ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 819
Скачиваний: 22
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
серна (Кирісарга гирісарга) тіршілік етеді.
Жабайы ешкілер мен қойлардың бірнеше түрі Кавказдың, Орта Азияның және Оңтүстік Сибирьдің тауларына таралған. Мысалы, ешкілерден — Кавказдың турлары (Сарга саиеаsіса, С. суіішігісогшз), Сибирьдің ешкімүйізі (Сарга sіЬігіса). Жа-байы ешкілер жартасты биік тауларды мекендейді және олар 20—30-ы бірігіп, топтанып жайылады. Жабайы қойлардан муфлонды алуға болады. Муфлон (Оvіs орһіоп) Оңтүстік Закавказьеде кездеседі. Соңғы жылдары олар Қырым түбегіне жерсіндірілді. Орта Азиянын, тауларында жабайы қой — архар де-
252
ген ірі түрі кездеседі. Жабайы қойлардың жабайы ешкілерден бір ерекшелігі — таудың жартассыз, барынша тегіс жеріне жа-йылады. Қыста бірнешеуі (100 аса) бірігіп, топтанып жүреді. Архардан үй қойларыньщ әр түрлі жаңа тұқымдары шығарыл-ған.
Жабайы өгіздердің қазіргі түрлеріне Оңтүстік Азия мен Африкада кездесетін Азиялык, (ВиЬаІиs ЬиЪаІus) және Африкалық (В. саffег) буйволдар, Үндістанда — бантенг (ВіЬоs Ъапtеng), гаял (В. frontаlіs) және гаур (В. gаигиs) жатады. Бұлар орманды және ірі бұталы жерлерді мекендейді. Орталық Азияда өзіндік ерекшелігі бар жүндес як (қодас) (Роерһаgиs gгunпіепs), Солтүстік Америкада — бизон (Віsоп Ьіsоп), ал бізде зубр (Віsоп Ьопаsиs) деген бір ғана түрі кездеседі. Бұларды бұрын зубрлар мекендеген Солтүстік Кавказдық ормандарында, Москваның түбінде (Серпухов ауданында) табиғат жағдайында көбейту шаралары жүргізіліп жатыр.
Ертеде Оңтүстік Россияның даласында ірі түрі — тур (Воs ргіmigепlus) тіршілік еткен. Оны XVII ғасырда құртып жіберген.
Жоғарыда көрсетілген түрлерден — бантенг, гаял, буйвол, қодас ертеден қолда өсіріліп келе жатқан жануарлар. Тур — осы замандағы көптеген мүйізді ірі қараның арғы ата-тегі бо-лып саналады.
Жирафтар тұқымдасы (Gігаffidае) тек қана Африкаға тән жануар. Олардың алдыңғы аяғы мен мойыны өте ұзын, басында терімен қапталған қысқа мүйізі болады. Екі түрі бел-гілі. Бірінші — окапи (Оkрtа jоһпstопі) — Орталық Африканың ормандарында тіршілік етеді. Бұл аздап та болса мойыны мен аяғы қысқарақ жануар. Екінші — жираф (Sігаffа саmеlеораг-(dаlіз) — Шығыс және Орталык Африканың саванналарында кездеседі. Мойны мен алдыңғы аяғы өте ұзын болады. Екеуі де ағаштардың, бұталардың жапырақтарымен, кейде шөппен қоректенеді.
15-отряд. ТАҚ ТҰЯҚТЫЛАР (РЕRІSS0DАСТУLА)
Бұлар — үшінші саусағы жақсы жетілген, ірі тұяқтылар. Баска — саусақтары нашар жетілген немесе редукцияланған. Бүйір саусақтарының редукцияға ұшырауы түрлі топтарында түрліше болады^Жалпы тез қозғалуға бейімделуіне байланыс-ты бұғанасы болмайды. Тіс формуласы:
Ертеде тақ тұяқтылар өте көп болғанымен, қазір олардың бі-ршен-бірін айқын ажыратуға болатын үш бұтағы ғана: тапир-
253
лар (Тарігіdіае), мүйіз тұмсықтар (Rhіпосегоtidе) және жыл-қылар (Еgиісіае) сақталған.
Тапирлар тұқымдасының (Тарігidае) алдыңғы аяғы төрт саусақты, арткы аяғы үш саусақты болатын ірі жануарлар жатады.Тапирлар тұқымдасының мұрны жоғарғы ерінімен бірігіп, қысқа тұмсыққа айналған. Терісі кысқа түбітпен жабылған, құйрығы қысқа болады.Қазір бұлардың бес түрі белгілі. Олардың төрт түрі Оңтүстік Америкада және бір түрі — Оңтүстік шығыс Азияда тіршілік етеді. Батпақты тоғайларды мекендейді. Тапирлар су жағасындағы, судағы су өсім-діктерімен қоректенеді. Іңір немесе түн жануары.
Мүйіз тұмсықтар тұқымдасы (Rһіпосегоidае) мүйіз тұмсықтылар өте сирек кездесетін жануарлар. Осы заманда тіршілік ететіндерінің алдыңғы және артқы аяқтары үш сау-сақты болады.Ерте заманда тіршілік еткендерінің бірқатары-ның аяқтары төрт саусақты болған. Терісі жалаңаш, маңдай және мұрын сүйегінің үстінде бір немесе екі эпидермис қабатынан пайда болған мүйізі болады. Шошақ тістері жойылған.
Тропиктік Африка мен Оңтүстік Азияда бірнеше түрі кезде-седі, мысалы, үнді мүйіз тұмсығы (Rһіпосегоs апtіguіtаtиз) және ерінді Африка мүйіз тұмсыгы, (Сегаtоtһегіиm зітит) шөптесін ірі бұта және орманды жерлерді мекендейді. Өсімдікпен қоректенеді.Мұз дәуірінде мүйіз тұмсықтар Европа мен Сибирьде мекендеген. Бізде мамонттармен бір заманда тіршілік еткен қалың жүнді мүйіз тұмсықтардың (Rһіпосегоs tісһогіпиs) қазба қалдықтары табылған. Мүйіз тұмсықтар үшінші дәуірч кезінде көп болған. т)
Жылқылар тұқымдасы (Еgиісіае). Бұлардьщ үшінші саусағы жақсы дамып, екінші, төртінші саусағы терінің астында жататын кішкене шаша немесе шабақ сүйекке айналған. Жылқылардың ұзын құйрығы және өскелең түгі болады. Олар-дың осы кезде үш туысы белгілі. Зебр немесе жолақты ат (Нірроіtgгіs) ол Африкадағы саваннада тараған. Оның құйрығының ұшында ғана қылы болады. Есектердің (Аsіпиs) түсі біркелкі, құйрығы зебрлердің құйрығындай болады. Жабайы есектер Солтүстік-Шығыс Африкада, Алдыңғы, Ортаңғы және Орталық Азияда тараған. Бізде Түркменияның оңтүстігінде кездеседі, ол жерде оларды өсіретін арнаулы қорық ұйымдастырылған.
Жылқ ылардың құйрығы түбінен ұшына дейін ұзын қылдар-мен жабылып тұрады. Олардың түстері көпшілігінде біркелкі болады. Атақты саяхатшы Н. М. Пржевальский ашқан жабайы жылқылардың бір ғана түрі, осы заманда Орталық Азияның батыс бөлігінін, таулы далаларын мекендейді. Оларды осы ашқан оқымыстының атымен Пржевальский жылқысы деп атайды.
XIX ғасырдың орта кезінде жабайы жылқылар орыс дала-сының оңтүстік бөлімдерінде мекен еткендігі анықталған. Ол жылқыны тарпан деп атаған. Гептнердің (1955) соңғы
254
зерттеуіне карағанда тарпандар өз алдына жеке түр емес, Пржевальский жылқысынан географиялық орны жағынан жекеленген түр тармағы болып саналады. Тарпандар Днепрдің төменгі ағысында өткен ғасырдың 70 жылдарының басында тіршілік еткен. Соңғы тарпанды осында 1876 жылы өлтірген.
Жылқылардың барлығы да үйір құрап, тіршілік етеді. Ашық далалы жерлерді мекендеуіне байланысты көптеген бейімделушіліктер пайда болған; тез қозғалу, құлынын ұзақ уақыт көтеру және құлыны туысымен анасына ілесіп жүріп кету тағы басқалар.
16-отряд. ТҮТІК ТІСТІЛЕР (TUВUIDЕNTАТА)
Түтік тістілердің Африкада 3—4 түрі бар, сирек кездесетін қысқа, ет тұмсықты жануарлар. Саусақтарында тұяқ сияқты үлкен тырнағы болады. Тіс системасы ерекше құрылған. Күрек тістері, шошақ тісі, жалған азу тістері болғанымен де олар асты ұсатуға қатыспайды. Тек қана цементті, вертикаль түтіктен тұратын нағыз азу тістері қызмет атқарады. Тісінде эмалі болмайды. Түтік тістілердің систематикалық орны белгісіз. Әдетте тұяқтыларға жақын деп болжайды. Биологиялық жағынан мүкі тістілерге жақын. Олар шөлді жерлерді мекендеп, термиттермен қорректенеді.
17-отряд. ШАЛА МАЙМЫЛДАР НЕМЕСЕ ЛЕМУРЛАР
(РКОSІМІАЕ)
Шала маймылдар систематикалық жағынан маймылдарға жақын, бірақ қарапайым кейбір белгілері оларды насеком жемділерге де жақындатады. Ормандарда тіршілік етуге бейімделген организмдер. Маймылдардан айырмашылығы бұлардың ми сауыты кіші және бас сүйегінің бет бөлімі алға қарай шығыңқы болады. Ми жарты шарлары нашар жетілген, мишықты жауып тұра алмайды, ми иректері болмайды. Иіс сезу аймағы жақсы бөлінген. Көз ұясы самай шұңқырынан бөлінбей, бүйіріне қарай бағытталған. Басбармағы басқа саусақтарына қарама-карсы орналасқан. Сөйтіп, лемурлардың саусақтары да маймылдардың саусақтары сияқты затты ұстауға ыңғайланған. Бірінші және екінші саусағында тырнақ болады, ал басқа саусақтарының біреуінде тырнақ, енді біреуінде тұяқ болады. Емшегі түрліше -орналасқан. Жатыны екі тарамды. Дене мөлшері аса ірі бол-майтын, орташа жануарлар. Көпшілігінде, түнде тіршілік етеді. Олар Оңтүстік Азияда, Африкада және Мадагаскарда ғана та-раған. Мадагаскардағы сүт қоректілердің жартысы осы лемур-лар деуге болады.
Нағыз лемурлардыц (Lеmuгоіdеа) жоғарғы күрек тістері оң және сол жағына қарай жіктеліп, екіге бөлінген. Олардың құй-рығы ұзын және жүндес болады. Денесіндегі түгі қалың, орманды мекендейтін, түн жануарлары. Жеміспен, насекомдармен, әр
255
түрлі заттармен қоректенеді. Топтанып тіршілік етеді. Нағыз өкілдері жіңішке лори (Lогіs tагdіgгаdиs), лемур вари (Lеmиг vагіиs) және қол-аяқтылар (DаиЬепtопіа mаdаgаskіагіепsіs).
Ұзын сирақтыларға (Тагsіоіdеа) —үлкендігі егеуқұйрықтың үлкендігіндей болатын, түнде тіршілік ететін, ұясынан шығыңқы үлкен көзі бар, артқы аяғы ұзын, алдыңғы аяғы қысқа болатын жануар. Саусағында сорғыш көпіршіктері болады. Орманда тіршілік ететін, насекомдармен қоректенетін, түн жануарлары. Малай архипелагы аралына таралған. Оның өкілі — үй макиі (Тагsіиs tагsіиs).
18-отряд. МАИМЫЛДАР НЕМЕСЕ ПРИМАТТАР (SІМІАЕ
НЕМЕСЕ РRІМАТЕS)
Маймылдар сүт қоректілердін, ен, жоғарғы отряды, бұған адам да жатады. Бас миы басқа сүт қоректілердің миынан анағүрлым үлкен болады. Алдыңғы ми сыңарлары мишықты жауып тұрарлықтай үлкен, әрі оның иректері айқын байқалады. Көз ұясы самай шұңқырынан бөлінген және алға қарай шығыңқы болады. Саусақтары қармап ұстауға ыңғайлы және басбармағы барлық аяқтарында да басқа саусақтарына қарама қарсы орналасқан. Адам аяғының үлкен башбайындағы мұндай ерекшелік тік жүруіне байланысты жойылған. Саусақтарында тырнағы болады. Ойнампаздар тұқымдас маймылдарда ғана кәдімгі тырнақ тек қана бас бармағында болады. Бір пар емшегі көкірегіне орналасқан. Жатыны қарапайым, әдетте бір ғана бала туады.
Маймылдардың көпшілігі орманда тіршілік етеді. Өсімдік тектес азықтармен, көбінесе жемістермен қорекгенеді. Азық талғамай қоректенетін түрлері де бар.
Маймылдар екі отряд тармағына бөлінеді.
1-отряд тармагы. КЕҢ ТАНАУЛЫ МАЙМЫЛДАР
(РLАТУRRHІNІ)
Бұл отряд тармағына жататын маймылдардың танау тесігі-нің ортасында жалпақ, ұзынша, оны екіге бөліп тұратын пердесі болады. Сондықтан да мұрынының екі танауы делдиіп тұрады. Құйрығы ұзын және қармалағыш болады. Тіс формуласы:
Маймылдар Орталық және Оңтүстік Америкада тараған. Кө-бінесе орманда тіршілік ететін ұсақ аңдар. Әр түрлі заттармен қоректенеді. Негізгі түрлері: өрмекші тәрізді маймылдар (Аіе-Іез рапізсиз). Бұлардың аяғы да және қармалағыш құйрығы да ұзын болады, ревунныц (Музеіез пі§ег) көмекейінде дыбысты күшейтетін (резонатор) аппараты болады және ойнампаздар (Нараіе ]ассһиз) т. б. түрлері бар.
256
2-отряд тармағы ТАР ТАНАУЛЫ МАЙМЫЛДАР
(САТАRRНINІ)
Тар танаулы маймылдардың танауының пердесі жұқа және
танауы денесінің алдына қарай бағытталған. Құйрығы ешқа-
шанда кармалағыш болмайды, кейбір түрлерінде мүлдем жо-
йылып кеткен. Әдетте, ұрт қалтасы, жамбас сірісі болады. Тіс
формуласы:
Қазір олар Африкада және Оңтүстік Азияда мекендейді. Қазба түрінде Европада кездеседі.
Мартышкалар тұқымдасы (Сегсоріthесіdае) — тар танаулы маймылдардың көбірек тараған тобы Бұлардың ұрты жақсы жетілген ұрт қалтасы, ұзын құйрығы, жамбас сірісі болады.
Жабайы ешкілер мен қойлардың бірнеше түрі Кавказдың, Орта Азияның және Оңтүстік Сибирьдің тауларына таралған. Мысалы, ешкілерден — Кавказдың турлары (Сарга саиеаsіса, С. суіішігісогшз), Сибирьдің ешкімүйізі (Сарга sіЬігіса). Жа-байы ешкілер жартасты биік тауларды мекендейді және олар 20—30-ы бірігіп, топтанып жайылады. Жабайы қойлардан муфлонды алуға болады. Муфлон (Оvіs орһіоп) Оңтүстік Закавказьеде кездеседі. Соңғы жылдары олар Қырым түбегіне жерсіндірілді. Орта Азиянын, тауларында жабайы қой — архар де-
252
ген ірі түрі кездеседі. Жабайы қойлардың жабайы ешкілерден бір ерекшелігі — таудың жартассыз, барынша тегіс жеріне жа-йылады. Қыста бірнешеуі (100 аса) бірігіп, топтанып жүреді. Архардан үй қойларыньщ әр түрлі жаңа тұқымдары шығарыл-ған.
Жабайы өгіздердің қазіргі түрлеріне Оңтүстік Азия мен Африкада кездесетін Азиялык, (ВиЬаІиs ЬиЪаІus) және Африкалық (В. саffег) буйволдар, Үндістанда — бантенг (ВіЬоs Ъапtеng), гаял (В. frontаlіs) және гаур (В. gаигиs) жатады. Бұлар орманды және ірі бұталы жерлерді мекендейді. Орталық Азияда өзіндік ерекшелігі бар жүндес як (қодас) (Роерһаgиs gгunпіепs), Солтүстік Америкада — бизон (Віsоп Ьіsоп), ал бізде зубр (Віsоп Ьопаsиs) деген бір ғана түрі кездеседі. Бұларды бұрын зубрлар мекендеген Солтүстік Кавказдық ормандарында, Москваның түбінде (Серпухов ауданында) табиғат жағдайында көбейту шаралары жүргізіліп жатыр.
Ертеде Оңтүстік Россияның даласында ірі түрі — тур (Воs ргіmigепlus) тіршілік еткен. Оны XVII ғасырда құртып жіберген.
Жоғарыда көрсетілген түрлерден — бантенг, гаял, буйвол, қодас ертеден қолда өсіріліп келе жатқан жануарлар. Тур — осы замандағы көптеген мүйізді ірі қараның арғы ата-тегі бо-лып саналады.
Жирафтар тұқымдасы (Gігаffidае) тек қана Африкаға тән жануар. Олардың алдыңғы аяғы мен мойыны өте ұзын, басында терімен қапталған қысқа мүйізі болады. Екі түрі бел-гілі. Бірінші — окапи (Оkрtа jоһпstопі) — Орталық Африканың ормандарында тіршілік етеді. Бұл аздап та болса мойыны мен аяғы қысқарақ жануар. Екінші — жираф (Sігаffа саmеlеораг-(dаlіз) — Шығыс және Орталык Африканың саванналарында кездеседі. Мойны мен алдыңғы аяғы өте ұзын болады. Екеуі де ағаштардың, бұталардың жапырақтарымен, кейде шөппен қоректенеді.
15-отряд. ТАҚ ТҰЯҚТЫЛАР (РЕRІSS0DАСТУLА)
Бұлар — үшінші саусағы жақсы жетілген, ірі тұяқтылар. Баска — саусақтары нашар жетілген немесе редукцияланған. Бүйір саусақтарының редукцияға ұшырауы түрлі топтарында түрліше болады^Жалпы тез қозғалуға бейімделуіне байланыс-ты бұғанасы болмайды. Тіс формуласы:
Ертеде тақ тұяқтылар өте көп болғанымен, қазір олардың бі-ршен-бірін айқын ажыратуға болатын үш бұтағы ғана: тапир-
253
лар (Тарігіdіае), мүйіз тұмсықтар (Rhіпосегоtidе) және жыл-қылар (Еgиісіае) сақталған.
Тапирлар тұқымдасының (Тарігidае) алдыңғы аяғы төрт саусақты, арткы аяғы үш саусақты болатын ірі жануарлар жатады.Тапирлар тұқымдасының мұрны жоғарғы ерінімен бірігіп, қысқа тұмсыққа айналған. Терісі кысқа түбітпен жабылған, құйрығы қысқа болады.Қазір бұлардың бес түрі белгілі. Олардың төрт түрі Оңтүстік Америкада және бір түрі — Оңтүстік шығыс Азияда тіршілік етеді. Батпақты тоғайларды мекендейді. Тапирлар су жағасындағы, судағы су өсім-діктерімен қоректенеді. Іңір немесе түн жануары.
Мүйіз тұмсықтар тұқымдасы (Rһіпосегоidае) мүйіз тұмсықтылар өте сирек кездесетін жануарлар. Осы заманда тіршілік ететіндерінің алдыңғы және артқы аяқтары үш сау-сақты болады.Ерте заманда тіршілік еткендерінің бірқатары-ның аяқтары төрт саусақты болған. Терісі жалаңаш, маңдай және мұрын сүйегінің үстінде бір немесе екі эпидермис қабатынан пайда болған мүйізі болады. Шошақ тістері жойылған.
Тропиктік Африка мен Оңтүстік Азияда бірнеше түрі кезде-седі, мысалы, үнді мүйіз тұмсығы (Rһіпосегоs апtіguіtаtиз) және ерінді Африка мүйіз тұмсыгы, (Сегаtоtһегіиm зітит) шөптесін ірі бұта және орманды жерлерді мекендейді. Өсімдікпен қоректенеді.Мұз дәуірінде мүйіз тұмсықтар Европа мен Сибирьде мекендеген. Бізде мамонттармен бір заманда тіршілік еткен қалың жүнді мүйіз тұмсықтардың (Rһіпосегоs tісһогіпиs) қазба қалдықтары табылған. Мүйіз тұмсықтар үшінші дәуірч кезінде көп болған. т)
Жылқылар тұқымдасы (Еgиісіае). Бұлардьщ үшінші саусағы жақсы дамып, екінші, төртінші саусағы терінің астында жататын кішкене шаша немесе шабақ сүйекке айналған. Жылқылардың ұзын құйрығы және өскелең түгі болады. Олар-дың осы кезде үш туысы белгілі. Зебр немесе жолақты ат (Нірроіtgгіs) ол Африкадағы саваннада тараған. Оның құйрығының ұшында ғана қылы болады. Есектердің (Аsіпиs) түсі біркелкі, құйрығы зебрлердің құйрығындай болады. Жабайы есектер Солтүстік-Шығыс Африкада, Алдыңғы, Ортаңғы және Орталық Азияда тараған. Бізде Түркменияның оңтүстігінде кездеседі, ол жерде оларды өсіретін арнаулы қорық ұйымдастырылған.
Жылқ ылардың құйрығы түбінен ұшына дейін ұзын қылдар-мен жабылып тұрады. Олардың түстері көпшілігінде біркелкі болады. Атақты саяхатшы Н. М. Пржевальский ашқан жабайы жылқылардың бір ғана түрі, осы заманда Орталық Азияның батыс бөлігінін, таулы далаларын мекендейді. Оларды осы ашқан оқымыстының атымен Пржевальский жылқысы деп атайды.
XIX ғасырдың орта кезінде жабайы жылқылар орыс дала-сының оңтүстік бөлімдерінде мекен еткендігі анықталған. Ол жылқыны тарпан деп атаған. Гептнердің (1955) соңғы
254
зерттеуіне карағанда тарпандар өз алдына жеке түр емес, Пржевальский жылқысынан географиялық орны жағынан жекеленген түр тармағы болып саналады. Тарпандар Днепрдің төменгі ағысында өткен ғасырдың 70 жылдарының басында тіршілік еткен. Соңғы тарпанды осында 1876 жылы өлтірген.
Жылқылардың барлығы да үйір құрап, тіршілік етеді. Ашық далалы жерлерді мекендеуіне байланысты көптеген бейімделушіліктер пайда болған; тез қозғалу, құлынын ұзақ уақыт көтеру және құлыны туысымен анасына ілесіп жүріп кету тағы басқалар.
16-отряд. ТҮТІК ТІСТІЛЕР (TUВUIDЕNTАТА)
Түтік тістілердің Африкада 3—4 түрі бар, сирек кездесетін қысқа, ет тұмсықты жануарлар. Саусақтарында тұяқ сияқты үлкен тырнағы болады. Тіс системасы ерекше құрылған. Күрек тістері, шошақ тісі, жалған азу тістері болғанымен де олар асты ұсатуға қатыспайды. Тек қана цементті, вертикаль түтіктен тұратын нағыз азу тістері қызмет атқарады. Тісінде эмалі болмайды. Түтік тістілердің систематикалық орны белгісіз. Әдетте тұяқтыларға жақын деп болжайды. Биологиялық жағынан мүкі тістілерге жақын. Олар шөлді жерлерді мекендеп, термиттермен қорректенеді.
17-отряд. ШАЛА МАЙМЫЛДАР НЕМЕСЕ ЛЕМУРЛАР
(РКОSІМІАЕ)
Шала маймылдар систематикалық жағынан маймылдарға жақын, бірақ қарапайым кейбір белгілері оларды насеком жемділерге де жақындатады. Ормандарда тіршілік етуге бейімделген организмдер. Маймылдардан айырмашылығы бұлардың ми сауыты кіші және бас сүйегінің бет бөлімі алға қарай шығыңқы болады. Ми жарты шарлары нашар жетілген, мишықты жауып тұра алмайды, ми иректері болмайды. Иіс сезу аймағы жақсы бөлінген. Көз ұясы самай шұңқырынан бөлінбей, бүйіріне қарай бағытталған. Басбармағы басқа саусақтарына қарама-карсы орналасқан. Сөйтіп, лемурлардың саусақтары да маймылдардың саусақтары сияқты затты ұстауға ыңғайланған. Бірінші және екінші саусағында тырнақ болады, ал басқа саусақтарының біреуінде тырнақ, енді біреуінде тұяқ болады. Емшегі түрліше -орналасқан. Жатыны екі тарамды. Дене мөлшері аса ірі бол-майтын, орташа жануарлар. Көпшілігінде, түнде тіршілік етеді. Олар Оңтүстік Азияда, Африкада және Мадагаскарда ғана та-раған. Мадагаскардағы сүт қоректілердің жартысы осы лемур-лар деуге болады.
Нағыз лемурлардыц (Lеmuгоіdеа) жоғарғы күрек тістері оң және сол жағына қарай жіктеліп, екіге бөлінген. Олардың құй-рығы ұзын және жүндес болады. Денесіндегі түгі қалың, орманды мекендейтін, түн жануарлары. Жеміспен, насекомдармен, әр
255
түрлі заттармен қоректенеді. Топтанып тіршілік етеді. Нағыз өкілдері жіңішке лори (Lогіs tагdіgгаdиs), лемур вари (Lеmиг vагіиs) және қол-аяқтылар (DаиЬепtопіа mаdаgаskіагіепsіs).
Ұзын сирақтыларға (Тагsіоіdеа) —үлкендігі егеуқұйрықтың үлкендігіндей болатын, түнде тіршілік ететін, ұясынан шығыңқы үлкен көзі бар, артқы аяғы ұзын, алдыңғы аяғы қысқа болатын жануар. Саусағында сорғыш көпіршіктері болады. Орманда тіршілік ететін, насекомдармен қоректенетін, түн жануарлары. Малай архипелагы аралына таралған. Оның өкілі — үй макиі (Тагsіиs tагsіиs).
18-отряд. МАИМЫЛДАР НЕМЕСЕ ПРИМАТТАР (SІМІАЕ
НЕМЕСЕ РRІМАТЕS)
Маймылдар сүт қоректілердін, ен, жоғарғы отряды, бұған адам да жатады. Бас миы басқа сүт қоректілердің миынан анағүрлым үлкен болады. Алдыңғы ми сыңарлары мишықты жауып тұрарлықтай үлкен, әрі оның иректері айқын байқалады. Көз ұясы самай шұңқырынан бөлінген және алға қарай шығыңқы болады. Саусақтары қармап ұстауға ыңғайлы және басбармағы барлық аяқтарында да басқа саусақтарына қарама қарсы орналасқан. Адам аяғының үлкен башбайындағы мұндай ерекшелік тік жүруіне байланысты жойылған. Саусақтарында тырнағы болады. Ойнампаздар тұқымдас маймылдарда ғана кәдімгі тырнақ тек қана бас бармағында болады. Бір пар емшегі көкірегіне орналасқан. Жатыны қарапайым, әдетте бір ғана бала туады.
Маймылдардың көпшілігі орманда тіршілік етеді. Өсімдік тектес азықтармен, көбінесе жемістермен қорекгенеді. Азық талғамай қоректенетін түрлері де бар.
Маймылдар екі отряд тармағына бөлінеді.
1-отряд тармагы. КЕҢ ТАНАУЛЫ МАЙМЫЛДАР
(РLАТУRRHІNІ)
Бұл отряд тармағына жататын маймылдардың танау тесігі-нің ортасында жалпақ, ұзынша, оны екіге бөліп тұратын пердесі болады. Сондықтан да мұрынының екі танауы делдиіп тұрады. Құйрығы ұзын және қармалағыш болады. Тіс формуласы:
Маймылдар Орталық және Оңтүстік Америкада тараған. Кө-бінесе орманда тіршілік ететін ұсақ аңдар. Әр түрлі заттармен қоректенеді. Негізгі түрлері: өрмекші тәрізді маймылдар (Аіе-Іез рапізсиз). Бұлардың аяғы да және қармалағыш құйрығы да ұзын болады, ревунныц (Музеіез пі§ег) көмекейінде дыбысты күшейтетін (резонатор) аппараты болады және ойнампаздар (Нараіе ]ассһиз) т. б. түрлері бар.
256
2-отряд тармағы ТАР ТАНАУЛЫ МАЙМЫЛДАР
(САТАRRНINІ)
Тар танаулы маймылдардың танауының пердесі жұқа және
танауы денесінің алдына қарай бағытталған. Құйрығы ешқа-
шанда кармалағыш болмайды, кейбір түрлерінде мүлдем жо-
йылып кеткен. Әдетте, ұрт қалтасы, жамбас сірісі болады. Тіс
формуласы:
Қазір олар Африкада және Оңтүстік Азияда мекендейді. Қазба түрінде Европада кездеседі.
Мартышкалар тұқымдасы (Сегсоріthесіdае) — тар танаулы маймылдардың көбірек тараған тобы Бұлардың ұрты жақсы жетілген ұрт қалтасы, ұзын құйрығы, жамбас сірісі болады.