Файл: Таырыбы Ммкіндігі шектеулі адамдарды леуметтік рлдерін абылдау проблемасы.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 62
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
. Жасөспірім барлық әлеуметтену уақыты бойында өзінің іс-әрекет қорын кеңейтумен, көбейтумен, үнемі жаңа іс-әрекеттер мен тәжірибелерді меңгеру үстінде болады. жасөспірімдік кезеңде балалар мектепте үлкендермен және құрбы-құрдастармен қарым-қатынастың жаңа жүйесіне көшеді. Олардың отбасындағы құрбы-құрдастар арасындағы орын өзгереді. Іс-әрекетінің аумағы кеңейе түседі, ең бастысы, осы іс-әрекетінің сипаты саналы тұрғыда өзгереді, күрделене түседі. Іс-әрекеттердің көптеген түріне қатысып, өздерін белсенді ұстай бастайды. Мәселен оқу-білім іс-әрекеті, шығармашылық еңбектер, қоғамдық-сяси және қоғамдық-мәдени жұмыстар, физикалық спорттық мәдени әрекеттері, ұйымдастыру шаралары т.б. Тек оларды дұрыс бағыттап отыру керек. Егер жасөспірімдердің іс-әрекеттері ұйымдастырылмаған және жүйесіз болса, онда олардың іс-әрекеті жағымсыз бағытқа ауысып кетуі де мүмкін.
Жасөспірімнің негізгі уақыты оқу әрекетіне бөлінеді. Бастауыш мектеп оқушысына қарағанда жасөспірімнің оқу әрекеті маңызды өзгереді. Оқудың жаңа түрлеріне, кұрделі талаптарға тап болады. оқу материалының мазмұны күрделенеді. Түрлі ғылымдардың негізін оқи бастайды. Бұл жасөспірім тарапынан дамыған теориялық ойлауды, білімге деген жаңа танымдық қатынасты талап етеді. Оқу мантивациясы үнемі өзгереді. Оқу әрекетінде жасөспірім әлеуметтік тәртіпті жетекшілікке алады: өзінің оқушылық міндеті мен парызын орындауда болашақ кәсібіне жақсырақ даярлануды, ұжымда құрметті және қадірлі орынды иеленуді қалайды. Сонымен қатар, әлеуметтік тұрғыдан бағалануға және басқалардың алдында өзін көрсетуге ұмтылады. Жасөспірімнің оқу әрекетінің мәні олардың өздігінше білім алуы мен өз-өзін жетілдіруде.
Баланың жасөспірімдік жастағы әлеуметтік позициясының өзгеруі өмірде, қоғамда және үлкендермен қарым-қатынас кезінде белгілі-бір орын алуға ұмтылуы оның өз-өзіне баға беруін күрт өзгертеді. Осыдан барып «Мен және қоғам» жүйесіндегі өзін бағалауға деген қажеттілігі едәуір жоғарылады. «Мен және менің қоғамға тигізер пайдам», «Мен және менің қоғам өміріне қатысым» деген сияқты тұжырымдар жасөспірімнің өзін бағалауына әсер етеді. Жасөспірімнің қоғамдағы орны оның айналысатын іс-әрекетімен анықталды. Айналысатын іс-әрекеті неғұрлым әлеуметтік мақұлданған сипатта (көпшілік қолдайтындай әрекет) болса, онда бұл әрекет осы жас аралық кезеңде жетекші рөл атқарады.
Қарым-қатынас аумағы. Адам қарым-қатынасы оның іс-әрекетімен үздіксіз байланыста болғандықтан, бірқатар ғалымдар (Б.Г.Ананьев,А.А.Леонтьев, В.С.Мухина, А.В.Мудрик) қарым-қатынасты әлеуметтендіру тұрғысынан қарастырған. Олар әлеуметтену барысында қарым-қатынастың кеңейе, тереңдей түсуін пайымдайды. Жасөспірімнің әлеуметтенуінде оның қарым-қатынасқа деген қажеттілігі арта түседі. Осы жаста баланың «үлкендермен байланыс» жүйесінің орнына «құрбы құрдастармен байланыс» жүйесі келеді. Сонымен үлкендер түсіне алмайтын өзінің жеке «әлем тұжырымын» құра бастайды. Жасөспірім құрбы құрдастарының арасында өзін тұлға ретінде көрсеткісі келіп тұрады. Үлкендерге қарағанда қатарластарымен қарым-қатынасқа түсу қажеттілігі басыңқы келеді. Жасөспірімге қоршаған адамдардың өзі туралы берген бағасы құнды әрі қажет болып табылады. Осы қажеттігінолүлкендерменқарым-қатынасқатүсуарқылықанағаттандырғысыкелгенімен, үлкен-кішідегенжасаралықайырмашылықтарынабайланысты, бұлоғанқиынғасоғады.Өзіненкішілерменараласуындабасқалардыбағалауқажеттігіқанағаттаныпотырады. Бұлқұбылыс (яғни, басқалардыбағалауқажеттігінқанағаттандыру) жасөспірімніңқоғамдағыөзорнынбілдіру, өзінің бар екенінкөрсетуқажеттігінетуындайды.
Д.Б.Эльконин, О.В.Драгуновақарым-қатынастыжасөспірімдердіңжетекшііс-әрекетіретіндеанықтайды.
Жасөспірімқарым-қатынасыныңмазмұнынкелесікомпоненттерқұрайды.
Өзіндік сана аумағы: Жасөспірімніңтұлғалықөз сана-сезімініңдамуынТ.В.Драгунова, В.В.Давыдов, В.А.Крутецкий, А.В.Петровский, т.б. ғалымдарзерттеген. Олардыңзерттеуіндежасөспірімніңәлеуметтік орта жағдайындағыбиологиялық, психологиялықерекшеліктерініңөзгеруі, соғанбайланыстыолардыңтұлғасынқалыптастыруғабағытталғанталаптардыңкөбеюісияқтымәселелерқарастырылған.
Өзіндік сана-сезім актісі (өзін-өзі тану, өзін-өзі байқау, өзінің мінез-құлқы мен іс-әрекетін реттеу, өз-өзіне деген қатынасы, өз қасиеттерін танып білу) тұлғаның ең маңызды қажеттеліктерінің бірі болып есептеледі.
Осындай қажеттіліктің негізінде тұлғаның рухани-адамгершілік сапалары туындайды. Тұлғаның мұндай өзіндік сана-сезім актісін олардың рефлексиясымен түсіндіруге болады [13].
Рефлексия (лат. Reflexio – бейнелеп көрсету) – субъектінің психикалық акті мен күйлерді өзінше талдау және тану процесі. Рефлексия жеке адамның өз санасындағы өзгерістер туралы ойлану процесі... субъектінің өзін өзі байқауы.
Өзіндік сана – күрделі психологиялық құрылым. Жасөспірімнің осы кезде қалыптасқан сана-сезімі, В.А.Мухинаның пікірінше, оның өмірлік қалыптасуында басшы роль атқарады.
Осы кезеңде физикалық, психикалық және әлеуметтік дамуында жақсы жетістіктермен бірге кері психологиялық қиындықтарда заңды түрде туындай бастайды. Жасөспірімнің ақыл-ойының дамуы оларды өз-өзіне сенімсіз және уайымшыл етеді.
Рефлексияның арқасында іштей өзіндік талдау жасайды: өзін ғана емес басқа да құрбы-құрдастарын танып біле бастайды, жауапкершілігі артады, ойланып әрекет жасайды, өзін жігіт немесе бойжеткен ретінде сезінеді; бұрынғы іс-әрекетін қазіргісімен салыстырып, болашаққа көз жүгіртеді; өз құқығы мен міндеттері туралы ойланады; ортасындағы үлкен құрбыларының іс-әрекетіне қызығып, сұрап, білгісі келеді. Осы орайда еліктегіште келеді. Өз өзіне «Мен кіммін?» деген сұрақты жиі қоя бастайды. Үлкен адамдардың алдында өзінің жеке адам екенін, даралығын білдірткісі келеді де, өз бетінше әрекет жасауға ұмтылады. Сол үшін коп жағдайда үлкендердің әсеріне берілмеуге, қарсылық көрсетуге, тыңдамауға бейім келеді. Өзінің мінез құлқын саналы түрде жасалған немесе меңгерілген өлшемдер мен нормалар негізінде құруға тырысады .
Жалпы айтқанда, жасөспірімдік кезең – өте бақытты шақ. Тұрақты эгоцентризмнің нақты қауіпі невротизм белгісі бар жасөспірімдер де ғана байқалады. Ал мінез-құлықтың әлеуметтік нормадан ауытқуы (кикілжіңдік, өзін-өзі сыйламаушылық, ортада адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмау, мазасыздық, девиантты және деликвентті мінез-құлық т.б.) – әлеуметтену процесі бұзылған немесе тұлғаның дұрыс әлеуметтенбеген жағдайларда ғана пайда болады. Сондықтан, осындай жағдайдағы балаларды «қиын» бала ретінде емес, қайта қоғам тарапынан «көмек қажет етуші» бала ретінде түсіну қажет.
Әлеуметтендіру дегеніміз – белгілі бір себептермен күйзеліске душар болған, торығу нәтижесінде қатардан шығып қалған не болмаса саяқтық, оқшаулану секілді қоғамдық ортада өмір сүруіне кедергі болатын мінез-құлқын тәрбиелеу, қайта тәрбиелеу, қалпына келтіру арқылы тұлғаны қатарға қосу.
Әлеуметтену – адамның әлеуметтік нормалары мен мәдениет құндылықтарын игеру процесі мен нәтижесі. Әлеуметтену үрдісінде екі мәселе шешіледі.
Әлеуметтік адаптация (бейімделу) – жеке адамның ортаға бейімделуі барлығымен бірге болу. Балаға барлық бағытта көмектесу. Баланың әлеуметтік қалыптасуы мен дамуына жағдай тудыруға, оны әлеуметтік өмірге араластыруға және өз бетінше өмір сүре білуіне көмектесуге бағытталады.
Әлеуметтік автономизация (оқшаулану) – ортамен бірге бола отырып, өзімен-өзі болу, іс-әрекеті мен қарым-қатынастарында табанды болмай, тұлғаның өзін бағалай білмеуі.
Әр адам қайталанбас тұлға болып есептеледі, сондықтан адам адамгершілік тұрғылық қарым қатынасқа құқылы. Әлеуметтік ортаға енгізу – әлеуметтік қатынастың жалпы жүйесіне, баланың өз жағдайына қарай білім алу ортасына қарай әлеуметтік бейімделуін қалыптастырады. Мысалы, мүгедек бала еркіндікті, әлеуметтік интеграцияны қамтамасыз ететін ортада толыққанды және лайықты өмір сүруіне көмектесетін ерекше күтім, білім және қажетті дайындық алуға құқылы. Әлеуметтендірудің мәні адамның қоғамға бейімделіп жекеленуі болып табылады. Ал тұлғаны әлеуметтендіру үшін тек қана қоғам ған емес ең бірінші әрбір адам белсенді роль атқаруға тиіс.
1.4 Жасөспірімдердің дамуындағы мінез-құлық ауытқушылықтары
Жасөспірімдік кезең аралығында адам бойында физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік өзгерістерге ұшырауына байланысты, жасөспірімнің жаңа сатыға әлеуметтенуі басталады. Осы кезеңдерде жасөспірім бойында ызақорлық, ашушаңдық, теріс қылық, тұйықтық, қиқарлық мінездерінің болуы, дене бітімнің, бет әлпетінің өзгеруі, жыныстық жетілу, қоршаған ортамен байланысы түзеле бастайды. Болжамдар бойынша жасөспірімдердің әлеуметтік бейімделуі түрлі деңгейде болуы баланың тұрғылықты жеріне, әлеуметтік ортаға және тұлғаға бағытталған тәрбиеге байланысты.
Әлеуметтік бейімделу процесі өзгерген ортаға бейімделіп, әртүрлі әлеуметтік құрал көмегі арқылы жаңа әлеуметтік рөлдер мен ұстанымдар нәтижесін меңгеруін қарастырады.
Кері процес – бұл дезадаптация – баланың жеке қажеттілігіне лайықты болмауы. Баланың сабақ үлгерімі төмендеуі, тәртібінің нашарлығы мен кикілжіңге келуі білінеді.
Мектепшілік дезадаптациясының негізгі себептері:
- жасөспірімнің жағдайы төмен жанұядан шығуы;
- жыныстық толысуға және тұлға болып қалыптасуына байланысты;
- өз қатарластарымен, айналасындағы үлкен адамдармен қарым-қатынасқа түсе алмауы;
- жасөспірім дүниетанымының төмендігі және өз ойын еркін жеткізе алмау кемшіліктері;
- психологиялық және физиологиялық дамуындағы өзгерістері.
Балалардың әлеуметтік-педагогикалық олқылығының пайда болу тетігі мен дамуы баланың тұлға болуға деген қажеттілігі мен сондай болу мүмкіндігінің арасындағы қайшылықтар негізінде іске қосылады.
Әлеуметтік-педагогикалық олқылық ерте балалық шақтан, шамамен үш жастан басталады, яғни баланың өзіндік санасының, мінез-құлқының ережеге сәйкестігінің және нормативтік іс-әрекетінің дами бастаған шағымен қатар келеді. Жағымсыз даму жағдайында олқылықтардың сандық белгілері мен көріністері жинақталып қалды.
Ауытқушы (девианттық) мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан нысандарға сәйкес емес әлеуметтік мінез құлықты айтамыз (И.Невский).
Белгілі әлеуметтанушы И.Кон девианттық мінез-құлықты психикалық денсаулық, құқық, мәдениет немесе адами қалыптарының жалпы қабылданған қалыптардан ауытқыған іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Бейімделуші мінез-құлықтың тұжырымына сәйкес кез келген ауытқушылық бейімделудің бұзылуына алып келеді (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік психологиялық, қоғамдық).
Балалар мен жеткіншектердің мінез құлқындағы ауытқушылық көріністері олардың адамгершілік және әлеуметтік дамуы жағынан дара ерекшеліктер мен тұлғалық көріністеріне, нақты жағдаяттар мен өмір жағдайларына және іс-әрекеттеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін.
Мінез-құлықтық реакция бір рет немесе жүйелі түрде әсер ететін өмірдің жағымсыз жағдайларымен және шарттарымен негізделеді. Соңғы жағдайда нақ осы немесе басқа ахуалға алып келетін мінез-құлықтағы өзгерістерге біртіндеп тойтарыс беруді, қарсы шығуды, ұялуды, агрессияны келтіре аламыз. Бұл реакциялардың көріну нысандары өте көп болуы мүмкін. Олар әрдайым жойылуымен қоса бұл да жоғалады. Бірақ, ондай жағдайлар жиі қайталанып, бірінің үстіне бірі қатпарлана берсе, онда реакциялар беки түседі және басқа типтегі мінез-құлықтың дамуына алып келетін тұрақты психологиялық кешендер туындайды.
Жасөспірімдердің мінезіндегі ауытқушылықтың себептері мен факторларына тоқталып өтсек:
- дұрыс тәрбиеленбегендерінің себебінен қажетті білімдердің, біліктердің, дағдылардың жоқтығы, мінез-құлқындағы жағымсыз топтардың қалыптасқандығынан баланың, жеткіншектің өзін дұрыс ұстамайтындығынан туындайтын әлеуметтік-педагогикалық олқылықтар;
- жайсыз отбасылық өзара қарым-қатынастар, жағымсыз психологиялық ахуал, оқудағы жүйелі сәтсіздіктер, сынып ұжымындағы құрбылармен өзара қарым-қатынастың орнамағандығы, ата-аналарының, мұғалімдердің, сыныптас жолдастарының дұрыс емес (әділетсіз, дөрекі, қатал) қатынастарынан туындайтын терең психологиялық жайсыздықтар;
- психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы жағдайындағы ауытқушылықтар, жас ерекшелік дағдарыстары, мінез акцентуациясы және басқа да физиологиялық, психоневрологиялық ерекшеліктер себептері;
- ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-өзі көрсетуіне жағдай жасалмағандығынан, іс-әрекеттердің пайдалы түрлерімен айналыспайтынынан, жағымды және маңызды әлеуметтік, сондай-ақ жеке өмірлік мақсаттары мен жоспарларының болмауы;
- қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және осының негізінде дамитын әлеуметтік-психологиялық дезадаптациямен, әлеуметтік және жағымсыз жайттар .
Балалар мен балаларға қоршаған адамдардың немқұрайдылығы, зейін қоймауы негізінде дамитын негізінде дамитын әлеуметтік-педагогикалық бақылаусыздық бұл тізбектегі ерекше рөл мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз қалғандық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері, жасөспірімдердің пікірінің, тағдырының қызығуы мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға, кооперацияға, өзін-өзі ұйымдастыруға ұмтылуына алып келеді.
Қазіргі кездегі жасөспірімдердің жүрген ортасы қолайлы емес. Өйткені, бала ауытқушылық мінез құлықтың әртүрлі нысандарын мектепке бара жатқанда да, аула мен қоғамдық орындарында да, тіпті үйде де көреді. Дәстүрлі ұлттық құндылықтар нормасының босауы, ата-ананың, әсіресе, отбасындағы әке беделінің төмендігі, мінез-құлықтың тұрақты үлгілері мен моральдық шекаралардың жоқтығы, әлеуметтік бақылаудың босаңсуы жасөспірімдер ортасындағы ауытқушы және өзін-өзі жоюға мінез-құлықтың өсуіне ықпал етеді.
2 Мүмкіндігі шектеулі балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың формалары мен әдістері
2.1 Мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеп отырған отбасылармен әлеуметтік жұмыс
Баланың даму ауытқушылықтарымен тууы көбінесе отбасын күйзеліске ұшыратады. Мүмкіндігі шектеулі баланы тәрбиелеу мен дамыту проблемасы барлық отбасы мүшелерінің ұзақ та терең әлеуметтік бейімсізденуінің себебіне айналады.
Жасөспірімнің негізгі уақыты оқу әрекетіне бөлінеді. Бастауыш мектеп оқушысына қарағанда жасөспірімнің оқу әрекеті маңызды өзгереді. Оқудың жаңа түрлеріне, кұрделі талаптарға тап болады. оқу материалының мазмұны күрделенеді. Түрлі ғылымдардың негізін оқи бастайды. Бұл жасөспірім тарапынан дамыған теориялық ойлауды, білімге деген жаңа танымдық қатынасты талап етеді. Оқу мантивациясы үнемі өзгереді. Оқу әрекетінде жасөспірім әлеуметтік тәртіпті жетекшілікке алады: өзінің оқушылық міндеті мен парызын орындауда болашақ кәсібіне жақсырақ даярлануды, ұжымда құрметті және қадірлі орынды иеленуді қалайды. Сонымен қатар, әлеуметтік тұрғыдан бағалануға және басқалардың алдында өзін көрсетуге ұмтылады. Жасөспірімнің оқу әрекетінің мәні олардың өздігінше білім алуы мен өз-өзін жетілдіруде.
Баланың жасөспірімдік жастағы әлеуметтік позициясының өзгеруі өмірде, қоғамда және үлкендермен қарым-қатынас кезінде белгілі-бір орын алуға ұмтылуы оның өз-өзіне баға беруін күрт өзгертеді. Осыдан барып «Мен және қоғам» жүйесіндегі өзін бағалауға деген қажеттілігі едәуір жоғарылады. «Мен және менің қоғамға тигізер пайдам», «Мен және менің қоғам өміріне қатысым» деген сияқты тұжырымдар жасөспірімнің өзін бағалауына әсер етеді. Жасөспірімнің қоғамдағы орны оның айналысатын іс-әрекетімен анықталды. Айналысатын іс-әрекеті неғұрлым әлеуметтік мақұлданған сипатта (көпшілік қолдайтындай әрекет) болса, онда бұл әрекет осы жас аралық кезеңде жетекші рөл атқарады.
Қарым-қатынас аумағы. Адам қарым-қатынасы оның іс-әрекетімен үздіксіз байланыста болғандықтан, бірқатар ғалымдар (Б.Г.Ананьев,А.А.Леонтьев, В.С.Мухина, А.В.Мудрик) қарым-қатынасты әлеуметтендіру тұрғысынан қарастырған. Олар әлеуметтену барысында қарым-қатынастың кеңейе, тереңдей түсуін пайымдайды. Жасөспірімнің әлеуметтенуінде оның қарым-қатынасқа деген қажеттілігі арта түседі. Осы жаста баланың «үлкендермен байланыс» жүйесінің орнына «құрбы құрдастармен байланыс» жүйесі келеді. Сонымен үлкендер түсіне алмайтын өзінің жеке «әлем тұжырымын» құра бастайды. Жасөспірім құрбы құрдастарының арасында өзін тұлға ретінде көрсеткісі келіп тұрады. Үлкендерге қарағанда қатарластарымен қарым-қатынасқа түсу қажеттілігі басыңқы келеді. Жасөспірімге қоршаған адамдардың өзі туралы берген бағасы құнды әрі қажет болып табылады. Осы қажеттігінолүлкендерменқарым-қатынасқатүсуарқылықанағаттандырғысыкелгенімен, үлкен-кішідегенжасаралықайырмашылықтарынабайланысты, бұлоғанқиынғасоғады.Өзіненкішілерменараласуындабасқалардыбағалауқажеттігіқанағаттаныпотырады. Бұлқұбылыс (яғни, басқалардыбағалауқажеттігінқанағаттандыру) жасөспірімніңқоғамдағыөзорнынбілдіру, өзінің бар екенінкөрсетуқажеттігінетуындайды.
Д.Б.Эльконин, О.В.Драгуновақарым-қатынастыжасөспірімдердіңжетекшііс-әрекетіретіндеанықтайды.
Жасөспірімқарым-қатынасыныңмазмұнынкелесікомпоненттерқұрайды.
-
руханиқұндылықмәселесі (өмірдіңмәні, әлемдікмәселелер); -
өмірдегіболатынжағдайлар (отбасыөмірі, таныстары мен достарыныңтоптары, өздерініңжәнеқоршағандардыңісәрекеттері, жасағанісқылықтары); -
эмоциялықортақтасу (уайымқайғынемесеқуаныштарынаортақтасу, бірнәрсегебіреулергедегенқарым-қатынасбарысындатуындағанкөңілкүйлерін, сезімдерінбіргекешут.с.с. мәселелербойыншаортақтасу) -
әсерлер (тұрмыстықсұрақтар, кеңмағынадағызаттартуралыәңгіме);
Өзіндік сана аумағы: Жасөспірімніңтұлғалықөз сана-сезімініңдамуынТ.В.Драгунова, В.В.Давыдов, В.А.Крутецкий, А.В.Петровский, т.б. ғалымдарзерттеген. Олардыңзерттеуіндежасөспірімніңәлеуметтік орта жағдайындағыбиологиялық, психологиялықерекшеліктерініңөзгеруі, соғанбайланыстыолардыңтұлғасынқалыптастыруғабағытталғанталаптардыңкөбеюісияқтымәселелерқарастырылған.
Өзіндік сана-сезім актісі (өзін-өзі тану, өзін-өзі байқау, өзінің мінез-құлқы мен іс-әрекетін реттеу, өз-өзіне деген қатынасы, өз қасиеттерін танып білу) тұлғаның ең маңызды қажеттеліктерінің бірі болып есептеледі.
Осындай қажеттіліктің негізінде тұлғаның рухани-адамгершілік сапалары туындайды. Тұлғаның мұндай өзіндік сана-сезім актісін олардың рефлексиясымен түсіндіруге болады [13].
Рефлексия (лат. Reflexio – бейнелеп көрсету) – субъектінің психикалық акті мен күйлерді өзінше талдау және тану процесі. Рефлексия жеке адамның өз санасындағы өзгерістер туралы ойлану процесі... субъектінің өзін өзі байқауы.
Өзіндік сана – күрделі психологиялық құрылым. Жасөспірімнің осы кезде қалыптасқан сана-сезімі, В.А.Мухинаның пікірінше, оның өмірлік қалыптасуында басшы роль атқарады.
Осы кезеңде физикалық, психикалық және әлеуметтік дамуында жақсы жетістіктермен бірге кері психологиялық қиындықтарда заңды түрде туындай бастайды. Жасөспірімнің ақыл-ойының дамуы оларды өз-өзіне сенімсіз және уайымшыл етеді.
Рефлексияның арқасында іштей өзіндік талдау жасайды: өзін ғана емес басқа да құрбы-құрдастарын танып біле бастайды, жауапкершілігі артады, ойланып әрекет жасайды, өзін жігіт немесе бойжеткен ретінде сезінеді; бұрынғы іс-әрекетін қазіргісімен салыстырып, болашаққа көз жүгіртеді; өз құқығы мен міндеттері туралы ойланады; ортасындағы үлкен құрбыларының іс-әрекетіне қызығып, сұрап, білгісі келеді. Осы орайда еліктегіште келеді. Өз өзіне «Мен кіммін?» деген сұрақты жиі қоя бастайды. Үлкен адамдардың алдында өзінің жеке адам екенін, даралығын білдірткісі келеді де, өз бетінше әрекет жасауға ұмтылады. Сол үшін коп жағдайда үлкендердің әсеріне берілмеуге, қарсылық көрсетуге, тыңдамауға бейім келеді. Өзінің мінез құлқын саналы түрде жасалған немесе меңгерілген өлшемдер мен нормалар негізінде құруға тырысады .
Жалпы айтқанда, жасөспірімдік кезең – өте бақытты шақ. Тұрақты эгоцентризмнің нақты қауіпі невротизм белгісі бар жасөспірімдер де ғана байқалады. Ал мінез-құлықтың әлеуметтік нормадан ауытқуы (кикілжіңдік, өзін-өзі сыйламаушылық, ортада адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмау, мазасыздық, девиантты және деликвентті мінез-құлық т.б.) – әлеуметтену процесі бұзылған немесе тұлғаның дұрыс әлеуметтенбеген жағдайларда ғана пайда болады. Сондықтан, осындай жағдайдағы балаларды «қиын» бала ретінде емес, қайта қоғам тарапынан «көмек қажет етуші» бала ретінде түсіну қажет.
Әлеуметтендіру дегеніміз – белгілі бір себептермен күйзеліске душар болған, торығу нәтижесінде қатардан шығып қалған не болмаса саяқтық, оқшаулану секілді қоғамдық ортада өмір сүруіне кедергі болатын мінез-құлқын тәрбиелеу, қайта тәрбиелеу, қалпына келтіру арқылы тұлғаны қатарға қосу.
Әлеуметтену – адамның әлеуметтік нормалары мен мәдениет құндылықтарын игеру процесі мен нәтижесі. Әлеуметтену үрдісінде екі мәселе шешіледі.
Әлеуметтік адаптация (бейімделу) – жеке адамның ортаға бейімделуі барлығымен бірге болу. Балаға барлық бағытта көмектесу. Баланың әлеуметтік қалыптасуы мен дамуына жағдай тудыруға, оны әлеуметтік өмірге араластыруға және өз бетінше өмір сүре білуіне көмектесуге бағытталады.
Әлеуметтік автономизация (оқшаулану) – ортамен бірге бола отырып, өзімен-өзі болу, іс-әрекеті мен қарым-қатынастарында табанды болмай, тұлғаның өзін бағалай білмеуі.
Әр адам қайталанбас тұлға болып есептеледі, сондықтан адам адамгершілік тұрғылық қарым қатынасқа құқылы. Әлеуметтік ортаға енгізу – әлеуметтік қатынастың жалпы жүйесіне, баланың өз жағдайына қарай білім алу ортасына қарай әлеуметтік бейімделуін қалыптастырады. Мысалы, мүгедек бала еркіндікті, әлеуметтік интеграцияны қамтамасыз ететін ортада толыққанды және лайықты өмір сүруіне көмектесетін ерекше күтім, білім және қажетті дайындық алуға құқылы. Әлеуметтендірудің мәні адамның қоғамға бейімделіп жекеленуі болып табылады. Ал тұлғаны әлеуметтендіру үшін тек қана қоғам ған емес ең бірінші әрбір адам белсенді роль атқаруға тиіс.
1.4 Жасөспірімдердің дамуындағы мінез-құлық ауытқушылықтары
Жасөспірімдік кезең аралығында адам бойында физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік өзгерістерге ұшырауына байланысты, жасөспірімнің жаңа сатыға әлеуметтенуі басталады. Осы кезеңдерде жасөспірім бойында ызақорлық, ашушаңдық, теріс қылық, тұйықтық, қиқарлық мінездерінің болуы, дене бітімнің, бет әлпетінің өзгеруі, жыныстық жетілу, қоршаған ортамен байланысы түзеле бастайды. Болжамдар бойынша жасөспірімдердің әлеуметтік бейімделуі түрлі деңгейде болуы баланың тұрғылықты жеріне, әлеуметтік ортаға және тұлғаға бағытталған тәрбиеге байланысты.
Әлеуметтік бейімделу процесі өзгерген ортаға бейімделіп, әртүрлі әлеуметтік құрал көмегі арқылы жаңа әлеуметтік рөлдер мен ұстанымдар нәтижесін меңгеруін қарастырады.
Кері процес – бұл дезадаптация – баланың жеке қажеттілігіне лайықты болмауы. Баланың сабақ үлгерімі төмендеуі, тәртібінің нашарлығы мен кикілжіңге келуі білінеді.
Мектепшілік дезадаптациясының негізгі себептері:
- жасөспірімнің жағдайы төмен жанұядан шығуы;
- жыныстық толысуға және тұлға болып қалыптасуына байланысты;
- өз қатарластарымен, айналасындағы үлкен адамдармен қарым-қатынасқа түсе алмауы;
- жасөспірім дүниетанымының төмендігі және өз ойын еркін жеткізе алмау кемшіліктері;
- психологиялық және физиологиялық дамуындағы өзгерістері.
Балалардың әлеуметтік-педагогикалық олқылығының пайда болу тетігі мен дамуы баланың тұлға болуға деген қажеттілігі мен сондай болу мүмкіндігінің арасындағы қайшылықтар негізінде іске қосылады.
Әлеуметтік-педагогикалық олқылық ерте балалық шақтан, шамамен үш жастан басталады, яғни баланың өзіндік санасының, мінез-құлқының ережеге сәйкестігінің және нормативтік іс-әрекетінің дами бастаған шағымен қатар келеді. Жағымсыз даму жағдайында олқылықтардың сандық белгілері мен көріністері жинақталып қалды.
Ауытқушы (девианттық) мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан нысандарға сәйкес емес әлеуметтік мінез құлықты айтамыз (И.Невский).
Белгілі әлеуметтанушы И.Кон девианттық мінез-құлықты психикалық денсаулық, құқық, мәдениет немесе адами қалыптарының жалпы қабылданған қалыптардан ауытқыған іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Бейімделуші мінез-құлықтың тұжырымына сәйкес кез келген ауытқушылық бейімделудің бұзылуына алып келеді (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік психологиялық, қоғамдық).
Балалар мен жеткіншектердің мінез құлқындағы ауытқушылық көріністері олардың адамгершілік және әлеуметтік дамуы жағынан дара ерекшеліктер мен тұлғалық көріністеріне, нақты жағдаяттар мен өмір жағдайларына және іс-әрекеттеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін.
Мінез-құлықтық реакция бір рет немесе жүйелі түрде әсер ететін өмірдің жағымсыз жағдайларымен және шарттарымен негізделеді. Соңғы жағдайда нақ осы немесе басқа ахуалға алып келетін мінез-құлықтағы өзгерістерге біртіндеп тойтарыс беруді, қарсы шығуды, ұялуды, агрессияны келтіре аламыз. Бұл реакциялардың көріну нысандары өте көп болуы мүмкін. Олар әрдайым жойылуымен қоса бұл да жоғалады. Бірақ, ондай жағдайлар жиі қайталанып, бірінің үстіне бірі қатпарлана берсе, онда реакциялар беки түседі және басқа типтегі мінез-құлықтың дамуына алып келетін тұрақты психологиялық кешендер туындайды.
Жасөспірімдердің мінезіндегі ауытқушылықтың себептері мен факторларына тоқталып өтсек:
- дұрыс тәрбиеленбегендерінің себебінен қажетті білімдердің, біліктердің, дағдылардың жоқтығы, мінез-құлқындағы жағымсыз топтардың қалыптасқандығынан баланың, жеткіншектің өзін дұрыс ұстамайтындығынан туындайтын әлеуметтік-педагогикалық олқылықтар;
- жайсыз отбасылық өзара қарым-қатынастар, жағымсыз психологиялық ахуал, оқудағы жүйелі сәтсіздіктер, сынып ұжымындағы құрбылармен өзара қарым-қатынастың орнамағандығы, ата-аналарының, мұғалімдердің, сыныптас жолдастарының дұрыс емес (әділетсіз, дөрекі, қатал) қатынастарынан туындайтын терең психологиялық жайсыздықтар;
- психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы жағдайындағы ауытқушылықтар, жас ерекшелік дағдарыстары, мінез акцентуациясы және басқа да физиологиялық, психоневрологиялық ерекшеліктер себептері;
- ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-өзі көрсетуіне жағдай жасалмағандығынан, іс-әрекеттердің пайдалы түрлерімен айналыспайтынынан, жағымды және маңызды әлеуметтік, сондай-ақ жеке өмірлік мақсаттары мен жоспарларының болмауы;
- қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және осының негізінде дамитын әлеуметтік-психологиялық дезадаптациямен, әлеуметтік және жағымсыз жайттар .
Балалар мен балаларға қоршаған адамдардың немқұрайдылығы, зейін қоймауы негізінде дамитын негізінде дамитын әлеуметтік-педагогикалық бақылаусыздық бұл тізбектегі ерекше рөл мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз қалғандық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері, жасөспірімдердің пікірінің, тағдырының қызығуы мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға, кооперацияға, өзін-өзі ұйымдастыруға ұмтылуына алып келеді.
Қазіргі кездегі жасөспірімдердің жүрген ортасы қолайлы емес. Өйткені, бала ауытқушылық мінез құлықтың әртүрлі нысандарын мектепке бара жатқанда да, аула мен қоғамдық орындарында да, тіпті үйде де көреді. Дәстүрлі ұлттық құндылықтар нормасының босауы, ата-ананың, әсіресе, отбасындағы әке беделінің төмендігі, мінез-құлықтың тұрақты үлгілері мен моральдық шекаралардың жоқтығы, әлеуметтік бақылаудың босаңсуы жасөспірімдер ортасындағы ауытқушы және өзін-өзі жоюға мінез-құлықтың өсуіне ықпал етеді.
2 Мүмкіндігі шектеулі балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың формалары мен әдістері
2.1 Мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеп отырған отбасылармен әлеуметтік жұмыс
Баланың даму ауытқушылықтарымен тууы көбінесе отбасын күйзеліске ұшыратады. Мүмкіндігі шектеулі баланы тәрбиелеу мен дамыту проблемасы барлық отбасы мүшелерінің ұзақ та терең әлеуметтік бейімсізденуінің себебіне айналады.