Файл: Таырыбы 5 Аралы баылау И. М. Сеченов пен И. П. Павловты шартты рефлекстер туралы ілімі.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.12.2023
Просмотров: 88
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Адам мен жануарлар болмысты сезімдік тійсіктер арқылы бірдей таниды және бағалайды. Алайда адам жануарларға қарағанда ақиқат дүниені ақыл-оймен бейнелеу және дерексіз ойлау, тіл арқылы түсінеді.
Адам санасы (саналы психика ) белгі жүйесі (әріп, сөз ) арқылы атқарылады, логика заңдарын пайдаланады. Мұны сол жақ ми сыңары қамтамасыз етеді. Санаға дейінгі психика бейне, рәміз (символ ) жүйесіне негізделген, оған оң жақ ми сыңары қатысады.
Тіл- сананың (ойдың ) материалдық көрінісі, негізі.Тілсіз сана жоқ, ал санасыз адам жоқ. Сана-қоғамның өзге мүшелерінің сөз арқылы, көркем шығармалары арқылы және т.б. берілетін ерекше қасиеті болып табылатын білім. Сана жеке адамның өзіндік әсерленушілігі. Жалпы сана сезіну және сана-сезімненқұралады. Сезіну дегеніміз ақиқат болмысты жинақталған біліммен салыстыружәне адамныңтәжірибесін молайту. Сана арқылы басқа адамға білім беріледі.
Адам өзіндік сана (сарасана ) арқылы өзін-өзі сезініп, “МЕН” дегенқасиетін ұғынады. Саналылық дегеніміз- адамның өзін-өзіжәне өзінің психикалық күйін түсінетін арнайы кісілікерекшелігі.
Адамның сана-сезімі қашанда таптық, топтық, қоғамдық санаментығыз байланысты. Сондықтан саналылық- адам өзін-өзі түсінгеннен гөрі кең ұғым.Өйткені, өзін сезіну мен қоршаған болмысты сезінудің бірлігі арқылы, адамның кісілік қасиетіне тән өздігінен реттелудің жоғары түрі жүзеге асады.Сөйтіп әрбір сана қоршағанәлемнің нәрселерін сезіну мен адамныңөзін-өзі және өзінің ішкі дүниесін сезінуден тұрады.
Адам санасы әлеуметтік түрткілердің ықпалынан- еңбек іс-әрекеті мен қатынастан қалыптасады. Сана-сезім бір жағынан танымдық, екінші жағынан әпекеттік рухани құбылыс. Өзін түсіну арқылы адам өзін-өзі жөнге салады, өз ісіне баға береді, мінез-құлқын реттейді, тәрбиелейді.Саналы істер психиканың 10%-ын құрайды.
Алайда адамның көптеген психикалық әсерленісі (90%-ы ) оның санасына жетпей атқарылады. Оларды П:В:Симонов екі топқа бөледі.
Бірінші топ–шаласана (подсознание). Оған санадан тыс шығарылған автоматты қимыл дағдылары, ішкі ағзалардың қызметі мен реттелуі, эмоция реңкі мен олардыңсыртқы көрінісі, мотивациялық келіспеушілік жатады. Шаласана адамды артық энергия шығынынан сақтайды, оны ышқынудан қорғайды. Шаласана немесе бейсана (бессознательное ) бірінші деңгейі-адамның өз денесін, тіршілігін психикалық санасыздықпен бақылауы. Екінші деңгейі- адамның ұйықтамай жүрген кезеңіне ұқсайтын үрдістер. Оның үшінші деңгейі адам рухының жоғары сергектігінде жетілетін көркемдік ғылыми және басқа сезімталдық психикалықүрдістерден көрініс табады.
Биоэлектрлік белсенділігіне қарай танылған және танылмаған реакциялардың айырмашылығы ми белсенділігінің глобалдық деңгейіне және ми құрылысының реакцияға қатысуына байланысты.
Сананың белсенділігіне ортаңғы ми бөлімдері өте күшті әсер ететіні дәлелденген.Ми бөліктерінің белсенденуінің минималды периоды 100-300мс сигналды қабылдайды.
Екінші топ – асқынсана (сверхсознание ) немесе интуиция. Асқынсана жаңа ақпараттың, тұжырымдамалардың, жаңалықтардың көзі ретінде жоғарғы шығармашылық үрдісін қалыптастырады. Оның нейрофизиологиялық механизмі жақын бейнелер мен ұғымдардың, естегі іздердің трансформациясы, олардың негізінде жаңа комбинациялық ассоциациялары, логика бойынша жаңа уақытша байланыстар құру. Ол санабақыламайтын шығармашылық нұрлану (инсайт ), болжам, жорамал, аңғару, шамалау қасиеттерін қалыптастыратын тетіктерден тұрады.
Инсайт- адам өзі ұзақ уақыт табандылықпен нәтижесіз еңбек еткен немесе көп ойлаған ісінің шешімін кенеттен тауыпаңғаруы .
Асқынсананың негізі — зерде іздерін өңдеп, жаңаша құрамыстар амалдар табу, жаңа уақытша байланыстар жасау, аналогтар құрастыру. Ол ғылыми жаңалықтар ашуға, көркем шығармалар жазуға, өнер туындыларын жасауға ықпалын тигізеді.
Сана мен таным үрдісінде эмоцияның маңызы өте зор.Адамэмоция мен сезім арқылы ақиқат болмысқа өзінің арнайы ыңғайын білдіреді. Сонымен бірге адам қоршаған болмысты жандандыруға саналы іс-әрекетжасайды. Сананың практикалық қимыл- әрекеткебағытталуы, оның маңызды бір саласы –адам ырқын құрайды.
Ырық дегеніміз — қиындықтарды жеңугеарналған саналы, мақсатты психикалық іс-әрекет . Ол адамның талаптарын, мақсат- мудделерін, істерін жүзеге асырады.
Көп жылдар бойы сана үлкен ми сыңарлары қыртысы, ал шаласанаорталық жүйке жүйесінің төменгі бөліктері арқылы атқарылады деген пікір болды.Алайдаолар мидың барлық құрылымының бірлестірілгеніс-әрекеті, яғни ми қыртысы барлық рефлекстік әсерленістергеқатысады.
Мидың бірлестіру (интеграция ) іс-әрекеті үш негізгі әрекеттік жүйеніңөзара әсерлерінен құралады. Бірінші – ақпарат қабылдайтын және өңдейтінсезім жүйесі (талдағыштар ). Екіншісі – жүйке жүйесін белсендіретін мидың түрлендіріс жүйесі (модуляция ) жүйесі (лимбия жүйесі, торлы құрылым ). Үшіншісі – мінез- құлықты бағдарлайтын, іске қосатын және бақылайтын – қимыл-әрекет жүйесі (қозғалыс талдағышы ).
Әрбір шартты рефлекстік әсерленіс, оның ішінде екінші сигналдық жүйеде, шаласана денгейінде іске қосылады. Кез келгенақпарат жетпестен, мидың тиесілі бөліктерінде талдаудан өтеді. Бұл адамдарда жоғары жүйке , психикалық іс -әрекетінің, саналы және шала саналы,көріністеріне мидың тұтас қатысатындығын көрсетеді.
Адамның мұндай екі сатылық құрылымы организмен ортаның уздіксіз қарым қатынасын қамтамасыз етеді.Сана мен шала сана тудыратын нейрофизиологиялық құбылыстардың арасында жылжымалы тепе-теңдік болады.
И.П.Павловтың айтуынша шала сана денгейінде пайда болатын әлсіз тітіркенудің сергітетін ықпалы ми қыртысының қызметін, жұмыскерлігін күшейтеді.Жаңа, көп ақпарат мидың шала саналық сатысы сананың бүкіл пәрменін қосатын бағдарлама жасайды.егер шеле сананы ақпараттық талдау мен өңдеудун айырса, саналық әрекет болмай қалады. Сол себептен психикалық ауытқулар немесе жағымсыз өзіндік әсерленушілер тууы мүмкін.
Дені сау адамда ішкі ағзалардың шартты рефлекстік реттелуі де шаласана деңгейінде атқарылады. Ішкі ағзалардың интерорецепторына әсер ететін үйреншікті тітіркендірулерден шығатын мәліметтер ми қыртысына жетіп талданады. Бұл ишаралар организмнің мінез- құлығын өзгертетін шартты- рефлекстердің негізі болуы ықтимал. Мұндай күйлер адамның өзіне түсініксіз болады (“күңгірт сезім ”). Осы тітіркендірістердің әсері күшейсе, ақпараттар санаға жетіп, организмнің сәйкнес аймақтарындағы жаман халді баяндайды.Ол науқастарда әртүрлі өзіндік сезулер мен шағымдар туғызады. Шаласана, әсерленіс мінез-құлықтық және психикалық іс-әрекеттің басқа түрлері сияқты, себеп пен салдар қатынасы заңдарына бағынады.
14. Сөйлеу. Сөйлеу функциялары. Адамдарда сөйлеуді дамытуға байланысты ми қыртысының функционалды асимметриясы.
Сөйлеу. Көру, есту және басқа рецепторлардан түсетін қоршаған әлемдегі заттар мен құбылыстардың тікелей белгілері мен дененің ішкі ортасынан келетін сигналдарды қабылдау (талдау және синтездеу) жануарлар мен адамдарда болатын алғашқы сигнал беру жүйесін құрайды. Алайда, адамның процесі бар ма? еңбек белсенділігі және әлеуметтік өмір «ерекше өсу» деп аталатын сигналдық жүйені, ауызша сигналдармен, сөйлеумен байланысты дамуда. Бұл дабыл жүйесі сөздерді қабылдаудан тұрады - естілетін, айтылатын (дауыстап айтылатын немесе өзіне) және көрінетін (оқылған немесе жазбаша). Балада сөздерді түсіну және оны айту қабілеті белгілі бір дыбыстардың (сөздердің) сыртқы заттардың көрнекі, сезгіш және басқа әсерлерімен байланысы нәтижесінде дамиды. Сөйлеу келесі функцияларды орындайды: коммуникативті, тұжырымдамалық және реттеуші. Сөйлеудің коммуникативті функциясы - сөйлеу қарым-қатынас құралы ретінде қарастырылады. Бұл күрделі іс-әрекет екі тәуелсіз, бірақ бір-бірімен тығыз байланысты ерекше формалар түрінде пайда болады. Олардың бірі сөйлеу сөзін қалыптастыратын тақырыпқа қатысуды қамтиды және экспрессивті сөйлеу түрінде пайда болады. Тағы 126ЖМ Назарқұл Еркебұлан біреуі сөйлеу хабарламасын қабылдайтын тақырыптың - сөйлеудің әсерлі формасының болуын қамтиды. Сөйлеудің тұжырымдамалық қызметі - бұл сөйлеу құралы болып табылады тұжырымдамалық, дерексіз ойлау. Сөйлеудің көмегімен кіріс ақпаратын талдау және жалпылау ғана емес, сонымен қатар пайымдаулар мен тұжырымдар жасалады. Сөйлеудің реттеуші функциясы сөзді қолдана отырып, ағзаның әртүрлі мүшелері мен жүйелерінің қызметін реттеуде көрінеді. Вербалды тітіркендіргіштер ішкі ағзалардың жұмысын, метаболикалық процестердің қарқындылығын өзгертеді, олар бұлшықет жүйесі мен сенсорлық жүйелерге де әсер етеді. Бұл сөз физиологиялық белсенді фактор ретінде оның дереу мазмұнына әсер етеді. Сөздің әрекеті оның мағыналық мағынасымен анықталады. Бұл сөз алғашқы сигнал беру жүйесінің қозғағыштығымен ерекшеленеді, өйткені ол жан-жақты. Уақытында айтылған жақсы сөз өнімділікті арттырады, көтеріңкі көңіл-күйге ықпал етеді. Бірақ бір сөзбен айтқанда, бұл адам үшін ауыр жарақат. Бұл әсіресе науқас пен дәрігер арасындағы қарым-қатынаста өте маңызды. Науқастың қатысуымен оның ауруы туралы абайлап айтылған сөз науқастың жағдайын едәуір нашарлатып, дәрігердің сөзі мен мінез-құлқының әсерінен пайда болатын ауруларды тудыруы мүмкін. СӨЙЛЕК ҚЫЗМЕТІНІҢ ФОРМАЛАРЫ. Ауызша белгілеуге байланысты сөйлеу объектілер өзін үш формада көрсете алады: акустикалық, оптикалық және кинестетикалық. Сөйлеудің акустикалық формасы дыбыстық сигналдар түрінде ұсынылған, қабылдау сөйлеу ағымының бөліктерге бөлінуі нәтижесінде пайда болады. Мұндай үзінді фонемаларды қабылдауды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар жеке элементтердің сөйлеу ағымына интеграциясы жүреді. Сөйлеудің акустикалық формасы сөйлеудің коммуникативті функциясын жүзеге асырудың негізі болып табылады. Сөйлеудің оптикалық формасы жеке сөйлеуді (әріп) ынталандыруды талдау мен біріктіруді қамтамасыз етеді және сөйлеудің символдық қызметін жүзеге асырады. Ми қыртысының көрнекі бөліктері зақымдалған кезде әріптерді ажырату қабілеті ғана емес, сонымен қатар символдық функция жиі бұзылады. Сөйлеудің кинестетикалық формасы бұлшықет аппаратының, артикуляциялық органдардың жұмысында көрінеді, олардың көмегімен сөйлеудің дыбыстық көрінісі жүзеге асырылады. Артикуляция органдарының бұлшықет кернеуі, тіпті дыбыстық сөйлеу өрнегі болмаса да, өте жоғары. Физиологиялық тұрғыдан алғанда, бұл ойлау процесінде сөйлеу мүшелерінің жұмысында көрінеді. Екінші сигналдық жүйенің қалыптасуы кортекстің белгілі бір деңгейіне және, атап айтқанда, оның маңдай бөліктеріне байланысты. Шеткері сөйлеу моторы көмекші рөл атқарады. Бұл оптикалық немесе акустикалық байланысы жоқ саңырау мылқау үшін көрсетілді, бұл ауызша немесе баспа сөздерін қабылдауға мүмкіндік береді. Осыған қарамастан, бұл адамдарда сөйлеу мүшелерін кейін тарту арқылы терінің сезімі мен қолдың моторлы реакцияларына негізделген екінші сигнализация жүйесін құруға мүмкіндік туды. Осылайша, саңыраулардың зияткерлік дамуының жоғары деңгейінің мүмкіндігі жасалды. 126ЖМ Назарқұл Еркебұлан Сөйлеудің физиологиялық негіздері. Сөйлеудің немесе екінші сигналдық жүйенің белсенділігі сөйлеу-мотор, сөйлеу-есту және сөйлеуді талдайтын анализаторлар мен мидың фронтальды бөлімдерінің қызметімен қамтамасыз етіледі. Сөйлеу-мотор анализаторы тілден, еріннен, көмейден, диафрагмадан сигнал қабылдап, сөйлеу және сөздердің айтылуын қалыптастырады. Сөйлеудің тамаша реттелуі бұлшықет рецепторларынан, вокалды аппарат пен тыныс бұлшықеттерінен афферентті импульстар алатын кортекстің қоздырғыш және реттеуші рөлімен байланысты. Сөйлеу мотор анализаторының кортикальды ядросы екінші және үшінші маңдай гирусының аймағында - Broca сөйлеу мотор орталығында орналасқан. Шартсыз тітіркенуі бар (мысалы, ауырсыну) сөйлеу моторлық актісінің мүмкіндігі сөйлеуді реттеуге қатысатын, бірақ кортикальды бақылауға бағынатын субкортикалық орталықтардың болуын болжайды. Сөйлеуді қабылдау сөйлеу моторы мен сөйлеу-есту анализаторларын қолдану арқылы пайда болады. Есту анализаторының орталығы (Вернике орталығы) сол жақ жарты шардың жоғарғы уақытша аймағында орналасқан. Кеңейтілген сөйлеуді түсінуді қамтамасыз ететін негізгі процесс - кіріспе ауызша ақпаратты акустикалық немесе оптикалық формада декодтау. Сөйлеудің мағынасын ашу үшін оның мазмұнының ең маңызды элементтерін, әсіресе күрделі құрастырылған фразаны ашып, оның жалпы мағынасы мен ішкі мәтінін түсіну қажет.Акустикалық түрде қабылданатын сөйлеуді декодтау үшін оның барлық элементтерін сөйлеудің жадында сақтау, оптикалық түрінде көздің күрделі іздестіру қимылдарына (оның ішінде мәтіннің қисаю бөлігіне бірнеше рет оралу) қатысу, әсіресе түсінуге қиын мәтінді оқу кезінде. Сөйлеуді декодтау процестерін сол жақ жарты шардың уақытша-париетальды-оксипитальды бөлімдері жүзеге асырады (оң қолмен адамдарда). Кортекстің осы бөлімдерінің бұзылуымен логикалықграмматикалық құрылымдар мен санау операцияларын түсіну бұзылған.
15. Психикалық функциялардың физиологиялық зерттеу әдістері.
Психофизиология - субъективті психикалық құбылыстардың физиологиялық механизмдерін, жағдайлары мен жеке айырмашылықтарын зерттейтін ғылым.Бастапқыда, термин «физиологиялық психология» ұғымымен қатар нақты объективті физиологиялық әдістерге негізделген психиканы зерттеудің кең спектріне қатысты болды.Ми мен жүйке жүйесінің құрылымын олардың психикамен байланысы туралы білу көбінесе дамып отырады. Вундттың физиологиялық психологиясы.19 ғасырдың аяғында пайда болған психологиялық ғылымның бір саласы. Физиологиялық психология терминін алғаш рет астрономия, физиологиялық оптика, жүйке жүйесі мен сезім мүшелері физиологиясындағы зерттеу әдістері мен техникалық базасына сүйенген В.Вундт эксперименттік психологияны атады. Вундт физиологиялық процестердің «физиологиялық психологияның» психикалық құбылыстарымен байланысын дуализм тұрғысынан түсіндірді. Вундт физиологиялық психологияның өрісін тек қарапайым психикалық процестермен - сезімдермен, қарапайым сезімдермен және қозғалыс реакцияларымен шектеді. Т.Зиеген физиологиялық психологияны неғұрлым күрделі психикалық процестерге кеңінен таратты және Вундттың апперцепция доктринасын сынға алды, ол оны жаратылыстану түсіндірмесінен бас тарту деп түсіндірді.
Психофизиологияда физиологиялық процестерді тіркеудің негізгі әдістері электрофизиологиялық әдістер болып табылады. Жасушалардың, тіндердің және мүшелердің физиологиялық белсенділігінде электрлік компонент ерекше орын алады. Электрлік потенциал метаболизмнің барлық негізгі өмірлік процестермен бірге жүретін физика-химиялық әсерлерін көрсетеді, сондықтан кез-келген физиологиялық процестердің жүруінің өте сенімді, әмбебап және нақты көрсеткіштері болып табылады. Нерв жасушаларының немесе нейрондардың қызметін жүйке жүйесінің ажырамас морфологиялық және функционалдық бірліктері ретінде зерттеу. Әрине. Бұл психофизиологиядағы негізгі бағыт болып қала береді. Нейрон белсенділігінің көрсеткіштерінің бірі - әсер ету потенциалы - ұзақтығы бірнеше мс және амплитудасы бірнеше мВ дейінгі электрлік импульстар
Заманауи психофизиологияның жетістігі дәстүрлі әдістермен қатар - сенсорлық, моторлы, вегетативті реакцияларды жазу, мидың зақымдануы мен қозғауының әсерін талдау, электрофизиологиялық және магнетофизиологиялық әдістердің зерттеулерде кең қолданылуына, сонымен қатар эксперименттік мәліметтерді өңдеудің математикалық әдістеріне байланысты.