ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 10.01.2024
Просмотров: 101
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
• патент иесінің өнеркәсіптік үлгіге айрықша құқығы;
• патент иеленушiнiң пайдалы модельге айрықша құқығы;
• автордың компьютерлік бағдарламаны пайдалануға айрықша құқығы;
• автордың интегралдық микросхемалар топологиясын пайдалануға айрықша құқығы;
• тауар белгісіне айрықша құқық;
• қызмет көрсету белгісіне айрықша құқық;
• тауар шығарылған жердің атауына айрықша құқық;
• фирмалық атауларға айрықша құқық;
• патент иесінің селекциялық жетістіктерге айрықша құқығы;
• өндірістік тәжірибеге қатысты «ноу-хауды» иелену;
• оң іскерлік бедел және т.б.
Сонымен қатар олардың жіктелуіндегі материалдық емес активтердің түрлері материалдық емес активтерді топтастырудың жалғыз негізі болып табылмайды.
Материалдық емес активтерді бағалау кезінде бастапқы құн принципі қолданылады. Яғни материалдық емес активтер, активтерді сатып алумен байланысты барлық шығындарды қосатын сатып алу құны бойынша бағаланады.
Материалдық емес активтер жіктеледі:
1. Өндіріске қатысу дәрежесіне қарай:
- жұмыс істеп тұрған (жұмыс істейтін) материалдық емес активтер, кәсіпорын оларды пайдаланған кезде қазіргі уақытта табыс алады;
- қазіргі уақытта қандай да бір себептермен пайдаланылмайтын, бірақ болашақта қолданылуы мүмкін жұмыс істемейтін (жұмыс істемейтін) материалдық емес активтер.
2. Иеліктен шығару дәрежесі бойынша:
- сату, беру, жалға беру кезінде толықтай берілетін иеліктен шығарылатын;
- иеленушi кәсiпорынның меншiгiнде қалдырылатын, оларды пайдалану құқығы iшiнара ауысады.
3. Ұйымның қаржылық нәтижелеріне әсер ету дәрежесі бойынша:
- пайдалануға енгізу есебінен тікелей табыс әкелетін материалдық емес активтердің объектілері;
- қаржылық нәтижелерге жанама әсер ететін материалдық емес активтердің объектілері.
4. Құқықтық қорғалу дәрежесі бойынша:
- қорғау құжаттарымен қорғалатын материалдық емес активтер (авторлық құқықтар, патенттер, лицензиялар);
- қорғау құжаттарымен ресімделмеген материалдық емес активтер.
5. Осы кәсіпорын қызметкерлерінің жеке еңбегін инвестициялау дәрежесі бойынша:
- жалғыз – яғни ұйымның қызметкерлері немесе құрылтайшылары жеке әзірлеген материалдық емес активтердің объектілері;
- үлес – яғни ортақ шарттарда басқа жеке немесе заңды тұлғалармен бірлесіп әзірленген материалдық емес активтердің объектілері;
- сырттан алынған – яғни басқа жеке немесе заңды тұлғалардан ақылы немесе өтеусіз алынған материалдық емес активтердің объектілері.
Материалдық емес активтердің құны барған сайын артып келеді. Нарықтық қатынастар дамып келеді, сондықтан материалдық және материалдық емес игіліктерді кейіннен алу үшін материалдық емес активтерді бағалау қажеттілігі туындайды.
Материалдық емес активтерді бағалау тәртібі зияткерлік меншік объектілерінің құнын анықтау болып табылады.
Сатып алу құны- бұл барлық төлемдер мен олардың нақты анықталғанына байланысты, алынған активтердің ағымдағы нарықтық құны. Материалдық емес активтерді есепке алу кезінде өте маңызды сұраққа материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін анықтау жатады. Қызмет ету мерзімін анықтағанда келесідей факторлар ескерілуі қажет.
• қызмет ету мерзімін ең жоғары шектейтін заңды, реттеуші және келісілген ереже;
• болжалды қызмет мерзімін өзгертуі мүмкін жаңарту немесе ұзарту үшін шарттар;
• қызмет ету мерзімін азайтатын тозу, сұраныс және басқа да экономикалық факторлар;
• жұмыстардың орындалуының күтілген мерзімге сәйкес келетін қызмет мерзімі;
• материалдық емес активтің бар бәсее қабілетін шектейтін бәсекелестердің және басқа да субьектілерінің күтілген әрекеті;
• материалдық емес активтердің жиынтығына кіретін басқа активтердің қызмет ету мерзімі.
Материалдық емес активтер құны активтердің қызмет ету мерзімінде жүйелі түрде есептен шығарылуы керек. Материалдық емес активтердің амотизациясы оның пайдалы қызмет ету мерзімі ішінде жүйелі түрде жүзеге асырылады. Аммортизацияны пайдалану әдісі активтердің экономикалық тиімділігін банктерде пайдалану моделін сипаттау керек. Егер мұндай үлгі нақты анықталған болмаса, аммортизацияны теңбе тең аудару әдісін пайдалану керек. Материалдық емес активтердің тиімді қызмет ету мерзімін мерзім сайын қайта қарастырып отырылуы қажет. Қандай жағдай болмасын, материалдық емес активтердің аммортизациялық кезеңі, олардың сатып алған күннен бастап 40 жылдан аспауы керек. Материалдық емес актив актив ретінде болашақта экономикалық олжа әкелетін активтер ретінде танылады. (есепке тіркеледі). Материалдық емес активтер құны активтердің белсенді нарығы бар кезде ғана дұрыс анықталуы мүмкін.
Көптеген материалдық емес активтердің белсенді нарығы болмайды, өйткені олар өте сирек кездеседі, мысалы тауар белгілері басылым атауы, кино мен музыкаға берілген авторлық құқықтары мен бір актив ушін төленген сомасы. Сол себепті көптеген материалдық емес активтер құнын екі жақты келісімі бойынша анықтайды. Материалдық емес активтер танылған кезден бастап бастапқы құны бойынша бағаланады. Материалдық емес активтердің бастапқы құны олардың алынған тәсіліне байланысты болып келеді: сырттан түссе (сатып алынған бағасы, ұйымдар бірлестігінің күшімен айырбастау арқылы немесе мемлекеттік субсидияның есебінен) немесе шаруашылық жүргізуші субьектілердің өз күшімен жасалса;
Сатып алу құнына сатып алумен байланысты барлық шығындар енгізіледі, соның ішінде сатып алынған бағасы, тасымалдау шығыны және тағы да басқа.
Егер де метериалдық емсес активтер айырбас негізін де алынса, онда олардың бағасы нарықтық құн немесе осы тәрізді материалдық емес активтер құны бойынша анықталады. Егер метариалдық емес активтердің бастапқы құны несие есбінен алынса, онда сол несие үшін төленетін пайыз бастапқы құнына қосылмайды, ал ол кезеңдік шығысқа жатқызылады, ал оның бастапқы құны мемлекеттің есебінен тегін (немесе номиналды атаулы, немесе мемлекеттердің субсидиясының) алынса, онда ол сату немесе белсенді нарықтағы материалдық емес активтер тап осы түрінің құны бойынша танылады.
Материалдық емес актив обьектілеріне жатқызу тәртібі мен олардың құралы заңдармен және нормативті актілермен реттеледі.
Бухгалтерияда әр обьектіге карточка жүргізіледі. Форма кіріске алынуға арналған құжат, материалдық емес активтерді қабылдау тапсыру және басқа құжаттама негізінде бір дана болып толтырылады. 8 графада бастапқы құжат пен пайдалы қызмет ету мерзіміне негізделіп есептелінген мөлшер (норма) бойынша ай сайын есептелетін аммортизация сомасы көрсетіледі. Материалдық емес актив обьектілерінің қысқаша сипаттамасы бөлігінде тек қана актив обьектінің негізгі көрсеткіштері жазылады, ұйымда бар осы обьектіге арналған техникалық құжаттама мәліметтерін көшіруге болмайды.
1.3. МЕА амортизациясын есептеу
Пайдалы пайдалану мерзімі шектелмеген материалдық емес активтер бойынша амортизация есептелмейді. Коммерциялық емес ұйымдардың материалдық емес активтері бойынша амортизация есептелмейді.
Материалдық емес активті бухгалтерлік есепке алу кезінде ұйым оның пайдалы қызмет мерзімін анықтайды.Пайдалы қызмет ету мерзімі – ұйым материалдық емес активті экономикалық пайда алу мақсатында (немесе осы мақсатқа бағытталған қызметте пайдалану үшін) пайдалануды көздейтін айлармен көрсетілген кезең.
Материалдық емес активтердің жекелеген түрлері үшін пайдалы қызмет мерзімі өнімнің санына немесе осы түрдегі активтерді пайдалану нәтижесінде алынуы күтілетін жұмыс көлемінің басқа да табиғи көрсеткішіне қарай анықталуы мүмкін. Пайдалы қызмет ету мерзімін сенімді анықтау мүмкін емес материалдық емес активтерді осы түрдегі активтерді пайдалану нәтижесінде алынуы күтілетін өнім саны немесе жұмыс көлемінің басқа табиғи көрсеткіші негізінде анықтауға болады. Пайдалы қызмет ету мерзімін сенімді түрде анықтау мүмкін емес материалдық емес активтер пайдалану мерзімі шектелмеген материалдық емес активтер болып саналады.
Материалдық емес активтің пайдалы қызмет ету мерзімі мыналарға негізделеді:
- ұйымның интеллектуалдық қызмет нәтижесіне немесе дараландыру құралдарына құқықтарының әрекет ету мерзімі және активті бақылау мерзімі;
- ұйым экономикалық пайда алуды күтетін активті пайдаланудың күтілетін кезеңі (немесе коммерциялық емес ұйымды құру мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған қызметте пайдалану). Материалдық емес активтің пайдалы қызмет ету мерзімі ұйымның қызмет ету мерзімінен аспауы керек.
Материалдық емес активтің пайдалы қызмет ету мерзімін ұйым оны нақтылау қажеттілігі үшін жыл сайын тексереді. Егер ұйым активті пайдалануды күтетін кезеңнің ұзақтығында елеулі өзгеріс болса, оның пайдалы қызмет мерзімі түзетуге жатады. Алынған түзетулер бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте бағалау құнының өзгеруі ретінде көрсетіледі.Пайдалы қызмет ету мерзімі шектелмеген материалдық емес активке қатысты ұйым жыл сайын осы активтің пайдалы қызмет мерзімін сенімді түрде анықтау мүмкін еместігін көрсететін факторлардың болуын қарастыруы керек. Осы факторлардың болуы тоқтатылған жағдайда ұйым осы материалдық емес активтің пайдалы қызмет ету мерзімін және оны амортизациялау әдісін анықтайды. Осыған байланысты туындаған түзетулер бухгалтерлік есепте және қаржылық есептемеде есептік құндағы өзгерістер ретінде көрсетіледі.
Материалдық емес актив бойынша ай сайынғы амортизация сомасы келесі әдістердің бірімен анықталады:
- сызықтық жол;
- балансты азайту әдісі;
- өнімнің (жұмыстардың) көлеміне пропорционалды түрде өзіндік құнды есептен шығару тәсілі. Материалдық емес активтің амортизациясын анықтау әдісін таңдауды ұйым активті пайдаланудан болашақ экономикалық пайда алуды, оның ішінде осы активті ықтимал сатудан түсетін қаржылық нәтижені есептеу негізінде жүзеге асырады. Материалдық емес активті пайдаланудан күтілетін болашақ экономикалық пайданы есептеу сенімді болмаған жағдайда, мұндай актив бойынша амортизация сомасы біркелкі әдісті қолдану арқылы анықталады.
Ай сайынғы амортизация сомасы келесідей есептеледі:
а) осы активтің пайдалы қызмет ету мерзімі ішінде біркелкі материалдық емес активтің нақты (бастапқы) құнына немесе ағымдағы нарықтық құнына (қайта бағалау кезінде) негізделген түзу сызықты әдіспен:
б) ай басындағы материалдық емес активтің қалдық құнына құн немесе ағымдағы нарықтық құн негізінде азайтатын қалдық әдісімен, бөлшекке көбейтілген, оның алымы, ұйым белгілеген коэффициенті (3-тен жоғары емес), ал бөлгіште айлардағы қалған пайдалы қызмет мерзімі;
в) айына өнім (жұмыс) көлемінің табиғи көрсеткіші мен материалдық емес активтің нақты (бастапқы) құнының арақатынасы негізінде өнімнің (жұмыстардың) көлеміне пропорционалды құнын есептен шығару әдісімен; материалдық емес активті пайдаланудың бүкіл мерзіміне өнімнің (жұмыстардың) болжамды көлемі.
Материалдық емес активтер бойынша амортизациялық аударымдар осы актив бухгалтерлік есепке қабылданған айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады және құны толық өтелгенге дейін есептеледі.
ІІ бөлім. Материалдық емес активтер аудиті
2.1. МЕА аудиторлық тексеріс жүргізу бағдарламасы
Аудитор ең алдымен аудит бағдарламасын жасауы керек, ол біздің ойымызша мынадай мәселелерді қамтуы керек: материалдық емес активтердің баланста көрсетілуінің дұрыстығын және олардың қалдықтарының бухгалтерлік есепке сәйкестігін тексеру. Бас кітаптың және басқа есеп регистрлерінің деректері; кәсіпорынның материалдық емес активтерінің және осы объектіге меншік құқығының бар екендігін растайтын бастапқы құжаттарды, сондай-ақ оны кәсіпорынға алуын тексеру; алынған материалдық емес активтерді бағалаудың дұрыстығын тексеру; материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебінде көрсетілуінің дұрыстығын тексеру; негізгі құралдардың амортизациясының дұрыстығын тексеру; материалдық емес активтердің шығуын немесе есептен шығаруын бухгалтерлік есепте көрсетудің дұрыстығын тексеру; материалдық емес активтердің синтетикалық және аналитикалық есебінің дұрыстығын тексеру.