Файл: Дэндралогіятэксты лекцый па вучэбнай дысцыпліне для спецыяльнасці.pdf
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 06.11.2023
Просмотров: 260
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
поўную радыяцыю для паляпшэння росту самасеву і падросту. Для найлепшага росту маладняку ў вышыню і для стварэння высокіх, прамых і поўнадраўнінных ствалоў неабходна бакавое зацяненне. У маладых і сярэднеўзроставых дрэвастоях высечкамі догляду можна павялічыць не толькі колькасць святла, якое паступае да астатняй часткі дрэў, але і колькасць вільгаці і пажыўных рэчываў, што, у сваю чаргу, павялічвае прырост. Да лесаводчых спосабаў рэгулявання светлавога рэжыму ў лесе адносіцца і фармаванне складу парод.
Дабаўляючы да ценетрывалых парод святлалюбныя, можна павялічваць колькасць святла, якое паступае пад полаг лесу.
Патрэбная інтэнсіўнасць асветленасці можа быць дасягнута з дапамогай зрэджвання дрэвастояў пры высечках догляду.
2.2.2. Цяпло.Цяпло як экалагічны фактар мае таксама вялікае значэнне ў жыцці раслін.
Асноўнай крыніцай цяпла з’яўляецца сонечная радыяцыя. Акрамя таго, цяпло ў прыземную атмасферу паступае з глыбінных слаёў зямлі, у выніку распаду радыяактыўных рэчываў, гніення арганічных рэшткаў, а таксама з іншых крыніц. На розных этапах развіцця (пачатак руху соку, распусканне пупышак, прарастанне насення, цвіценне, утварэнне завязі, паспяванне пладоў, пачатак фотасінтэзу, рост) драўняным пародам неабходны пэўныя цеплавыя ўмовы.
Дзейнасць каранёў дрэвавых і кустовых парод пачынаецца пры тэмпературы глебы звыш С, фотасінтэз адбываецца пры тэмпературы ад 0 да С, дасягаючы максімуму пры СУ розных парод крайнія і сярэднія пункты асіміляцыі розныя, але
ў большасці яны знаходзяцца ва ўказаных межах. Дыханне драўняных парод адбываецца і пры тэмпературы ніжэй за С, хаця аптымальнай з’яўляецца тэмпература С, а пры С дыханне спыняецца.
Насенне многіх раслін пачынае прарастаць пры тэмпературы крыху вышэй за С, сцябло і лісце ўтвараюцца пры тэмпературы С, а, цвіценне адбываецца пры тэмпературы вышэй за С. Халоднае надвор’е затрымлівае цвіценне, паспяванне пладоў, а іншы раз прыводзіць да іх гібелі. З павышэннем тэмпературы глебы павялічваецца
інтэнсіўнасць дзейнасці мікрафлоры, што садзейнічае лепшаму засваенню расліннасцю азоту, фосфару і іншых рэчываў.
Гістарычна складзеная патрэба раслін у цяпле разнастайная і зменлівая. Усе пароды па патрабавальнасці да цяпла падзяляюцца ў асноўным на дзве групы – цеплалюбныя і холадаўстойлівыя. ПС. Паграбняк прапанаваў наступную шкалу, якая характарызуе адносіны дрэвавых парод да цяпла.
1. Вельмі цеплалюбныя: прыморская сасна, коркавы дуб, кіпарысы, секвоя і інш.
2. Цеплалюбныя: ядомы каштан, айлант, чорны арэх, грэцкі арэх, пушысты дуб, рабінія ілжэакацыя, глядычыя.
3. Малапатрабавальныя да цяпла: далінны дуб, чырвоны дуб, клён, граб, ільмы, чорны дуб, ясень, коркавае дрэва (амурскі аксаміт), чорная вольха.
4. Непатрабавальныя да цяпла: асіна, бяроза, шэрая вольха, рабіна, елка, піхта сібірская, сасна звычайная, лістоўніца.
Пры крайне нізкіх тэмпературах можа адбывацца: 1) пабіванне замаразкамі лісця парасткаў, кветак; 2) вымярзанне раслін у перыяд зімовых халадоў; 3) утварэнне маразабойных трэшчын і адлупаў, выцісканне маладых раслін. Дзеянне высокіх тэмператур (санцапёк) выклікае апал каранёвай шыйкі, апёк кары ствала і лісця, што адмоўна ўплывае на сеянцы і дрэвы.
Найбольшую шкоду дрэвам наносяць познія вясновыя і раннія восеньскія замаразкі.
Раптоўнае наступленне замаразкаў вясной, калі расліны ўжо крануліся ў рост, найбольш згубнае для іх, нечаканыя замаразкі ў пачатку восені прыводзяць да пабівання
Дабаўляючы да ценетрывалых парод святлалюбныя, можна павялічваць колькасць святла, якое паступае пад полаг лесу.
Патрэбная інтэнсіўнасць асветленасці можа быць дасягнута з дапамогай зрэджвання дрэвастояў пры высечках догляду.
2.2.2. Цяпло.Цяпло як экалагічны фактар мае таксама вялікае значэнне ў жыцці раслін.
Асноўнай крыніцай цяпла з’яўляецца сонечная радыяцыя. Акрамя таго, цяпло ў прыземную атмасферу паступае з глыбінных слаёў зямлі, у выніку распаду радыяактыўных рэчываў, гніення арганічных рэшткаў, а таксама з іншых крыніц. На розных этапах развіцця (пачатак руху соку, распусканне пупышак, прарастанне насення, цвіценне, утварэнне завязі, паспяванне пладоў, пачатак фотасінтэзу, рост) драўняным пародам неабходны пэўныя цеплавыя ўмовы.
Дзейнасць каранёў дрэвавых і кустовых парод пачынаецца пры тэмпературы глебы звыш С, фотасінтэз адбываецца пры тэмпературы ад 0 да С, дасягаючы максімуму пры СУ розных парод крайнія і сярэднія пункты асіміляцыі розныя, але
ў большасці яны знаходзяцца ва ўказаных межах. Дыханне драўняных парод адбываецца і пры тэмпературы ніжэй за С, хаця аптымальнай з’яўляецца тэмпература С, а пры С дыханне спыняецца.
Насенне многіх раслін пачынае прарастаць пры тэмпературы крыху вышэй за С, сцябло і лісце ўтвараюцца пры тэмпературы С, а, цвіценне адбываецца пры тэмпературы вышэй за С. Халоднае надвор’е затрымлівае цвіценне, паспяванне пладоў, а іншы раз прыводзіць да іх гібелі. З павышэннем тэмпературы глебы павялічваецца
інтэнсіўнасць дзейнасці мікрафлоры, што садзейнічае лепшаму засваенню расліннасцю азоту, фосфару і іншых рэчываў.
Гістарычна складзеная патрэба раслін у цяпле разнастайная і зменлівая. Усе пароды па патрабавальнасці да цяпла падзяляюцца ў асноўным на дзве групы – цеплалюбныя і холадаўстойлівыя. ПС. Паграбняк прапанаваў наступную шкалу, якая характарызуе адносіны дрэвавых парод да цяпла.
1. Вельмі цеплалюбныя: прыморская сасна, коркавы дуб, кіпарысы, секвоя і інш.
2. Цеплалюбныя: ядомы каштан, айлант, чорны арэх, грэцкі арэх, пушысты дуб, рабінія ілжэакацыя, глядычыя.
3. Малапатрабавальныя да цяпла: далінны дуб, чырвоны дуб, клён, граб, ільмы, чорны дуб, ясень, коркавае дрэва (амурскі аксаміт), чорная вольха.
4. Непатрабавальныя да цяпла: асіна, бяроза, шэрая вольха, рабіна, елка, піхта сібірская, сасна звычайная, лістоўніца.
Пры крайне нізкіх тэмпературах можа адбывацца: 1) пабіванне замаразкамі лісця парасткаў, кветак; 2) вымярзанне раслін у перыяд зімовых халадоў; 3) утварэнне маразабойных трэшчын і адлупаў, выцісканне маладых раслін. Дзеянне высокіх тэмператур (санцапёк) выклікае апал каранёвай шыйкі, апёк кары ствала і лісця, што адмоўна ўплывае на сеянцы і дрэвы.
Найбольшую шкоду дрэвам наносяць познія вясновыя і раннія восеньскія замаразкі.
Раптоўнае наступленне замаразкаў вясной, калі расліны ўжо крануліся ў рост, найбольш згубнае для іх, нечаканыя замаразкі ў пачатку восені прыводзяць да пабівання
неадраўнелых парасткаў. Да замаразкаў вельмі адчувальныя ясень, бук, піхта, елка устойлівыя – вольха, бяроза, рабіна, сасна, лістоўніца.
Расліны, у сваю чаргу, робяць вялікі ўплыў на тэмпературу паветра і глебы. Зімой расліны засцерагаюць паверхню глебы ад ахалоджвання, таму тэмпература ў лесе бывае вышэйшая, чым на адкрытай плошчы. Летам жа полаг ахоўвае паверхню глебы ад награвання сонечнымі прамянямі, і тэмпература паветра пад полагам дрэў бывае ніжэйшая, чым у полі.
Тэмпература паветра, змененая лесам, распаўсюджваецца на суседнія палі. Паміж лесам і полем устанаўліваецца своеасаблівы паветраны абмен. У інтарэсах лясной гаспадаркі вельмі важна ўмець рэгуляваць тэмпературны рэжым гаспадарчымі метадамі.
2.2.3. Атмасфернаепаветра.
Атмасфера – газавая абалонка Зямлі. Яна з’яўляецца важным экалагічным фактарам у жыцці раслін, таму што ўсе віды раслінных арганізмаў спажываюць з атмасферы неабходныя для жыўлення і дыхання вуглякіслы газ і кісларод. Сухое атмасфернае паветра на паверхні Зямлі змяшчае па аб’ёме 78,1% азоту, 21,1% кіслароду (0,000001% азону), 0,03% вуглякіслага газу, 0,01% складае вадарод, пераксід вадароду, д і інш.
Лес
ікісларод.Кісларод – найбольш распаўсюджаны хімічны элемент на Зямлі.
Колькасць атмасфернага кіслароду складае 1,5 · 10 15
т. Прысутнасць яго ў паветры неабходная для асноўнага жыццёвага працэсу – дыхання, у выніку якога арганізм спажывае з атмасферы кісларод і выдзяляе прадукты акіслення (вуглякіслы газ і пару вады). Змяншэнне атмасфернага кіслароду ў выніку дыхання, гніення і гарэння кампенсуецца кіслародам, што выдзяляецца пры фотасінтэзе, у выніку якога расліны выкарыстоўваюць энергію сонечных прамянёў, асімілююць дыаксід вугляроду і выдзяляюць кісларод.
Значэнневуглякіслагагазу. Вуглякіслы газ з’яўляецца зыходным рэчывам для фотасінтэзу (у сярэднім 1 га лесу стварае 120–150 кг новай сухой фітамасы і паглынае пры гэтым 220–275 кг вуглякіслага газу. Сухое драўнянае рэчыва на 40–50% складаецца з вугляроду. У прыземных слаях атмасферы канцэнтрацыя вуглякіслага газу дасягае 0,03%. За апошнія дзесяцігоддзі колькасць вуглякіслага газу ў атмасферы павялічылася з 0,029 да
0,032% і на пачатак цяперашняга стагоддзя дасягнула 0,0379%. У прамысловых гарадах яго канцэнтрацыя ў атмасферным паветры дасягае 0,07%.
Канцэнтрацыя вуглякіслага газу ў лесе мяняецца ў сувязі з розным яго спажываннем у сутачным і гадавым цыклах, а таксама ў залежнасці ад вышыні над узроўнем глебы.
Мінімальная колькасць СО у кронах назіраецца ў летні час. Восенню яна ўзрастае.
Максімальная канцэнтрацыя вуглякіслага газу выпадае на прыглебавыя слаі паветра, мінімальная – на полаг крон. У прыглебавым слоі паветра канцэнтрацыя вуглякіслага газу залежыць ад пароды, тыпу лесу, узросту, паўнаты, самкнутасці дрэвастою, хуткасці ветру, рэльефу мясцовасці, вільготнасці глебы. Пры хуткасці ветру 2–3 мс інтэнсіўнасць фотасінтэзу ўзрастае ў два разы, а далейшае павышэнне хуткасці робіць на яго адмоўны
ўплыў.
Фітанцыды
.Фітанцыды – біялагічна актыўныя лятучыя і нелятучыя рэчывы, якія выдзяляюцца раслінамі ў асяроддзе і знішчаюць або прыглушаюць рост і развіццё мікраарганізмаў. Упершыню фітанцыды былі знойдзены ў х гадах мінулага стагоддзя біёлагам Б. П. Токіным. Па ступені фітанцыднасці ўсе дрэвавыя і кустовыя пароды падзяляюцца на пяць груп:
1) вельмі моцнафітанцыдныя – дуб чарэшчаты, клён вастралісты;
2) моцнафітанцыдныя – бяроза бародаўкавая, бяроза пушыстая, сасна звычайная;
3) сярэднефітанцыдныя – лістоўніца сібірская, ясень звычайны, ліпа драбналістая, вольха чорная, кедр сібірскі, рабіна, жоўтая акацыя, бэз звычайны, бружмель татарская
4) слабафітанцыдныя – вяз, брызгліна бародаўкавая;
Расліны, у сваю чаргу, робяць вялікі ўплыў на тэмпературу паветра і глебы. Зімой расліны засцерагаюць паверхню глебы ад ахалоджвання, таму тэмпература ў лесе бывае вышэйшая, чым на адкрытай плошчы. Летам жа полаг ахоўвае паверхню глебы ад награвання сонечнымі прамянямі, і тэмпература паветра пад полагам дрэў бывае ніжэйшая, чым у полі.
Тэмпература паветра, змененая лесам, распаўсюджваецца на суседнія палі. Паміж лесам і полем устанаўліваецца своеасаблівы паветраны абмен. У інтарэсах лясной гаспадаркі вельмі важна ўмець рэгуляваць тэмпературны рэжым гаспадарчымі метадамі.
2.2.3. Атмасфернаепаветра.
Атмасфера – газавая абалонка Зямлі. Яна з’яўляецца важным экалагічным фактарам у жыцці раслін, таму што ўсе віды раслінных арганізмаў спажываюць з атмасферы неабходныя для жыўлення і дыхання вуглякіслы газ і кісларод. Сухое атмасфернае паветра на паверхні Зямлі змяшчае па аб’ёме 78,1% азоту, 21,1% кіслароду (0,000001% азону), 0,03% вуглякіслага газу, 0,01% складае вадарод, пераксід вадароду, д і інш.
Лес
ікісларод.Кісларод – найбольш распаўсюджаны хімічны элемент на Зямлі.
Колькасць атмасфернага кіслароду складае 1,5 · 10 15
т. Прысутнасць яго ў паветры неабходная для асноўнага жыццёвага працэсу – дыхання, у выніку якога арганізм спажывае з атмасферы кісларод і выдзяляе прадукты акіслення (вуглякіслы газ і пару вады). Змяншэнне атмасфернага кіслароду ў выніку дыхання, гніення і гарэння кампенсуецца кіслародам, што выдзяляецца пры фотасінтэзе, у выніку якога расліны выкарыстоўваюць энергію сонечных прамянёў, асімілююць дыаксід вугляроду і выдзяляюць кісларод.
Значэнневуглякіслагагазу. Вуглякіслы газ з’яўляецца зыходным рэчывам для фотасінтэзу (у сярэднім 1 га лесу стварае 120–150 кг новай сухой фітамасы і паглынае пры гэтым 220–275 кг вуглякіслага газу. Сухое драўнянае рэчыва на 40–50% складаецца з вугляроду. У прыземных слаях атмасферы канцэнтрацыя вуглякіслага газу дасягае 0,03%. За апошнія дзесяцігоддзі колькасць вуглякіслага газу ў атмасферы павялічылася з 0,029 да
0,032% і на пачатак цяперашняга стагоддзя дасягнула 0,0379%. У прамысловых гарадах яго канцэнтрацыя ў атмасферным паветры дасягае 0,07%.
Канцэнтрацыя вуглякіслага газу ў лесе мяняецца ў сувязі з розным яго спажываннем у сутачным і гадавым цыклах, а таксама ў залежнасці ад вышыні над узроўнем глебы.
Мінімальная колькасць СО у кронах назіраецца ў летні час. Восенню яна ўзрастае.
Максімальная канцэнтрацыя вуглякіслага газу выпадае на прыглебавыя слаі паветра, мінімальная – на полаг крон. У прыглебавым слоі паветра канцэнтрацыя вуглякіслага газу залежыць ад пароды, тыпу лесу, узросту, паўнаты, самкнутасці дрэвастою, хуткасці ветру, рэльефу мясцовасці, вільготнасці глебы. Пры хуткасці ветру 2–3 мс інтэнсіўнасць фотасінтэзу ўзрастае ў два разы, а далейшае павышэнне хуткасці робіць на яго адмоўны
ўплыў.
Фітанцыды
.Фітанцыды – біялагічна актыўныя лятучыя і нелятучыя рэчывы, якія выдзяляюцца раслінамі ў асяроддзе і знішчаюць або прыглушаюць рост і развіццё мікраарганізмаў. Упершыню фітанцыды былі знойдзены ў х гадах мінулага стагоддзя біёлагам Б. П. Токіным. Па ступені фітанцыднасці ўсе дрэвавыя і кустовыя пароды падзяляюцца на пяць груп:
1) вельмі моцнафітанцыдныя – дуб чарэшчаты, клён вастралісты;
2) моцнафітанцыдныя – бяроза бародаўкавая, бяроза пушыстая, сасна звычайная;
3) сярэднефітанцыдныя – лістоўніца сібірская, ясень звычайны, ліпа драбналістая, вольха чорная, кедр сібірскі, рабіна, жоўтая акацыя, бэз звычайны, бружмель татарская
4) слабафітанцыдныя – вяз, брызгліна бародаўкавая;
5) найменш фітанцыдныя – бузіна чырвоная, крушына паслабляльная. З кустоўнічкавай і травяністай расліннасці значнымі фітанцыднымі ўласцівасцямі валодаюць (з улікам зніжэння) багун, часнок, цыбуля, гарчыца, крапіва двухдомная, ландыш.
Шкодныя дамешкіўатмасферыіадносіныдаіхдрэвавыхпарод.Асаблівым прыродным рэсурсам з’яўляецца атмасфера, выкарыстанне і якасць якой знаходзяцца ў непасрэднай сувязі з развіццём народнай гаспадаркі. У атмасферы ва ўзважаным стане змяшчаюцца дробныя кроплі вады, крышталі лёду, дымавыя газы, вокіслы азоту, злучэнні фтору, аксід вугляроду, сярністы ангідрыд і іншыя.
Толькі ў пылавых выкідах прамысловасці налічваецца каля 140 шкодных рэчываў. Для дрэвавых раслін і чалавека найбольш шкоднымі з’яўляюцца серны і сярністы ангідрыд, фторавадарод, серавадарод, аміяк і ацэтылен. Уздзеянне сярністага ангідрыду і фторавадароду праяўляецца ў выглядзе апёку з далейшым адміраннем ігліцы і лісця.
Таксічнасць фторавадароду ў 10 разоў вышэйшая за таксічнасць сярністага ангідрыду.
Назапашванне вокіслаў медзі, свінцу і цынку выклікае адміранне ігліцы і яе ападанне.
Прысутнасць у паветры цэментнага пылу з высокім змяшчэннем вапны і крэмніевай кіслаты выклікае закупорванне вусцейкаў, і пры пранікненні лужных элемента у тканку ліста адбываецца падлугоўванне клетачнага соку лісцяў, раз’яднанне іх покрыўнай тканкі. Па стане газаўстойлівасці ўсе дрэвавыя пароды дзеляцца на тры катэгорыі:
1) вельмі ўстойлівыя – елка калючая, туя заходняя, рабінія ілжэакацыя і інш.
2) сярэдняй устойлівасці – ядловец звычайны і віргінскі, лістоўніца сібірская, коркавае дрэва, бяроза пушыстая і бародаўкавая, дуб чарэшчаты, дуб чырвоны і інш.
3) няўстойлівыя – елка звычайная, піхта еўрапейская, сасна звычайная і веймутава, каштан конскі, рабіна звычайная, ясень звычайны.
Уздзеянне ветру. Роля ветру ў жыцці раслін складаная і шматгранная, а ў залежнасці ад яго хуткасці можа быць як станоўчай, так і адмоўнай. Пры хуткасці ветру
2–3 мс узрастае эфектыўнасць фотасінтэзу і пры дастатковым забеспячэнні вільгаццю асіміляцыя вугляроду павялічваецца ў 4–5 разоў. Вятры, якія дзьмуць з большай сілай, павялічваюць інтэнсіўнасць транспірацыі лісця і ігліцы, што можа прывесці да высыхання асіміляцыйнага апарату. У зімовы час вецер вызваляе кроны дрэў ад снежнага покрыва і павышае тым самым іх ветраўстойлівасць. Вятры садзейнічаюць апыленню дрэвавых парод, распаўсюджванню іх насення і выконваюць пры гэтым ролю сяўца раслін.
Аднак вецер адмоўна ўздзейнічае на форму ствала, павялічваючы яго збежыстасць і эксцэнтрычнасць, а таксама на вышыню дрэў і зніжае вогуле прадукцыйнасць насаджэнняў. Прамое ўздзеянне ветру ў адным кірунку пагаршае форму крон. Вецер абломлівае галіны, сукі, абрывае плады і лісце. У залежнасці ад сілы ветру адбываецца ў рознай ступені міжкроннае і ўнутрыкроннае абхвостванне дрэў. Моцныя вятры павялічваюць выпарэнне вільгаці з паверхні глебы, а таксама інтэнсіўнасць лясных пажараў пры іх узнікненні, стымулюючы пераход нізавых у верхавыя.
Вятры з сілай у 6 бала і вышэй па шкале Бофарта прыносяць лесу вялікую шкоду, выклікаючы ветравалы і бураломы на вялікіх плошчах. Ураганам, які прайшоў 23 чэрвеня 1997 года па тэрыторыі нашай Рэспублікі, пашкоджаны лясы на плошчы 6252 газ запасам драўніны 734,5 тыс. м. Для работ па ліквідацыі наступстваў урагану і распрацоўцы ветравальнікаў было створана 610 брыгад, прыцягнута да работы на прыбіранне драўніны 3874 чалавекі, страты склалі 109,8 млрд. руб.
Супрацьлеглае ўздзеянне лесу на вецер таксама вялікае і адчувальнае. Пры руху ў бок лесу хуткасць ветру на адлегласці каля 60 м ад узлесся слабее на 20–60%, акрамя таго, назіраецца моцны рух паветранага струменя верх. Пранікненне ветравога струменю ў глыбіню лесу залежыць ад ветраўстойлівых уласцівасцей узлеску, якія садзейнічаюць павышэнню ўстойлівасці такіх ветравальных парод, як елка.
Ветраўстойлівы ўзлесак – паласа лесу, прызначаная для аховы яго ад ветравалу.
Закладваецца пераважна з лісцевых парод з глыбокай каранёвай сістэмай, здольных развіваць магутную крону.
Пры пранікненні ў насаджэнні вецер змяншае сілу, губляючы яе на трэнне паветра аб ствалы і сукі, а таксама на раскалыхванне ствалоў, лісця і іншых частак дрэва.
Змяншэнне і затуханне хуткасці і сілы ветру залежыць ад дрэвавай пароды, паўнаты, вышыні, формы насаджэння і ступені аблісцення кожнага дрэва. Максімальная хуткасць ветру ў лесе назіраецца над кронамі дрэў, бліжэй дакрон яна змяншаецца, унутры крон затухае і на паверхні глебы набліжаецца да нуля. Так, у кронах самкнутых дрэвастояў хуткасць ветру складае 50, пад кронай – 40, а на вышыні 2 м над глебай – 30% ад хуткасці над верхавінамі крон. За лясным масівам хуткасць ветру дасягае першапачатковай велічыні на адлегласці ад 5- да 15-кратнай (у сярэднім 10-кратнай) вышыні дрэвастояў.
Асаблівасці ўздзеяння лесу на вецер адлюстраваны на мал. 1. Мал. 1. Профіль насаджэння і размеркаванне хуткасці ветру паводле Э. М. Валендыка
1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 28
2.2.4. Глеба Глеба гэта натуральнае цела, утворанае з верхняга слою зямной кары пад уздзеяннем шасці галоўных фактараў: клімату, мацярынскай горнай пароды, рэльефу, раслін і жывёлы, тэрміну глебаўтварэння і гаспадарчай дзейнасці чалавека. Глеба з’яўляецца адным з вядучых фактараў у жыцці раслін і вызначае ўсе
ўласцівасці ляснога насаджэння: прадукцыйнасць і хуткасць росту дрэвастояў; прырост і тэхнічныя ўласцівасці драўніны; форму каранёвай сістэмы дрэў і ступень устойлівасці супраць шкодных фактараў (пашкоджанне ветрам, тэмпературныя ваганні паветра і глебы, рэжым вільготнасці глебы, пашкоджанні жывёламі, насякомымі і грыбамі). Чым драбней раздроблена мацярынская парода, тым цяжэйшыя глебы па грануламетрычным складзе і тым вышэйшае ў іх змяшчэнне пажыўных і даступных раслінам рэчываў.
Грануламетрычны склад глебы разглядаецца як важнейшая аснова агульнай урадлівасці глебы, якая ўзрастае ад пяскоў да глін. Між тым трэба памятаць, што прадукцыйнасць насаджэнняў залежыць не толькі ад грануламетрычнага складу, але і ад цэлага комплексу фактараў, якія фармуюць і вызначаюць урадлівасць глебы.
Ацэнка ўзаемасувязей паміж глебай і раслінным покрывам даволі складаная. З аднаго боку, яна вызначаецца ўзроўнем урадлівасці глебы, з другога – біяэкалагічнымі
ўласцівасцямі дрэвавых парод. Толькі спалучанае вывучэнне раслін і глебы дапаможа выявіць многія бакі гэтай залежнасці. У глебах любога грануламетрычнага складу змяшчаецца пэўная колькасць
пажыўных рэчываў, якія спажываюцца расліннасцю. Асобныя дрэвы і кусты паглынаюць з глебы злучэнні азоту, а таксама злучэнні кальцыю, жалеза, фосфару, марганцу, бору, крэмнію і іншыя элементы, неабходныя для жыццядзейнасці раслін. Азоту, фосфару, калію, кальцыю, магнэзу і серы раслінам патрабуецца вялікая колькасць, а жалеза, марганцу, цынку, медзі, бору і хлору намнога менш. Рэчывы, неабходныя раслінам у вельмі малых колькасцях, называюцца мікраэлементамі. Азот з’яўляецца асновай амінакіслот, якія выкарыстоўваюцца на пабудову бялкоў, а таксама з’яўляюцца складовай часткай алкалоідаў, вітамінаў, і засвойваецца раслінамі галоўным чынам у выглядзе дзвюх форм – солей азотнай кіслаты і аміячных солей розных кіслот.
Пра колькасць мінеральных пажыўных элемента у глебе можна меркаваць на падставе глебавых даследаванняў або па змяшчэнні іх у розных частках той ці іншай расліны. Так, у лісцях дуба змяшчаецца 2,5% азоту і 5,0% попелу, а ў ігліцы сасны адпаведна 1,3 і 2,4%. Колькасць азоту і попельных элемента у драўніне гэтых парод адпаведна складае 0,29% (дуб, 0,2 і 0,4% (сасна). Сасновы лес спажывае ў год 45 кг/га азоту і 80 кг/га попельных элемента, у той час як пшаніца 100 кг/га азоту і 250 кг/га попельных рэчываў. Пераважная колькасць элемента жыўлення знаходзіцца ў жывой тканцы дрэвавых раслін, і чым драбнейшыя часткі дрэва, тым большая колькасць попельных рэчываў у іх змяшчаецца.
Дрэвавыя пароды маюць розную здольнасць здабываць з глебы неабходную колькасць азоту і попельных элемента. Г. Ф. Марозаў прапанаваў адрозніваць такія паняцці, як патрэба дрэвавых парод у элементах жыўлення і патрабавальнасць да іх.
Патрэба раслін у азоце і іншых хімічных рэчывах – гэта тая колькасць, якая неабходна раслінам для іх нармальнай жыццядзейнасці.
Патрабавальнасць
– гэта ўласцівасць раслін пагаджацца з пэўнай (акрэсленай) урадлівасцю глебы або здабываць неабходную колькасць элемента жыўлення. Глеба ў межах аднаго кліматычнага рэгіёну не толькі робіць значнае ўздзеянне на расліннасць, але мяняецца і сама пад уплывам раслінных супольніцтваў.
Уздзеянне раслін на глебу праяўляецца праз апад, утвораны з лісця, ігліцы, пупышак, насення, галля, кары, адмерлых частак жывога наглебавага покрыва. У сваю чаргу, апад уздзейнічае як на водны, так і на цеплавы рэжым глебы.
Пароды, якія ўтвараюць подсціл са слабакіслым гумусам, называюцца глебапаляшпальнымі (ясень, клён, вольха, ільмовыя, бяроза, лістоўніца), а пароды, якія
ўтвараюць грубае покрыва з моцнакіслым гумусам, – глебапагаршальнымі (елка, піхта, сасна). Такое дзяленне парод трэба лічыць даволі ўмоўным, паколькі іх уздзеянне на глебу залежыць яшчэ і ад самой глебы, клімату і змяшэння парод.
Мікрафлора, якая развіваецца ў рызасферы, выконвае значную ролю ў жыўленні раслін. На каранях раслін-біямеліярантаў (акацыя, зяновец, шматгадовы лубін, алешына) пасяляюцца клубеньчыкавыя бактэрыі, якія асімілююць азот паветра і абагачаюць глебу азотам.
Значную ролю ў жыцці раслін выконвае мікарыза вышэйшых грыбоў, якая
ўтвараецца на каранях дрэвавых парод і выконвае функцыі каранёвых валаскоў. У большасці выпадкаў мікарыза выконвае станоўчую ролю, асабліва пры развядзенні дубу і сасны.
Дрэвавыя пароды па-рознаму патрабавальныя да агульнай урадлівасці глебы і ў гэтых адносінах падзяляюцца на алігатрофы, мезатрофы і мегатрофы.
2.2.5. Вада. Вада – адзін з найважнейшых экалагічных фактараў, яна робіць вялікі
ўплыў нас жывое і з’яўляецца адной з крыніц жыўлення раслін. Яна складае асноўную частку (60–85%) пратаплазмы клетак і тканак. Толькі пры наяўнасці вады могуць ажыццяўляцца біяхімічныя працэсы асіміляцыі і дысіміляцыі, транспірацыя і рэгуляванне цеплавога рэжыму, абмен рэчываў і энергіі і іншыя жыццёва важныя працэсы. У выглядзе водных раствора мінеральныя рэчывы перамяшчаюцца ад каранёў да лісця. Вада абумоўлівае асматычны ціск клетачных і тканкавых вадкасцей, міжклетачны абмен
Пра колькасць мінеральных пажыўных элемента у глебе можна меркаваць на падставе глебавых даследаванняў або па змяшчэнні іх у розных частках той ці іншай расліны. Так, у лісцях дуба змяшчаецца 2,5% азоту і 5,0% попелу, а ў ігліцы сасны адпаведна 1,3 і 2,4%. Колькасць азоту і попельных элемента у драўніне гэтых парод адпаведна складае 0,29% (дуб, 0,2 і 0,4% (сасна). Сасновы лес спажывае ў год 45 кг/га азоту і 80 кг/га попельных элемента, у той час як пшаніца 100 кг/га азоту і 250 кг/га попельных рэчываў. Пераважная колькасць элемента жыўлення знаходзіцца ў жывой тканцы дрэвавых раслін, і чым драбнейшыя часткі дрэва, тым большая колькасць попельных рэчываў у іх змяшчаецца.
Дрэвавыя пароды маюць розную здольнасць здабываць з глебы неабходную колькасць азоту і попельных элемента. Г. Ф. Марозаў прапанаваў адрозніваць такія паняцці, як патрэба дрэвавых парод у элементах жыўлення і патрабавальнасць да іх.
Патрэба раслін у азоце і іншых хімічных рэчывах – гэта тая колькасць, якая неабходна раслінам для іх нармальнай жыццядзейнасці.
Патрабавальнасць
– гэта ўласцівасць раслін пагаджацца з пэўнай (акрэсленай) урадлівасцю глебы або здабываць неабходную колькасць элемента жыўлення. Глеба ў межах аднаго кліматычнага рэгіёну не толькі робіць значнае ўздзеянне на расліннасць, але мяняецца і сама пад уплывам раслінных супольніцтваў.
Уздзеянне раслін на глебу праяўляецца праз апад, утвораны з лісця, ігліцы, пупышак, насення, галля, кары, адмерлых частак жывога наглебавага покрыва. У сваю чаргу, апад уздзейнічае як на водны, так і на цеплавы рэжым глебы.
Пароды, якія ўтвараюць подсціл са слабакіслым гумусам, называюцца глебапаляшпальнымі (ясень, клён, вольха, ільмовыя, бяроза, лістоўніца), а пароды, якія
ўтвараюць грубае покрыва з моцнакіслым гумусам, – глебапагаршальнымі (елка, піхта, сасна). Такое дзяленне парод трэба лічыць даволі ўмоўным, паколькі іх уздзеянне на глебу залежыць яшчэ і ад самой глебы, клімату і змяшэння парод.
Мікрафлора, якая развіваецца ў рызасферы, выконвае значную ролю ў жыўленні раслін. На каранях раслін-біямеліярантаў (акацыя, зяновец, шматгадовы лубін, алешына) пасяляюцца клубеньчыкавыя бактэрыі, якія асімілююць азот паветра і абагачаюць глебу азотам.
Значную ролю ў жыцці раслін выконвае мікарыза вышэйшых грыбоў, якая
ўтвараецца на каранях дрэвавых парод і выконвае функцыі каранёвых валаскоў. У большасці выпадкаў мікарыза выконвае станоўчую ролю, асабліва пры развядзенні дубу і сасны.
Дрэвавыя пароды па-рознаму патрабавальныя да агульнай урадлівасці глебы і ў гэтых адносінах падзяляюцца на алігатрофы, мезатрофы і мегатрофы.
2.2.5. Вада. Вада – адзін з найважнейшых экалагічных фактараў, яна робіць вялікі
ўплыў нас жывое і з’яўляецца адной з крыніц жыўлення раслін. Яна складае асноўную частку (60–85%) пратаплазмы клетак і тканак. Толькі пры наяўнасці вады могуць ажыццяўляцца біяхімічныя працэсы асіміляцыі і дысіміляцыі, транспірацыя і рэгуляванне цеплавога рэжыму, абмен рэчываў і энергіі і іншыя жыццёва важныя працэсы. У выглядзе водных раствора мінеральныя рэчывы перамяшчаюцца ад каранёў да лісця. Вада абумоўлівае асматычны ціск клетачных і тканкавых вадкасцей, міжклетачны абмен
падтрымлівае цытаплазму ў пэўным стане абводненасці. Арганічныя рэчывы, якія сінтэзуюцца ў раслінах, перамяшчаюцца па іх у выглядзе водных раствора. Раслінныя клеткі нармальна функцыянуюць пры змяшчэнні 70–80% вады, а ў асобных выпадках і да
90%. Сукупнасць працэсаў паглынання, перамяшчэння і расходавання вады ў сістэме глеба – расліна – атмасфера – глеба атрымала назву воднага рэжыму. Патрэба у вадзе і яе колькасць у раслінах непастаянная і залежыць ад фазы росту і развіцця любога віду раслін, кліматычных і лесагадоўчых умоў. Для кожнай фазы росту і развіцця характэрны крытычны перыяд, калі недахоп вады адмоўна адбіваецца на жыццядзейнасці раслін. Калі колькасныя паказчыкі вады, якая паступае ў расліны, і вады, якая імі расходуецца, роўныя, гаворка ідзе пра водны баланс. Калі ж расліна расходуе вады больш, чым атрымлівае, водны баланс парушаецца, тады гаворка ідзе пра водны дэфіцыт. Глыбокі водны дэфіцыт, які не кампенсуецца ў начны час, адмоўна адбіваецца на фізіялагічных працэсах. Наземныя расліны ўсюды, акрамя вільготных тропікаў, адчуваюць часовы недахоп вільгаці ў паветры і глебе. Атмасферная засуха яскрава праяўляецца пры высокіх летніх тэмпературах, глебавая – пры змяншэнні ў й даступнай для раслін вільгаці. У працэсе эвалюцыі ў раслін выпрацаваліся шматлікія складаныя анатама-марфалагічныя, фізіялагічныя і іншыя прыстасаванні, якія рэгулююць водаабмен і забяспечваюць эканомнае расходаванне вады. Недахоп вільгаці і ваганні яе запаса у паветры і ў глебе лімітуюць колькасць і распаўсюджванне відаў на зямным шары, прыводзяць да зніжэння
ўраджаю і якасці насення, прыросту і прадукцыйнасці насаджэнняў.
Адносіны дрэвавыхпароддавады. Вызначыць адносіны дрэвавых парод да вады можна: а) па геаграфічным размеркаванні відаў на розных элементах рэльефу; б) па паводзінах іх у перыяд засухі або пераўвільгатнення глебы; в) пры вырошчванні ў дэндратронах. Г. Ф. Марозаў прапанаваў вызначаць патрабавальнасць дрэвавых парод да вады і патрэба ў й. Патрабавальнасць да вады – гэта адносіны расліны да ўмоў вільготнасці асяроддзя і здольнасць здабыць неабходную колькасць вады ў тых ці іншых умовах. Так, вольха чорная заўсёды расце на вільготных глебах, не можа сфармаваць высокапрадукцыйныя насаджэнні на сухіх і адносіцца да патрабавальных да вады. Сасна звычайная расце і фармуе насаджэнні як на сухіх, так і на вільготных глебах і адносіцца да малапатрабавальных. Для нармальнага росту елкі неабходна павышанае ўвільгатненне і добры дрэнаж глебы. Патрэба – гэта колькасць вады, неабходная для забеспячэння нармальнай жыццядзейнасці раслін. Так, патрэба сасны і елкі ў вадзе прыкладна аднолькавая, а патрабавальнасць да яе рэзка адрозніваецца. Аптымальнай колькасцю вады для дрэвавых парод з’яўляецца такая, якая поўнасцю пакрывае іх патрэбу і не зніжае змяшчэнне ў глебе кіслароду, неабходнага для дыхання каранёў. Па патрабавальнасці да вады М. К. Турскі размеркаваў дрэвавыя пароды наступным чынам: вольха чорная, ясень, клён, бук, граб, вяз, ліпа, дуб, асіна, елка, піхта, лістоўніца, бяроза, сасна. ПС. Паграбняк па гэтай прыкмеце падзяліў дрэвавыя пароды на шэсць груп:
1) ультраксерафіты – саксаул, ядловец, дуб коркавы і інш.; 2) ксерафіты – сасна крымская, звычайная і Банкса, лох, абляпіха і інш.; 3) ксерамезафіты – дуб чарэшчаты і сядзячакветкавы, клён палявы і вастралісты, бераст, глядычыя і інш.; 4) мезафіты – ліпа, граб, лістоўніца, бук, бяроза бародаўкавая, асіна, сасна кедравая і веймутава, піхта і інш.;
5) мезагіграфіты – ясакар, вербы казіная, серабрыстая і ломкая, бяроза пушыстая, вольха шэрая і інш.; 6) гіграфіты – ясень, вярба шэрая, вушастая і лапландская, вольха чорная і
інш. Па ступені трываласці да затаплення Л. П. Смаляк (1969) дрэвавыя пароды размеркаваў у наступнай паслядоўнасці: 1) ва ўмовах прыроднага затаплення і абваднення
– вярба трохтычынкавая, дуб, вольха чорная, бяроза, сасна, елка 2) ва ўмовах штучнага затаплення – вярба, дуб, асіна, бяроза, сасна, вольха чорная, елка 3) ва ўмовах пастаяннага прыроднага абваднення на балотах па жыццёвасці – вярба, вольха чорная, бяроза, елка, сасна.
90%. Сукупнасць працэсаў паглынання, перамяшчэння і расходавання вады ў сістэме глеба – расліна – атмасфера – глеба атрымала назву воднага рэжыму. Патрэба у вадзе і яе колькасць у раслінах непастаянная і залежыць ад фазы росту і развіцця любога віду раслін, кліматычных і лесагадоўчых умоў. Для кожнай фазы росту і развіцця характэрны крытычны перыяд, калі недахоп вады адмоўна адбіваецца на жыццядзейнасці раслін. Калі колькасныя паказчыкі вады, якая паступае ў расліны, і вады, якая імі расходуецца, роўныя, гаворка ідзе пра водны баланс. Калі ж расліна расходуе вады больш, чым атрымлівае, водны баланс парушаецца, тады гаворка ідзе пра водны дэфіцыт. Глыбокі водны дэфіцыт, які не кампенсуецца ў начны час, адмоўна адбіваецца на фізіялагічных працэсах. Наземныя расліны ўсюды, акрамя вільготных тропікаў, адчуваюць часовы недахоп вільгаці ў паветры і глебе. Атмасферная засуха яскрава праяўляецца пры высокіх летніх тэмпературах, глебавая – пры змяншэнні ў й даступнай для раслін вільгаці. У працэсе эвалюцыі ў раслін выпрацаваліся шматлікія складаныя анатама-марфалагічныя, фізіялагічныя і іншыя прыстасаванні, якія рэгулююць водаабмен і забяспечваюць эканомнае расходаванне вады. Недахоп вільгаці і ваганні яе запаса у паветры і ў глебе лімітуюць колькасць і распаўсюджванне відаў на зямным шары, прыводзяць да зніжэння
ўраджаю і якасці насення, прыросту і прадукцыйнасці насаджэнняў.
Адносіны дрэвавыхпароддавады. Вызначыць адносіны дрэвавых парод да вады можна: а) па геаграфічным размеркаванні відаў на розных элементах рэльефу; б) па паводзінах іх у перыяд засухі або пераўвільгатнення глебы; в) пры вырошчванні ў дэндратронах. Г. Ф. Марозаў прапанаваў вызначаць патрабавальнасць дрэвавых парод да вады і патрэба ў й. Патрабавальнасць да вады – гэта адносіны расліны да ўмоў вільготнасці асяроддзя і здольнасць здабыць неабходную колькасць вады ў тых ці іншых умовах. Так, вольха чорная заўсёды расце на вільготных глебах, не можа сфармаваць высокапрадукцыйныя насаджэнні на сухіх і адносіцца да патрабавальных да вады. Сасна звычайная расце і фармуе насаджэнні як на сухіх, так і на вільготных глебах і адносіцца да малапатрабавальных. Для нармальнага росту елкі неабходна павышанае ўвільгатненне і добры дрэнаж глебы. Патрэба – гэта колькасць вады, неабходная для забеспячэння нармальнай жыццядзейнасці раслін. Так, патрэба сасны і елкі ў вадзе прыкладна аднолькавая, а патрабавальнасць да яе рэзка адрозніваецца. Аптымальнай колькасцю вады для дрэвавых парод з’яўляецца такая, якая поўнасцю пакрывае іх патрэбу і не зніжае змяшчэнне ў глебе кіслароду, неабходнага для дыхання каранёў. Па патрабавальнасці да вады М. К. Турскі размеркаваў дрэвавыя пароды наступным чынам: вольха чорная, ясень, клён, бук, граб, вяз, ліпа, дуб, асіна, елка, піхта, лістоўніца, бяроза, сасна. ПС. Паграбняк па гэтай прыкмеце падзяліў дрэвавыя пароды на шэсць груп:
1) ультраксерафіты – саксаул, ядловец, дуб коркавы і інш.; 2) ксерафіты – сасна крымская, звычайная і Банкса, лох, абляпіха і інш.; 3) ксерамезафіты – дуб чарэшчаты і сядзячакветкавы, клён палявы і вастралісты, бераст, глядычыя і інш.; 4) мезафіты – ліпа, граб, лістоўніца, бук, бяроза бародаўкавая, асіна, сасна кедравая і веймутава, піхта і інш.;
5) мезагіграфіты – ясакар, вербы казіная, серабрыстая і ломкая, бяроза пушыстая, вольха шэрая і інш.; 6) гіграфіты – ясень, вярба шэрая, вушастая і лапландская, вольха чорная і
інш. Па ступені трываласці да затаплення Л. П. Смаляк (1969) дрэвавыя пароды размеркаваў у наступнай паслядоўнасці: 1) ва ўмовах прыроднага затаплення і абваднення
– вярба трохтычынкавая, дуб, вольха чорная, бяроза, сасна, елка 2) ва ўмовах штучнага затаплення – вярба, дуб, асіна, бяроза, сасна, вольха чорная, елка 3) ва ўмовах пастаяннага прыроднага абваднення на балотах па жыццёвасці – вярба, вольха чорная, бяроза, елка, сасна.
Асноўнымі крыніцамі вады для раслін з’яўляюцца ападкі (дождж, снег, град, кандэнсацыйная вада (раса, іней, туман, галалёд), грунтавая і глебавая вада. Ападкі папаўняюць запасы глебавай вільгаці і грунтавых вод. Уплыў ападкаў на расліны залежыць ад часу іх выпадання, інтэнсіўнасці і працягласці, тэмпературы і вільготнасці паветра, уласцівасцей глебы, рэльефу і абумоўлены ўплывам сукупнасці розных фактараў.
Лішак вады (затапленне і падтапленне) адмоўна ўплывае на паказчыкі росту дрэў.
Цвёрдыя ападкі (снег, град) робяць як станоўчы, так і адмоўны ўплывы на розныя расліны. Станоўчы ўплыў цвёрдых ападкаў у тым, што яны служаць крыніцай вады, цеплаізалятарам, засцерагаюць глебу ад глыбокага прамярзання, а каранёвую сістэму раслін, насенне, самасеў, падрост і глебавую фауну – ад пашкоджання марозам. Пры таўшчыні снежнага покрыва 50 см і больш рознасць тэмператур на паверхні снегу і глебы пад ім дасягае С. Адмоўны ўплыў снегу заключаецца ў тым, што пры наліпанні на кронах дрэў н выклікае снегалом і снегавал, а таксама дэфармацыю ствалоў у маладых дрэў. Найбольш схільнай да снегалому з’яўляецца сасна І–ІІ класаў узросту. Лепшы спосаб папярэджання гэтай стыхійнай з’явы – своечасовае правядзенне высечак догляду. Град пашкоджвае лісце, кветкі, плады, камбій і кроны дрэў.
Значную шкоду наносіць град раслінам у гадавальніках. Зімнеголыя лясы, асабліва густыя жарднякі дуба, бярозы, асіны, пашкоджваюцца пры аледзяненні. Снегапады ў канцы вясны згубна адбіваюцца на цвіценні, плоданашэнні і агульным стане маладых раслін.
2.3. Раслінныіжывёльнысвет
Гэтыя сувязі могуць быць вельмі разнастайныя.
1.
Жывёлы з’яўляюцца агентамі пры апыленні кветак (галоўным чынам насякомыя, радзей птушкі і млекакормячыя).
Спосабы апылення кветак вельмі разнастайныя. Адсутнасць жывёлы, якая апыляе, у
іншых выпадках прыводзіць да немагчымасці размнажэння і існавання таго ці іншага віду
ў дадзенай мясцовасці пры спрыяльных кліматычных умовах. Гэта тлумачыцца толькі біятычнымі адносінамі. Так, дано вядомы прыклад з чырвонай канюшынай, калі яна не прыносіць насення у тых краінах, дзе няма апыляльніка – чмяля.
2.
Жывёлы адыгрываюць важную ролю пры распаўсюджанні пладоў і насення.
Пры гэтым роля жывёл можа быць рознай: а) плады і насенне ў шэразе раслін забяспечаны зачэпкамі, кручкамі і інш., якімі яны прычэпліваюцца да жывёлы і могуць пераносіцца апошнімі на вялікую адлегласць; б) сакавітыя плады жывёлы ядуць (асабліва птушкі) і такім чынам распаўсюджваюць насенне; в) нярэдка насенне мае асобыя мясістыя прыдаткі і распаўсюджваецца мурашамі, якія гэтыя прыдаткі ядуць; г) часам жывёлы наўмысна расцягваюць плады: напрыклад, вавёркі разносяць лясныя арэхі, жалуды і інш.
3.
Жывёлы ў выніку пасьбы робяць уплыў на травастой ў наступных кірунках: а) жывёлы прыгнятаюць слабыя элементы травастою; б) спрыяюць разрастанню раслін, якія маюць якую-небудзь ахову (расліны калючыя, з млечным сокам, пахучыя і інш.); в) распаўсюджваюць расліны-пустазелле на добрыя лугі, стэпы і інш.; г) утоптваюць насенне раслін у глебу, чым садзейнічаюць іх лепшаму прарастанню.
4.
Жывёлы свай дзейнасцю мяняюць характар і ўласцівасці глебы, ствараюць для раслін іншыя экалагічныя ўмовы. Напрыклад: а) жывёлы утоптваюць глебу, змяняюць яе фізічную структуру пры гэтым у глебах нярэдка ўзмацняецца капілярнасць і расліннае покрыва становіцца больш ксерафітным;
б) стэпавыя жывёлы (суркі, суслікі і інш.) перакопваюць глебу, выносяць на паверхню ніжнія гарызонты глебы і г. д. в) земляныя чарвякі праніцаюць глебу сваімі хадамі, садзейнічаюць яе рыхленню і аэрацыі; г) мурашы таксама перамешваюць і разрыхляюць глебу; д) жывёлы ўгнойваюць глебу і робяць яе больш урадлівай
5.
Жывёлы могуць служыць ежай раслінам (насякомаядныя расліны), для гэтага ў раслін выпрацоўваюцца складаныя прыстасаванні.
2.4. Уплыўраслінаднойнадругую
Сувязі паміж раслінамі і ўплыў іх адна на другую могуць быць вельмі разнастайнымі. Сярод гэтых з’яў патрэбна адрозніваць па-першае, тыя сувязі, пры якіх абодва бакі атрымліваюць карысць у той або іншай ступені, па другое, сувязі, калі толькі адзін бок атрымлівае карысць, другі бок пераважна шкоду.
1.
Сувязі, якія даюць аднабаковую карысць. а) расліны-паразіты, якія арганічна звязаны са сваім «гаспадаром» і ўсю сваю ежу атрымліваюць ад яго; б) эпіфіты карыстаюцца іншымі раслінамі толькі як месцам прымацавання і пасялення; в) ліяны карыстаюцца іншымі раслінамі як падпорай, дзякуючы гэтаму і не трацяць шмат матэрыялу на пабудову сваіх сцяблоў.
2.
Сувязі, якія даюць узаемную карысць (сімбіёз): а) сувязі паміж матыльковымі раслінамі і бактэрыямі. На каранях матыльковых утвараюцца клубеньчыкі ў выніку пранікнення бактэрый з глебы ў карані. Бактэрыі становяцца паразітамі клетак каранёў, але ў той жа час засвойваюць свабодны азот паветра і ў выглядзе нітратаў аддаюць яго матыльковай расліне; б) сувязі паміж вышэйшымі раслінамі і грыбамі (эндатрофная мікарыза). Грыб у выглядзе гіфаў пасяляецца ў клетках кары некаторых дрэў, кустоў і травяністых раслін. У шэрагу выпадкаў (некаторыя архідныя) вышэйшыя расліны без мікарызы не могуць
існаваць, і нават насенне не прарастае пры адсутнасці гіфаў грыба; в) сувязь паміж водарасцямі і грыбамі. Сімбіёз паміж некаторымі відамі гэтых арганізмаў прыводзіць да фармавання асобых – і марфалагічных, і экалагічных – арганізмаў, якія называюць лішайнікамі.
Лекцыя
5
Агульныя паняцціабрасліннымпокрыве. Унутрывідаваязменлівасць
1.
Дыягнастычныя прыкметы віду
2.
Арэалы відаў
3.
Класіфікацыйныя адзінкі віду
4.
Зменлівасць унутры віду Таксоны унутрывідавой зменлівасці
(падвід, разнавіднасць, падразнавіднасць, форма, падформа)
Разнастайнасць раслін – гэта разнастайнасць відаў. Від – гэта канкрэтная форма
існавання і развіцця жывой прыроды. Усе жывыя арганізмы належаць да якога-небудзь віду. Такім чынам, від – гэта сукупнасць, мноства індывідаў раслін або жывёл, якія валодаюць комплексам аднолькавых прыкмет, што перадаюцца ў спадчыну ад пакалення да пакалення. Значыць, гэта сукупнасць арганізмаў, якія аднародныя генетычна.
Значыць, від – гэта сукупнасць асобін, якія без перашкод скрыжоўваюцца паміж
5.
Жывёлы могуць служыць ежай раслінам (насякомаядныя расліны), для гэтага ў раслін выпрацоўваюцца складаныя прыстасаванні.
2.4. Уплыўраслінаднойнадругую
Сувязі паміж раслінамі і ўплыў іх адна на другую могуць быць вельмі разнастайнымі. Сярод гэтых з’яў патрэбна адрозніваць па-першае, тыя сувязі, пры якіх абодва бакі атрымліваюць карысць у той або іншай ступені, па другое, сувязі, калі толькі адзін бок атрымлівае карысць, другі бок пераважна шкоду.
1.
Сувязі, якія даюць аднабаковую карысць. а) расліны-паразіты, якія арганічна звязаны са сваім «гаспадаром» і ўсю сваю ежу атрымліваюць ад яго; б) эпіфіты карыстаюцца іншымі раслінамі толькі як месцам прымацавання і пасялення; в) ліяны карыстаюцца іншымі раслінамі як падпорай, дзякуючы гэтаму і не трацяць шмат матэрыялу на пабудову сваіх сцяблоў.
2.
Сувязі, якія даюць узаемную карысць (сімбіёз): а) сувязі паміж матыльковымі раслінамі і бактэрыямі. На каранях матыльковых утвараюцца клубеньчыкі ў выніку пранікнення бактэрый з глебы ў карані. Бактэрыі становяцца паразітамі клетак каранёў, але ў той жа час засвойваюць свабодны азот паветра і ў выглядзе нітратаў аддаюць яго матыльковай расліне; б) сувязі паміж вышэйшымі раслінамі і грыбамі (эндатрофная мікарыза). Грыб у выглядзе гіфаў пасяляецца ў клетках кары некаторых дрэў, кустоў і травяністых раслін. У шэрагу выпадкаў (некаторыя архідныя) вышэйшыя расліны без мікарызы не могуць
існаваць, і нават насенне не прарастае пры адсутнасці гіфаў грыба; в) сувязь паміж водарасцямі і грыбамі. Сімбіёз паміж некаторымі відамі гэтых арганізмаў прыводзіць да фармавання асобых – і марфалагічных, і экалагічных – арганізмаў, якія называюць лішайнікамі.
Лекцыя
5
Агульныя паняцціабрасліннымпокрыве. Унутрывідаваязменлівасць
1.
Дыягнастычныя прыкметы віду
2.
Арэалы відаў
3.
Класіфікацыйныя адзінкі віду
4.
Зменлівасць унутры віду Таксоны унутрывідавой зменлівасці
(падвід, разнавіднасць, падразнавіднасць, форма, падформа)
Разнастайнасць раслін – гэта разнастайнасць відаў. Від – гэта канкрэтная форма
існавання і развіцця жывой прыроды. Усе жывыя арганізмы належаць да якога-небудзь віду. Такім чынам, від – гэта сукупнасць, мноства індывідаў раслін або жывёл, якія валодаюць комплексам аднолькавых прыкмет, што перадаюцца ў спадчыну ад пакалення да пакалення. Значыць, гэта сукупнасць арганізмаў, якія аднародныя генетычна.
Значыць, від – гэта сукупнасць асобін, якія без перашкод скрыжоўваюцца паміж
сабой і ў прыродных умовах не скрыжоўваюцца з іншымі арганізмамі, г. зн. з другой сукупнасцю асобін іншых відаў. Генетычная ізаляцыя з’яўляецца асноўным крытэрам віду. Відавыяадрозненні вельмі разнастайныя. Іх можна размежаваць у наступнай паслядоўнасці:
Марфалагічныя: габітус, памеры, працягласць жыцця, форма вегетатыўных і рэгенецыйных органа. Марфалагічныя відавыя адрозненні асабліва выразна праяўляюцца
ў раслін у дарослым стане, у перыяд развіцця рэгенерацыйных органа. Марфалагічная аднароднасць органа асобін характэрная для ўсіх стадый развіцця ад насення да насення.
Анатамічныя: памеры, форма, прасторавае размеркаванне клетак і тканак, раслін, зародка, пылку, спор, кветак, усходаў, каранёў, сцябла, лісця, пупышак, драўніны, кары, сасудаў, механізму дзялення клетак, напрыклад камбію.
Экалагічныя: адносіны раслін да экалагічных фактараў – холадаўстойлівасць, марозаўстойлівасць, гарачаўстойлівасць, патрэба у святле, вільгаці, прыстасаванасць да недахопу вільгаці або кіслароду ў глебе, патрабавальнасць да элемента харчавання.
Эталагічныя: прыкметы, якія ў асноўным характэрны для жывёлы – паводзіны, г. зн. склад жыцця, размнажэнне, узаемаадносіны самцоў і самак, бацькоў і дзяцей, арганізацыя харчавання і г. д. У раслін да гэтай групы прыкмет можа аднесці драпежніцтва, паразітызм, спосабы распаўсюджвання насення, апыленне і інш.
Біяхімічныя: характар метабалізму, абмен рэчываў на ўзроўні клетак, тканак, расліны цалкам; будова і ўласцівасці бялкоў, ферментацыйная актыўнасць, сінтэз розных спецыфічных рэчываў (смалы, алею, эфіру інш.).
Геаграфічныя – геаграфічныя вобласці і рэгіёны існавання віду. Натуральныя геаграфічныя адрозненні ўключаюць і экалагічныя фактары (клімат, глебавыя ўмовы).
Прасторавае распаўсюджванне віду абумоўлівае яго папуляцыйную структуру.
Від існуе не паўсюдна на зямным шары, а на пэўнай вялікай або малой тэрыторыі.
Геаграфічная вобласць, рэгіён існавання віду – гэта арэал.
Розныя батанічныя віды характарызуюцца рознымі арэаламі, якія будуць разглядацца ніжэй. Расліны з шырокім арэалам – гэта віды з шырокай экалагічнай амплітудай, якія распаўсюджаны на вялікіх тэрыторыях аднаго або двух сумесных кантынентах, у межах некалькіх прыродных зон (сасна звычайная, бяроза павіслая, вярба казіная). Расліны з вузкім арэалам – віды абмежаванага распаўсюджвання на частцы якога-небудзь кантынента з паранаўнальна падобным комплексам умоў месца росту. Калі сучасны вузкі арэал з′яўляецца рэшткавым ад некалі шырокага, які звузіўся ў выніку моцных змяненняў знешняга асяроддзя, яго называюць рэліктавым. Рэліктавыя арэалы характэрны для рэліктавых відаў (г. зн. якія зберагліся да сучаснага часу з геалагічных эпох мінулага). Алене ўсе рэліктавыя віды маюць рэліктавыя арэалы. Напрыклад, як чарніцы, брусніцы, багун, займаюць і зараз даволі шырокія сучасныя арэалы. Таму неабходна адрозніваць паняцці «рэліктавы арэал» (заўсёды рэшткавы, вузкі) і «арэал рэлікта», які можа быць як вузкім, так і шырокім.
Расліны, якія займаюць вельмі шырокі арэал і існуюць на розных кантынентах, называюць касмапалітамі. Найбольшая колькасць касмапалітаў адносіцца да водных раслін, што вызначаецца вялікім падабенствам умоў воднага асяроддзя і больш лёгкімі
ўмовамі распаўсюджання (шальнік – Alisma plantago-aquatica і інш.). Касмапалітамі з’яўляюцца таксама расліны-пустазелле, якія звязаны з дзейнасцю чалавека: макрыца
(Stellaria media), дзьмухавец (Taraxacum officinale), крапіва (Urtica urens, U. dioica) і інш.
Значна радзей касмапалітамі з’яўляюцца расліны сухіх месцаў росту, таму што тут разнастайнасць умоў існавання вельмі вялікая. Да іх можна аднесці арляк звычайны
(Pteridium aquilinum) і інш.
Расліны (віды), якія займаюць вузкі арэал і прыстасаваліся да якога-небудзь пэўнага фларыстычнага рана, называюцца эндэмічнымі або эндэмамі. Да такіх раслін адносяцца яліна ўсходняя і піхта каўказкая, якія ўтвараюць лясы ў заходняй частцы Каўказа; фісташка звычайная, якая расце ў перадгор’і Сярэдняй Азіі; кізільнік бліскучы ў
Марфалагічныя: габітус, памеры, працягласць жыцця, форма вегетатыўных і рэгенецыйных органа. Марфалагічныя відавыя адрозненні асабліва выразна праяўляюцца
ў раслін у дарослым стане, у перыяд развіцця рэгенерацыйных органа. Марфалагічная аднароднасць органа асобін характэрная для ўсіх стадый развіцця ад насення да насення.
Анатамічныя: памеры, форма, прасторавае размеркаванне клетак і тканак, раслін, зародка, пылку, спор, кветак, усходаў, каранёў, сцябла, лісця, пупышак, драўніны, кары, сасудаў, механізму дзялення клетак, напрыклад камбію.
Экалагічныя: адносіны раслін да экалагічных фактараў – холадаўстойлівасць, марозаўстойлівасць, гарачаўстойлівасць, патрэба у святле, вільгаці, прыстасаванасць да недахопу вільгаці або кіслароду ў глебе, патрабавальнасць да элемента харчавання.
Эталагічныя: прыкметы, якія ў асноўным характэрны для жывёлы – паводзіны, г. зн. склад жыцця, размнажэнне, узаемаадносіны самцоў і самак, бацькоў і дзяцей, арганізацыя харчавання і г. д. У раслін да гэтай групы прыкмет можа аднесці драпежніцтва, паразітызм, спосабы распаўсюджвання насення, апыленне і інш.
Біяхімічныя: характар метабалізму, абмен рэчываў на ўзроўні клетак, тканак, расліны цалкам; будова і ўласцівасці бялкоў, ферментацыйная актыўнасць, сінтэз розных спецыфічных рэчываў (смалы, алею, эфіру інш.).
Геаграфічныя – геаграфічныя вобласці і рэгіёны існавання віду. Натуральныя геаграфічныя адрозненні ўключаюць і экалагічныя фактары (клімат, глебавыя ўмовы).
Прасторавае распаўсюджванне віду абумоўлівае яго папуляцыйную структуру.
Від існуе не паўсюдна на зямным шары, а на пэўнай вялікай або малой тэрыторыі.
Геаграфічная вобласць, рэгіён існавання віду – гэта арэал.
Розныя батанічныя віды характарызуюцца рознымі арэаламі, якія будуць разглядацца ніжэй. Расліны з шырокім арэалам – гэта віды з шырокай экалагічнай амплітудай, якія распаўсюджаны на вялікіх тэрыторыях аднаго або двух сумесных кантынентах, у межах некалькіх прыродных зон (сасна звычайная, бяроза павіслая, вярба казіная). Расліны з вузкім арэалам – віды абмежаванага распаўсюджвання на частцы якога-небудзь кантынента з паранаўнальна падобным комплексам умоў месца росту. Калі сучасны вузкі арэал з′яўляецца рэшткавым ад некалі шырокага, які звузіўся ў выніку моцных змяненняў знешняга асяроддзя, яго называюць рэліктавым. Рэліктавыя арэалы характэрны для рэліктавых відаў (г. зн. якія зберагліся да сучаснага часу з геалагічных эпох мінулага). Алене ўсе рэліктавыя віды маюць рэліктавыя арэалы. Напрыклад, як чарніцы, брусніцы, багун, займаюць і зараз даволі шырокія сучасныя арэалы. Таму неабходна адрозніваць паняцці «рэліктавы арэал» (заўсёды рэшткавы, вузкі) і «арэал рэлікта», які можа быць як вузкім, так і шырокім.
Расліны, якія займаюць вельмі шырокі арэал і існуюць на розных кантынентах, называюць касмапалітамі. Найбольшая колькасць касмапалітаў адносіцца да водных раслін, што вызначаецца вялікім падабенствам умоў воднага асяроддзя і больш лёгкімі
ўмовамі распаўсюджання (шальнік – Alisma plantago-aquatica і інш.). Касмапалітамі з’яўляюцца таксама расліны-пустазелле, якія звязаны з дзейнасцю чалавека: макрыца
(Stellaria media), дзьмухавец (Taraxacum officinale), крапіва (Urtica urens, U. dioica) і інш.
Значна радзей касмапалітамі з’яўляюцца расліны сухіх месцаў росту, таму што тут разнастайнасць умоў існавання вельмі вялікая. Да іх можна аднесці арляк звычайны
(Pteridium aquilinum) і інш.
Расліны (віды), якія займаюць вузкі арэал і прыстасаваліся да якога-небудзь пэўнага фларыстычнага рана, называюцца эндэмічнымі або эндэмамі. Да такіх раслін адносяцца яліна ўсходняя і піхта каўказкая, якія ўтвараюць лясы ў заходняй частцы Каўказа; фісташка звычайная, якая расце ў перадгор’і Сярэдняй Азіі; кізільнік бліскучы ў
Забайкаллі; піхта камчацкая, якая расце толькі на Камчатцы і займае плошчу каля 13 га, і
інш. Эндэмічнымі могуць быць не толькі віды, але і роды, сямействы і парадкі раслін.
Шматлікія батанічныя віды з эндэмічнымі і рэліктавымі арэаламі адносяць да катэгорыі рэдкіх і знікальных, яны занесены ў Чырвоныя кнігі розных краін.
Расліны, якія без волі і розуму чалавека перанесены з аднаго прыроднага арэала ў
іншую геаграфічную вобласць, называюцца адвентыўнымі (купалка канадская. У раслін з шырокім арэалам, у выніку ізаляцыі асобных рана, эвалюцыя віду ідзе рознымі шляхамі.
Гэты разрыў арэала можа прывесці да ўтварэння новых відаў, якія атрымалі назву вікарных або замешчаных. Так, вікарнымі ў адносінах адзін да аднаго з’яўляецца далёкаўсходні арэх манчжурскі і паўночнаамерыканскі арэх шэры; еўрапейскі клён, вастралісты і далёкаўсходні клён, драбналісты і інш.
Арэалы раслін бываюць трох тыпаў: суцэльныя, разарваныя і стужкавыя.
Пры суцэльным арэале расліны віду раўнамерна займаюць усе адпаведныя месцы росту (піхта сібірская, бяроза пушыстая і інш.).
Арэал называюць разарваным тады, калі тэрыторыя, якая занята відам, распадаецца на дзве або больш асобных частак, ці, апроч суцэльнай часткі арэала, маюцца астраўныя месцазнаходжанні гэтага віду, якія аддалены на значную адлегласць (сасна звычайная, асіна, дуб чарэшчаты, алешына чорная і інш.).
Віды раслін, арэалы якіх выцягнуты стужкамі ўздоўж берагоў рэк або іх старажытных рэчышчаў, маюць так званыя стужкавыя арэалы. У стужкавыя арэалы могуць пераходзіць і разарваныя арэалы на паўночных або паўднёвых межах распаўсюджання раслін. Такія арэалы займаюць дуб чарэшчаты ў лесастэпавай і стэпавай зонах стужкавыя бары сасны звычайнай ў Казахстане віды таполяў і інш.).
Арэалы раслін адлюстроўваюць па геаграфічных картах трыма спосабамі: а) вырысоўваннем межа арэала; б) суцэльным яго штрыхаваннем; в) абазначэннем пунктамі ўсіх асноўных месцаў росту расліны пэўнага віду.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 28