ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.01.2024
Просмотров: 2950
Скачиваний: 101
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
– жаттықтыру, үйрету, педагогикалық талап қою, тапсырма беру, тәрбиелік жағдай тудыру. Тәртіпке, іс-әрекетке түрткі тудырып, ынталандыратын әдістер – жарыс, мадақтау, жазалау т.б.
5.3. Оқушының жағымды тәжірибесі мен мәдени деңгейін қалыптастыру әдістері.Адам еңбек, таным, қарым-қатынас субьек-тісі ретінде іс-әрекет барысында қалыптасады. Оқушыға субьект ре-тінде шындықтың ғылыми негізін меңгертіп, қызығушылығы мен сезі-мін арттырып, жаңа қажеттіліктер қалыптастырып, ерік пен күш-қуа-тын белсендіретін жеке тұлғаның сапалық қасиетін дамытып жетілдіру көзделеді. Қоғамдық қатынастар мен қоғамдық тәртіпті оқушылар іс-әрекет арқылы меңгереді. Кез келген қызмет операция мен іс-әре-кеттен тұрады. Операциялар - іс-әрекет арқылы жүретін үдерістер. Іс-әрекеттер – қызмет мотивімен анықталатын үдерістер. Тәрбие үде-рісінде педагог басқару операцияларынан іс-әрекетті басқаруға, онан кейін қызметті басқаруға көшеді.
Педагогикада іс-әрекет пен қоғамдық-мәдени тәжірибені бас-қарудың заңдылықтары бар:
-қоғамдық мақсаты бар әрекеттің бәрі оқушыны дамытатын және тәрбиелейтін мүмкіндіктерге ие. Сондай кез келген әрекеттің тек өзіне тән білім, біліктері бар. Бір әрекет түрімен бүкіл дүниені мең-герту мүмкін емес, сондықтан да тәрбиеде кешенді әрекеттер жүйесі қолданылады;
- оқушының «жеке басы үшін маңызды емес» кез келген қоғам-дық әрекет түрі (А.Н.Леонтьев) оның дамуына ықпал жасамайды. Ол үшін қоғамдық қатынас жеке бастық қатынасқа айналса ғана өзінің мәнін ашады;
-оқушыларға педагогикалық ықпал жасау, мақсат пен әрекет түрін таңдауды қалыптастырады. Мақсат үнемі нәтижені алдын ала белгілеп отырады (П.К.Анохин). Адамның көздеген мақсаты оның әрекет тәсілі мен сипатын анықтайтын күш болып саналады;
- оқушы тұлғасын қалыптастыруға таңдалып алынған іс-әрекет нәтижелі болуы үшін, педагогикалық құралдарды қолдану тәсілдері анықталуы шарт. Педагогикалық құралдарда қоғамдық мәдени тәжі-рибені қалыптастыратын үйрету, жаттықтыру әдістері қолданылуы тиіс.
Үйрету балаларды дамыту үшін жас кезінен бастау керек. Бұл әдісті қолдану үшін педагогикалық талаптаррды орындау қажет. Үйре-тілетін нәрсе нақты болуы тиіс. Кез келген әрекетті үйрету үшін оны қысқа және нақты түрде көрсеткен жөн. Әр уақыт кезеңінде белгілі әрекет түрі үйретілуіне оқушының іс-әрекет формаларын қалыптас-тыруға болады. Тәжірибелі педагогтар іс-әрекет түрлерінің үлгілерін көрсетіп, соған байланысты көңіл-күйді тудырады. Үйрету барысында әдет қалыптасады, оны қарқындатудың пайдасы жоқ. Бастапқыда қа-жетті әдеттер қалыптастырғаннан соң оны жылдам орындауға дағды-ландыруға болады. Үйрету әдісі үнемі тәрбиешіден бақылауды және оқушыдан өзін-өзі бақылауды қажет етеді. Үйрету әдісі оқушының жа-сына, өскен ортасына және тәрбиесіне байланысты. Қоғамдық қылық-тар формасы қалыптасқан оқушылар кез келген жағдайда өзін ұстай біледі.
Жаттықтыру әдісі үйретумен тығыз байланысты. Мектеп өмі-рінде оқушы бойында қалыптасқан қоғамдық қатынастарының берік-тігі көрініс береді. Педагог кез келген жағдаяттан шығудың тиімді жолдарын қолдана біледі. Жағдаяттағы қайшылықты тез тауып, оның себептерін айқындап, шешім қабылдауына болады. Бірақ та ойлы педа-гог өз тарапынан оқушыға ықпал етіп, шешім қабылдау жағдаяттарын ұсынуы да мүмкін. Оны тәрбиелік жағдаяттар, ситуациялар деп атауға болады.
Тәрбиелік жағдаяттар да өз мәнінде жаттықтыруға жатады. Бұл жағдайда оқушы түрлі варианттардан өзі таңдауы бойынша шешім қа-былдауы тиіс: өзіне берілген мүмкіндікті пайдалануы басқаға өз орнын беруі, пікірін айтпауы, шындығын айтуы немесе «білмеймін» деп жауап беруі. Мұғалім ұсынған жағдаят, яғни ситуацияда оқушы өз ойында түрлі варианттардың шешімін ойластырып, сол жағдайға бай-ланысты өз шешімін айтуға мәжбүр болады. Мұғалім ұсынған ситуа-ция оқушылардың адамгершілік қылықтарын тек ақылмен ғана емес, жүрек, сезім тарапынан да шешім қабылдауын талап етеді.
Педагогикалық талап қою әдісі. Оқушыны дамытудағы мұғалім тарапынан қойылатын талап біртіндеп оқушының өзіне-өзі талап қою жауапкершілігіне айналуы тиіс. Талап қою педагогикалық үдерістің ішкі қайшылықтарын, оқушылар тәртібін, қарым-қатынасын ашып көрсетіп, оны жетілдіруге ықпал етеді. Талап қою әдісі тікелей және жанама болып екіге бөлінеді.
Ұжымдық пікір ұжымдық талаптан пайда болады. Тәжірибелі педагог ұжымның бағасын, талқысын, ұжымның талабын, қоғамдық пікірін белсенді тәрбиелік күш ретінде қолдана алады. Талап қою мек-тептің ішкі ережесімен, білім, білік, дағды өлшемдеріне сәйкесуі абзал.
5.4.Тұлға тәрбиелігінің диагностикасы.Диагностика (грек
сөзі – диа – айқын және гнозис - білім) зерттелініп отырған обьекті немесе үдеріс туралы алдын ала ақпарат алудың жалпы әдісі. Мысалы, әлемдік тәжірибеден адамның тұлғалық дамуын анықтау үшін арнайы жасалған тесттер (өлшемдер) қолданылады. Ол дамудың жалпы және арнаулы сапаларын өлшейді. Ұсынылған тапсырмаларды адамның қа-лай орындауына байланысты жан-жақты дамудың нақты өлшемдеріне орай қол жеткен деңгей туралы қорытынды жасалады. Сонан кейін алынған мәліметтер тұлғаның жалпы дамуының жас ерекшелік мүм-кіндіктерімен салыстырылады. Мысалы, оқушының дене күшіне се-німділігін арттыру үшін әдетте денсаулығы жайын кешенді түрде тек-серу, антропометрикалық, әлеуметтік және психикалық мәліметтерді жинау пайдаланылады. Алайда, ол арнаулы жабдықталған клиникалар мен лабороториялардың, арнайы даярланған қызметкерлерінің болуын талап етеді.
Мектеп мұғалімдері мен тәрбиешілері үшін басты мақсат –оқу-шылар ұжымын зерттеу, олардың ақыл-ойын, мінез-құлықтың өзгеру себептерін, талаптану деңгейін, белсенділігін, тұлғааралық қа-тынастарын, әлеуметтік мінез-құлқының және басқа да маңызды сапа-ларының дамуын білу болып табылады. Бұл жағдайда тұлғаның қажет-ті сапаларын зерттеп білудің барынша кең тараған түрі - тестімен жұ-мыс жүргізу. Тәрбие ісі қарама-қайшы және ұзақ үдеріс екені белгілі.
Тәрбиелік үдеріс нәтижелері деп тұлғаның немесе ұжымның қол жеткен тәрбиелік деңгейін айтамыз. Оның жоспарланған іске сәйкес болуы немесе одан ерекшеленуі мүмкін.
Ұжымның тәрбиелік деңгейін анықтауға диагностика көмек-теседі. Диагностикалық зерттеудің мәліметтері тәрбиеленушілердің бастапқы сипаттамаларымен салыстырылады, бастапқы және ақтық нәтижелер арасындағы айырмашылық тәрбие үдерісінің тиімділігін ай-қындайды.
Тәрбиелілік қалай айқындалады? Тәрбиенің қол жеткізетін нә-тижелерін айқындау үшін тәрбиелік өлшемі пайдаланылады.Тәрбие-лілік өлшем - ұжымның немесе тұлғаның түрлі сапаларының қалыптасу деңгейінің теориялық тұрғыдан жасалған көрсеткіштері. Әдетте олар, атаулар шкаласы деп реттелінеді. Егер тәрбиелік сапаның қалып-тасу дәрежесіне шартты сандық баға алынатын болса, онда оқу ісінде қол жеткізген табыстар тестін жүргізу кезінде жасалатындай, тәрбие-лілік деңгейін сандармен көрсету арқылы салыстыру есебін жүргізуге болады.
Осы күнге дейін педагогикада тұлғаның немесе ұжымның бар-лық сапасын қамтитын тәрбиелік өлшемін жасау тың мәселе ретінде қалып отыр.
Тәрбиеліліктің көптеген өлшемдерінің ішінен екі топты, маз-мұндық және бағалау деп бөліп алуға болады. Біріншісі зерттелінетін сапаның көрсеткіштерін бөліп алумен, екіншісі - (диагностика жасала-тын) анықталатын сапаның қарқынды тепе-тең көрінісін жазып алу мүмкіндігімен байланысты.
Соңғы нәтижелердің диагностикасы – тұлғаның немесе ұжым-ның тәрбиелілік деңгейі үшін тағы да жалпы өлшемдерді, жекелеген қасиеттерді, белгілерді және сапаларды айқындаумен байланысты ара-лық нәтижелерді талдау үшін жекелік өлшемдері.
Біріншісі мақсатты айқындауға арналып жазылған талаптарды, екіншісі – тәрбиелік үдерістің нақты міндеттерін көрсетеді. Бағытты-лығы, әдісі және өлшемді қолдану орны жөнінен тәрбиелілік шартты тұрде екі топқа бөлінеді:
- тәрбие нәтижелерінің сыртқы пішінінде - пікірлесуде, баға-лауда, мінез-құлықтарда, тұлғаның әрекеттерінде көрінумен байла-нысты;
Оқушылардың тәрбиелілік дәрежесін аныктау, олардың білімі мен мінез-құлқының біздің демократиялық құқылық қоғамда қабыл-данған негізгі өлшемдерге сәйкес келетінін, не келмейтінін айқындау болып табылады.
Оқушылардың тәрбиелілігінің басты өлшемі – олардың іс-әре-кеттері. Оқушылардың тәрбиелілігі күн сайын және сағат сайын тек-серіліп отырылуы тиіс. Тәрбиеленушінің кез келген қылығы, оның мінез-құлқы, үлкендермен, құрбыларымен қарым-қатынасы, оның тәрбиелілік деңгейін сипаттайды.
Оқушының тәрбиелілік деңгейін дұрыс бағалау - оның өмірінің түрлі жағдайларындағы әлеуметтік қарым-қатынастартарындағы мі-нез-құлқына әділ баға беру болып табылады.
Педагог оқушыларды зерттеуге кіріскенде нені зерттейтінін, не нәрсеге көңіл бөлу керектігін өзі айқын біліп алуы керек. Оқушының тұлғалық қыры неғұрлым кең және жан-жақты зерттелетін болса, со-ғұрлым оған дұрыс жол табуды қамтамасыз ету жеңіл болады.
Оқушыларды зерттеудің үлгі бағдарламасы:
- оқушы туралы жалпы мәлімет, аты-жөні, туған жылы, айы, күні;
- жалпы даму деңгейі (жоғары, орта, төмен);
-әлеуметтік- адамгершілік келбеті, еріктілік, еркіндік негізінде атқаратын жеке-топтық жұмысы;
-жеке басының негізгі белгілері;
Тәрбиелілік деңгейді бағалауға пайдаланылатын диагностика-ның кейбір тәжірибелік әдістерінің мазмұнын ашып көрейік (тәрбие-ленушілердің мінез-құлық қалыптары жөніндегі пікірлері, түсініктері, баға беруі, өзін қызықтыратын басқа да мәселелердің көрінісін баға-лаудың өлшемдері мен ережелері туралы түсініктері зерттелінеді).
Тәжірибеде бәрінен гөрі “Адамға адамгершілік неге керек?” жә-не т.б. сұрақтар пайдалынылады. Оларға берілген жауаптар түрлі са-паларды тәрбиешіге және тәрбиеленушінің өз қасиеттерін жақсы тал-дауға және оларды санада сақтауға көмектеседі.
Бағаланған пікірді айқындау үшін оқушыларға “Менің заман-дасым маған несімен өнегелі?”, “Қайырымдылық және оны мен қалай түсінемін?” т.б. тақырыптарға шығарма жаздыртуды кеңінен қолдану-ға болады Бұндай жұмыстар оқушылардың көзқарасын, күмәндәрін, толқуын және ой-пікірлерін көрсетуімен құнды. Басқа әдістердің де, соның ішінде оқушының ішкі көзқарасын анықтауға көмектесетін со-циометриялық әдістердің диагностикалық мәні зор. Диагностикалық әдістердің кешені ғана оқушылардың бойында қажетті тұлғалық сапа-ларының қалыптасуы туралы түсінікті дұрыс құруға мүмкіндік береді.
Оқушылардың тәрбиелілігінің негізіне Л.С.Выготскийдің бала-ның жас ерекшелігі мен жеке бас қасиеттерінің дамуы туралы негізгі ұстанымын басшылыққа алуға болады. Бұл ұстаным бойынша, оқу-шылардың тәрбиелік деңгейін анықтауда баланың әр жас кезеңіндегі орталық психологиялық жаңа құрылымының, яғни өзіндік санасының қалыптасуын ескеруді керек етеді. Оқушылардың өзара қарым-қаты-насы олардың тәрбиелік деңгейін анықтауда басты рөл атқарады деп түйіндейді.
Оқушының тәрбиелік деңгейі жас ерекшелігіне, меңгерілген бі-лім, білік, іскерлік дағдыларына лайықты әлеуметтік және әдептілік-адамгершілік қарым-қатынастағы жеке басының мінез-құлық көріні-сімен анықталады. Олай болса, тәрбиелік өлшемнің көрсеткіші әр сыныпта өзгеріп отыратындықтан, педагогикалық тұрғыдан субьек-тивтік баға беріледі.
М.И.Шилова тәрбиелік жүйеде тұлғаны диагностикалауда негіз-гі сапалық өлшеміне оның тәрбиелігі, білім, білік, дағды, эрудициясы, әлеуметтік ортамен қарым қатынасы, тұлғалық рухани қасиеттері, еңбекке қатынасы, эстетикалық талғамы, өзін - өзі тануы, бағалауы, жетілдіруі т.б. алынады.
Диагностика - объектіге алынған тұлғаға, педагогикалық жүйе-ге талдау, оның дамуына, жетілу және қалыптасу үдерісін бақылай отырып, нәтижесін айқындау. Педагогикалықдиагностика тұлғаның даму үдерісін зерттеу, білімге деген қатынасын, тәрбиелік деңгейлерін мінез - құлқын, іс - әрекетін, тұлғаралық қарым - қатынастарына талдау жасау. Тәрбие диагностикасыдегеніміз тұлғаның білімдік жә-не тәрбиелік деңгейлерінің сапалық және сандық деңгейде жетілуіне, дамуына сипаттама бере отырып, өсу деңгейлерін айқындайды.
Мектепте диагностика жүргізудің негізгі мақсаты тұлғаның өсуі мен жетілуін айқындау. Тұлғаны диагностикалауда біз оның әлеумет-тенуін,тәжірибесін,зиялылық және туа біткен қасиеттерін негізге аламыз. Әлеуметтенуі - дүниетанымы, адамгершілігі, эстетикалық құндылықтары, еңбекке қатынасы, ұйымдастырушылығы, қоғамдық белсенділігі; тәжірибелік - ғылымилық, шеберлік, зиялылық - қа-былдауы, ақылы, есте сақтауы, ерік - жігері, туа біткен қасиеттер - жүйке жүйесі, мінезі, бейімділік қасиеттері.
Педагогикалық - диагностикалық эксперимент құрылымы мен шарттары.Педагогикалық - диагностикалық экспериментқұрылы-мына бастапқы зерттеу, анықтаушы, қалыптастырушы, бақылау, са-лыстыру, қорытындылау, бекіту қамтылады. Диагностикалаудың әдіс-темесіне, әдіс - тәсілдеріне сүйене отырып, бақылау әдісі, сауалнама әдісі, әңгіме, әңгімелесу, интервью, тест, контект талдау т.б. әдістер негізінде эксперименттік жұмыстар жүргізу көзделеді.
5.3. Оқушының жағымды тәжірибесі мен мәдени деңгейін қалыптастыру әдістері.Адам еңбек, таным, қарым-қатынас субьек-тісі ретінде іс-әрекет барысында қалыптасады. Оқушыға субьект ре-тінде шындықтың ғылыми негізін меңгертіп, қызығушылығы мен сезі-мін арттырып, жаңа қажеттіліктер қалыптастырып, ерік пен күш-қуа-тын белсендіретін жеке тұлғаның сапалық қасиетін дамытып жетілдіру көзделеді. Қоғамдық қатынастар мен қоғамдық тәртіпті оқушылар іс-әрекет арқылы меңгереді. Кез келген қызмет операция мен іс-әре-кеттен тұрады. Операциялар - іс-әрекет арқылы жүретін үдерістер. Іс-әрекеттер – қызмет мотивімен анықталатын үдерістер. Тәрбие үде-рісінде педагог басқару операцияларынан іс-әрекетті басқаруға, онан кейін қызметті басқаруға көшеді.
Педагогикада іс-әрекет пен қоғамдық-мәдени тәжірибені бас-қарудың заңдылықтары бар:
-қоғамдық мақсаты бар әрекеттің бәрі оқушыны дамытатын және тәрбиелейтін мүмкіндіктерге ие. Сондай кез келген әрекеттің тек өзіне тән білім, біліктері бар. Бір әрекет түрімен бүкіл дүниені мең-герту мүмкін емес, сондықтан да тәрбиеде кешенді әрекеттер жүйесі қолданылады;
- оқушының «жеке басы үшін маңызды емес» кез келген қоғам-дық әрекет түрі (А.Н.Леонтьев) оның дамуына ықпал жасамайды. Ол үшін қоғамдық қатынас жеке бастық қатынасқа айналса ғана өзінің мәнін ашады;
-оқушыларға педагогикалық ықпал жасау, мақсат пен әрекет түрін таңдауды қалыптастырады. Мақсат үнемі нәтижені алдын ала белгілеп отырады (П.К.Анохин). Адамның көздеген мақсаты оның әрекет тәсілі мен сипатын анықтайтын күш болып саналады;
- оқушы тұлғасын қалыптастыруға таңдалып алынған іс-әрекет нәтижелі болуы үшін, педагогикалық құралдарды қолдану тәсілдері анықталуы шарт. Педагогикалық құралдарда қоғамдық мәдени тәжі-рибені қалыптастыратын үйрету, жаттықтыру әдістері қолданылуы тиіс.
Үйрету балаларды дамыту үшін жас кезінен бастау керек. Бұл әдісті қолдану үшін педагогикалық талаптаррды орындау қажет. Үйре-тілетін нәрсе нақты болуы тиіс. Кез келген әрекетті үйрету үшін оны қысқа және нақты түрде көрсеткен жөн. Әр уақыт кезеңінде белгілі әрекет түрі үйретілуіне оқушының іс-әрекет формаларын қалыптас-тыруға болады. Тәжірибелі педагогтар іс-әрекет түрлерінің үлгілерін көрсетіп, соған байланысты көңіл-күйді тудырады. Үйрету барысында әдет қалыптасады, оны қарқындатудың пайдасы жоқ. Бастапқыда қа-жетті әдеттер қалыптастырғаннан соң оны жылдам орындауға дағды-ландыруға болады. Үйрету әдісі үнемі тәрбиешіден бақылауды және оқушыдан өзін-өзі бақылауды қажет етеді. Үйрету әдісі оқушының жа-сына, өскен ортасына және тәрбиесіне байланысты. Қоғамдық қылық-тар формасы қалыптасқан оқушылар кез келген жағдайда өзін ұстай біледі.
Жаттықтыру әдісі үйретумен тығыз байланысты. Мектеп өмі-рінде оқушы бойында қалыптасқан қоғамдық қатынастарының берік-тігі көрініс береді. Педагог кез келген жағдаяттан шығудың тиімді жолдарын қолдана біледі. Жағдаяттағы қайшылықты тез тауып, оның себептерін айқындап, шешім қабылдауына болады. Бірақ та ойлы педа-гог өз тарапынан оқушыға ықпал етіп, шешім қабылдау жағдаяттарын ұсынуы да мүмкін. Оны тәрбиелік жағдаяттар, ситуациялар деп атауға болады.
Тәрбиелік жағдаяттар да өз мәнінде жаттықтыруға жатады. Бұл жағдайда оқушы түрлі варианттардан өзі таңдауы бойынша шешім қа-былдауы тиіс: өзіне берілген мүмкіндікті пайдалануы басқаға өз орнын беруі, пікірін айтпауы, шындығын айтуы немесе «білмеймін» деп жауап беруі. Мұғалім ұсынған жағдаят, яғни ситуацияда оқушы өз ойында түрлі варианттардың шешімін ойластырып, сол жағдайға бай-ланысты өз шешімін айтуға мәжбүр болады. Мұғалім ұсынған ситуа-ция оқушылардың адамгершілік қылықтарын тек ақылмен ғана емес, жүрек, сезім тарапынан да шешім қабылдауын талап етеді.
Педагогикалық талап қою әдісі. Оқушыны дамытудағы мұғалім тарапынан қойылатын талап біртіндеп оқушының өзіне-өзі талап қою жауапкершілігіне айналуы тиіс. Талап қою педагогикалық үдерістің ішкі қайшылықтарын, оқушылар тәртібін, қарым-қатынасын ашып көрсетіп, оны жетілдіруге ықпал етеді. Талап қою әдісі тікелей және жанама болып екіге бөлінеді.
Ұжымдық пікір ұжымдық талаптан пайда болады. Тәжірибелі педагог ұжымның бағасын, талқысын, ұжымның талабын, қоғамдық пікірін белсенді тәрбиелік күш ретінде қолдана алады. Талап қою мек-тептің ішкі ережесімен, білім, білік, дағды өлшемдеріне сәйкесуі абзал.
5.4.Тұлға тәрбиелігінің диагностикасы.Диагностика (грек
сөзі – диа – айқын және гнозис - білім) зерттелініп отырған обьекті немесе үдеріс туралы алдын ала ақпарат алудың жалпы әдісі. Мысалы, әлемдік тәжірибеден адамның тұлғалық дамуын анықтау үшін арнайы жасалған тесттер (өлшемдер) қолданылады. Ол дамудың жалпы және арнаулы сапаларын өлшейді. Ұсынылған тапсырмаларды адамның қа-лай орындауына байланысты жан-жақты дамудың нақты өлшемдеріне орай қол жеткен деңгей туралы қорытынды жасалады. Сонан кейін алынған мәліметтер тұлғаның жалпы дамуының жас ерекшелік мүм-кіндіктерімен салыстырылады. Мысалы, оқушының дене күшіне се-німділігін арттыру үшін әдетте денсаулығы жайын кешенді түрде тек-серу, антропометрикалық, әлеуметтік және психикалық мәліметтерді жинау пайдаланылады. Алайда, ол арнаулы жабдықталған клиникалар мен лабороториялардың, арнайы даярланған қызметкерлерінің болуын талап етеді.
Мектеп мұғалімдері мен тәрбиешілері үшін басты мақсат –оқу-шылар ұжымын зерттеу, олардың ақыл-ойын, мінез-құлықтың өзгеру себептерін, талаптану деңгейін, белсенділігін, тұлғааралық қа-тынастарын, әлеуметтік мінез-құлқының және басқа да маңызды сапа-ларының дамуын білу болып табылады. Бұл жағдайда тұлғаның қажет-ті сапаларын зерттеп білудің барынша кең тараған түрі - тестімен жұ-мыс жүргізу. Тәрбие ісі қарама-қайшы және ұзақ үдеріс екені белгілі.
Тәрбиелік үдеріс нәтижелері деп тұлғаның немесе ұжымның қол жеткен тәрбиелік деңгейін айтамыз. Оның жоспарланған іске сәйкес болуы немесе одан ерекшеленуі мүмкін.
Ұжымның тәрбиелік деңгейін анықтауға диагностика көмек-теседі. Диагностикалық зерттеудің мәліметтері тәрбиеленушілердің бастапқы сипаттамаларымен салыстырылады, бастапқы және ақтық нәтижелер арасындағы айырмашылық тәрбие үдерісінің тиімділігін ай-қындайды.
Тәрбиелілік қалай айқындалады? Тәрбиенің қол жеткізетін нә-тижелерін айқындау үшін тәрбиелік өлшемі пайдаланылады.Тәрбие-лілік өлшем - ұжымның немесе тұлғаның түрлі сапаларының қалыптасу деңгейінің теориялық тұрғыдан жасалған көрсеткіштері. Әдетте олар, атаулар шкаласы деп реттелінеді. Егер тәрбиелік сапаның қалып-тасу дәрежесіне шартты сандық баға алынатын болса, онда оқу ісінде қол жеткізген табыстар тестін жүргізу кезінде жасалатындай, тәрбие-лілік деңгейін сандармен көрсету арқылы салыстыру есебін жүргізуге болады.
Осы күнге дейін педагогикада тұлғаның немесе ұжымның бар-лық сапасын қамтитын тәрбиелік өлшемін жасау тың мәселе ретінде қалып отыр.
Тәрбиеліліктің көптеген өлшемдерінің ішінен екі топты, маз-мұндық және бағалау деп бөліп алуға болады. Біріншісі зерттелінетін сапаның көрсеткіштерін бөліп алумен, екіншісі - (диагностика жасала-тын) анықталатын сапаның қарқынды тепе-тең көрінісін жазып алу мүмкіндігімен байланысты.
Соңғы нәтижелердің диагностикасы – тұлғаның немесе ұжым-ның тәрбиелілік деңгейі үшін тағы да жалпы өлшемдерді, жекелеген қасиеттерді, белгілерді және сапаларды айқындаумен байланысты ара-лық нәтижелерді талдау үшін жекелік өлшемдері.
Біріншісі мақсатты айқындауға арналып жазылған талаптарды, екіншісі – тәрбиелік үдерістің нақты міндеттерін көрсетеді. Бағытты-лығы, әдісі және өлшемді қолдану орны жөнінен тәрбиелілік шартты тұрде екі топқа бөлінеді:
- тәрбие нәтижелерінің сыртқы пішінінде - пікірлесуде, баға-лауда, мінез-құлықтарда, тұлғаның әрекеттерінде көрінумен байла-нысты;
-
тәрбиешінің көзінен тыс құбылыстармен – дәлелдермен, се-німдермен, жоспарлармен, бағалармен байланысты болады.
Оқушылардың тәрбиелілік дәрежесін аныктау, олардың білімі мен мінез-құлқының біздің демократиялық құқылық қоғамда қабыл-данған негізгі өлшемдерге сәйкес келетінін, не келмейтінін айқындау болып табылады.
Оқушылардың тәрбиелілігінің басты өлшемі – олардың іс-әре-кеттері. Оқушылардың тәрбиелілігі күн сайын және сағат сайын тек-серіліп отырылуы тиіс. Тәрбиеленушінің кез келген қылығы, оның мінез-құлқы, үлкендермен, құрбыларымен қарым-қатынасы, оның тәрбиелілік деңгейін сипаттайды.
Оқушының тәрбиелілік деңгейін дұрыс бағалау - оның өмірінің түрлі жағдайларындағы әлеуметтік қарым-қатынастартарындағы мі-нез-құлқына әділ баға беру болып табылады.
Педагог оқушыларды зерттеуге кіріскенде нені зерттейтінін, не нәрсеге көңіл бөлу керектігін өзі айқын біліп алуы керек. Оқушының тұлғалық қыры неғұрлым кең және жан-жақты зерттелетін болса, со-ғұрлым оған дұрыс жол табуды қамтамасыз ету жеңіл болады.
Оқушыларды зерттеудің үлгі бағдарламасы:
- оқушы туралы жалпы мәлімет, аты-жөні, туған жылы, айы, күні;
- жалпы даму деңгейі (жоғары, орта, төмен);
-әлеуметтік- адамгершілік келбеті, еріктілік, еркіндік негізінде атқаратын жеке-топтық жұмысы;
-жеке басының негізгі белгілері;
Тәрбиелілік деңгейді бағалауға пайдаланылатын диагностика-ның кейбір тәжірибелік әдістерінің мазмұнын ашып көрейік (тәрбие-ленушілердің мінез-құлық қалыптары жөніндегі пікірлері, түсініктері, баға беруі, өзін қызықтыратын басқа да мәселелердің көрінісін баға-лаудың өлшемдері мен ережелері туралы түсініктері зерттелінеді).
Тәжірибеде бәрінен гөрі “Адамға адамгершілік неге керек?” жә-не т.б. сұрақтар пайдалынылады. Оларға берілген жауаптар түрлі са-паларды тәрбиешіге және тәрбиеленушінің өз қасиеттерін жақсы тал-дауға және оларды санада сақтауға көмектеседі.
Бағаланған пікірді айқындау үшін оқушыларға “Менің заман-дасым маған несімен өнегелі?”, “Қайырымдылық және оны мен қалай түсінемін?” т.б. тақырыптарға шығарма жаздыртуды кеңінен қолдану-ға болады Бұндай жұмыстар оқушылардың көзқарасын, күмәндәрін, толқуын және ой-пікірлерін көрсетуімен құнды. Басқа әдістердің де, соның ішінде оқушының ішкі көзқарасын анықтауға көмектесетін со-циометриялық әдістердің диагностикалық мәні зор. Диагностикалық әдістердің кешені ғана оқушылардың бойында қажетті тұлғалық сапа-ларының қалыптасуы туралы түсінікті дұрыс құруға мүмкіндік береді.
Оқушылардың тәрбиелілігінің негізіне Л.С.Выготскийдің бала-ның жас ерекшелігі мен жеке бас қасиеттерінің дамуы туралы негізгі ұстанымын басшылыққа алуға болады. Бұл ұстаным бойынша, оқу-шылардың тәрбиелік деңгейін анықтауда баланың әр жас кезеңіндегі орталық психологиялық жаңа құрылымының, яғни өзіндік санасының қалыптасуын ескеруді керек етеді. Оқушылардың өзара қарым-қаты-насы олардың тәрбиелік деңгейін анықтауда басты рөл атқарады деп түйіндейді.
Оқушының тәрбиелік деңгейі жас ерекшелігіне, меңгерілген бі-лім, білік, іскерлік дағдыларына лайықты әлеуметтік және әдептілік-адамгершілік қарым-қатынастағы жеке басының мінез-құлық көріні-сімен анықталады. Олай болса, тәрбиелік өлшемнің көрсеткіші әр сыныпта өзгеріп отыратындықтан, педагогикалық тұрғыдан субьек-тивтік баға беріледі.
М.И.Шилова тәрбиелік жүйеде тұлғаны диагностикалауда негіз-гі сапалық өлшеміне оның тәрбиелігі, білім, білік, дағды, эрудициясы, әлеуметтік ортамен қарым қатынасы, тұлғалық рухани қасиеттері, еңбекке қатынасы, эстетикалық талғамы, өзін - өзі тануы, бағалауы, жетілдіруі т.б. алынады.
Диагностика - объектіге алынған тұлғаға, педагогикалық жүйе-ге талдау, оның дамуына, жетілу және қалыптасу үдерісін бақылай отырып, нәтижесін айқындау. Педагогикалықдиагностика тұлғаның даму үдерісін зерттеу, білімге деген қатынасын, тәрбиелік деңгейлерін мінез - құлқын, іс - әрекетін, тұлғаралық қарым - қатынастарына талдау жасау. Тәрбие диагностикасыдегеніміз тұлғаның білімдік жә-не тәрбиелік деңгейлерінің сапалық және сандық деңгейде жетілуіне, дамуына сипаттама бере отырып, өсу деңгейлерін айқындайды.
Мектепте диагностика жүргізудің негізгі мақсаты тұлғаның өсуі мен жетілуін айқындау. Тұлғаны диагностикалауда біз оның әлеумет-тенуін,тәжірибесін,зиялылық және туа біткен қасиеттерін негізге аламыз. Әлеуметтенуі - дүниетанымы, адамгершілігі, эстетикалық құндылықтары, еңбекке қатынасы, ұйымдастырушылығы, қоғамдық белсенділігі; тәжірибелік - ғылымилық, шеберлік, зиялылық - қа-былдауы, ақылы, есте сақтауы, ерік - жігері, туа біткен қасиеттер - жүйке жүйесі, мінезі, бейімділік қасиеттері.
Педагогикалық - диагностикалық эксперимент құрылымы мен шарттары.Педагогикалық - диагностикалық экспериментқұрылы-мына бастапқы зерттеу, анықтаушы, қалыптастырушы, бақылау, са-лыстыру, қорытындылау, бекіту қамтылады. Диагностикалаудың әдіс-темесіне, әдіс - тәсілдеріне сүйене отырып, бақылау әдісі, сауалнама әдісі, әңгіме, әңгімелесу, интервью, тест, контект талдау т.б. әдістер негізінде эксперименттік жұмыстар жүргізу көзделеді.