ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 25.10.2023
Просмотров: 87
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Айта кету керек, көптеген аталған гормондар ақуыз алмасуын реттеуге де тікелей қатысады (9-тарауды қараңыз). Аталған гормондардың секреция жылдамдығы және олардың тіндерге әсерін жүзеге асыру өзара байланысты. Біз шырын бөлудің жүйке-гуморальды фазасына бөлінетін асқазан-ішек жолдарының гормоналды факторларының жұмысына арнайы тоқтала алмаймыз. Олардың негізгі әсерлері адам мен жануарлардың жалпы физиологиясы курсынан жақсы белгілі, сонымен қатар олар туралы ч.3-те толық айтылған. Көмірсулар мен майлардың аралық метаболизмінің эндокриндік реттелуіне толығырақ тоқталайық. Гормондар және аралық көмірсулар алмасуын реттеу. Омыртқалы организмдегі көмірсулар алмасуының интегралды көрсеткіші қандағы глюкозаның концентрациясы болып табылады. Бұл көрсеткіш тұрақты және сүтқоректілерде шамамен 100 мг% (5 ммоль/л) құрайды. Оның ауытқулары әдетте ±30% - дан аспайды. Қандағы глюкозаның деңгейі, бір жағынан, моносахаридтің негізінен ішектен, бауырдан және бүйректен қанға түсуіне, екінші жағынан, оның жұмыс істейтін және сақтайтын тіндерге ағуына байланысты (сурет. 2).
Бауыр мен бүйректен глюкозаның ағымы бауырдағы гликоген фосфорилаза мен гликоген синтетаза реакциясының белсенділік қатынасымен, глюкозаның ыдырау қарқындылығы мен бауырдағы және ішінара бүйректегі глюконеогенез қарқындылығымен анықталады. Глюкозаның қанға енуі фосфорилаза реакциясы мен глюконеогенез процестерінің деңгейімен тікелей байланысты. Глюкозаның қаннан тінге ағуы оның бұлшықет, адипозды және лимфоидты жасушаларға тасымалдану жылдамдығына тікелей байланысты, олардың мембраналары оларға глюкозаның енуіне кедергі жасайды (бауыр, ми және бүйрек жасушаларының мембраналары моносахаридке оңай өтетінін еске түсіріңіз); глюкозаның метаболикалық кәдеге жаратылуы, өз кезегінде оған өткізгіштікке тәуелді және оның ыдырауының негізгі ферменттерінің белсенділігінен; глюкозаның бауыр жасушаларында гликогенге айналуы (Левин және басқалар, 1955; Ньюшолм, Рэндл, 1964; Фоа, 1972). Глюкозаның тасымалдануы мен метаболизмімен байланысты барлық осы процестер гормоналды факторлар кешенімен тікелей бақыланады.
Сурет.2. Қандағы глюкозаның динамикалық тепе-теңдігін сақтау жолдары бұлшықет және адипозды жасушалардың мембраналарында глюкозаның тасымалдануына "кедергі" болады; Гл - б-ф-глюкоза-б-фосфат
Жалпы метаболизм бағыты мен гликемия деңгейіне әсер ететін көмірсулар алмасуының гормоналды реттегіштерін шартты түрде екі түрге бөлуге болады. Гормондардың бірінші түрі тіндердің глюкозаны жоюын және оның гликоген түрінде сақталуын ынталандырады, бірақ глюконеогенезді тежейді, сондықтан қандағы глюкоза концентрациясының төмендеуіне әкеледі. Бұл әрекет түрінің гормоны-инсулин. Гормондардың екінші түрі гликогеннің ыдырауын және глюконеогенезді ынталандырады, сондықтан қандағы глюкозаның жоғарылауын тудырады. Бұл түрдегі гормондарға глюкагон (сонымен қатар секретин мен ВИП) және адреналин жатады. Үшінші типтегі гормондар бауырдағы глюконеогенезді ынталандырады, әртүрлі жасушалардың глюкозаның жойылуын тежейді және гепатоциттермен гликоген түзілуін күшейтсе де, алғашқы екі әсердің басым болуы нәтижесінде қандағы глюкоза деңгейін жоғарылатады. Бұл түрдегі гормондарға глюкокортикоидтар мен СТГ — "соматомединдер"жатады. Сонымен қатар, глюконеогенез, гликоген және гликолиз синтезі процестеріне бір бағытты әсер ете отырып, глюкокортикоидтар мен СТГ — "соматомединдер" бұлшықет және адипозды ұлпа жасушаларының мембраналарының глюкозаға өткізгіштігіне әр түрлі әсер етеді.Қандағы глюкоза концентрациясына әсер ету бағыты бойынша инсулин гипогликемиялық гормон ("тыныштық және қанықтыру" гормоны), екінші және үшінші типтегі гормондар гипергликемиялық ("стресс және ораза" гормондары) (сурет.3).
Сурет 3. Көмірсулар гомеостазының гормоналды реттелуі: қатты көрсеткілер әсерді ынталандырады, нүктелі-тежеу
Инсулинді көмірсулардың сіңу және сақтау гормоны деп атауға болады. Тіндердегі глюкозаны жоюдың жоғарылауының себептерінің бірі-гликолизді ынталандыру. Ол гексокиназа гликолизінің негізгі ферменттерінің, әсіресе оның белгілі төрт изоформасының бірі — П гексокиназасы мен глюкокиназаның активтену деңгейінде жүзеге асырылады (Вебер, 1966; Ильин, 1966, 1968). Глюкоза-6-фосфатдегидрогеназа реакциясы сатысында пентозофосфат жолының үдеуі де инсулинмен глюкоза катаболизмін ынталандыруда маңызды рөл атқарады (Лейтес, Лаптева, 1967). Инсулиннің әсерінен тағамдық гипергликемия кезінде бауырдың глюкозаны қабылдауын ынталандыруда глюкозаны жоғары концентрацияда селективті фосфорлайтын Глюкокиназа бауыр ферментінің гормоналды индукциясы маңызды рөл атқарады деп саналады. Бұлшықет пен май жасушаларының глюкозаны жоюды ынталандырудың негізгі себебі, ең алдымен, жасуша мембраналарының моносахаридке өткізгіштігінің селективті жоғарылауы (Лунсгаард, 1939; Левин, 1950). Осылайша гексокиназа реакциясы мен пентозофосфат жолы үшін субстрат концентрациясының жоғарылауына қол жеткізіледі. Қаңқа бұлшықеттері мен миокардта инсулиннің әсерінен гликолиздің жоғарылауы АТФ жинақталуында және бұлшықет жасушаларының жұмысын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Бауырда гликолиздің жоғарылауы пируваттың тіндік тыныс алу жүйесіне қосылуын арттыру үшін маңызды емес, көп атомды май қышқылдарының түзілуінің прекурсорлары ретінде ацетил-КоА мен малонил-КоА, демек, үш глицеридтердің жинақталуы үшін маңызды (Ньюшолм, Старт, 1973). Гликолиз процесінде түзілген глицерофосфат бейтарап май синтезіне де қосылады. Сонымен қатар, бауырда да, әсіресе адипозды тіндерде де глюкозадан липогенез деңгейін жоғарылату үшін глюкоза-б-фосфатдегидрогеназа реакциясы гормонының ынталандыруы маңызды рөл атқарады, нәтижесінде май қышқылдары мен глицерофосфаттың биосинтезіне қажетті NADPH тотықсыздандырғыш кофакторы пайда болады. Бұл жағдайда сүтқоректілерде сіңетін глюкозаның тек 3-5% - ы бауыр гликогеніне айналады, ал 30% - дан астамы депозиттік органдарда сақталған май түрінде жиналады.
Осылайша, инсулиннің бауырдағы және әсіресе майлы талшықтағы гликолизге және пентозофосфат жолына әсер етуінің негізгі бағыты триглицеридтердің түзілуін қамтамасыз етуге дейін азаяды. Сүтқоректілер мен құстарда адипоциттерде, ал гепатоциттердегі төменгі омыртқалыларда глюкоза депозитке салынатын триглицеридтердің негізгі көздерінің бірі болып табылады. Бұл жағдайларда көмірсулардың жойылуын гормоналды ынталандырудың физиологиялық мәні негізінен липидтердің сақталуын ынталандыруға дейін азаяды. Сонымен қатар, инсулин гликогеннің синтезіне тікелей әсер етеді — көмірсулардың сақталған түрі — бауырда ғана емес, бұлшықеттерде, бүйректе және мүмкін Май тінінде.
Көмірсулар алмасуына әсер ететін Адреналин глюкагонға жақын, өйткені олардың әсерін медиациялау механизмі аденилатциклаз кешені болып табылады (Робизон және басқалар, 1971). Адреналин, глюкагон сияқты, гликогеннің ыдырауын және глюконеогенез процестерін күшейтеді. Физиологиялық концентрацияда глюкагонды негізінен бауыр мен адипозды тін, ал адреналинді бұлшықеттер (ең алдымен миокард) және май тіндері тағайындайды. Сондықтан Глюкагон көп мөлшерде, ал адреналин аз дәрежеде глюконеогенетикалық процестерді ынталандырумен сипатталады. Алайда, глюкагонға қарағанда адреналин үшін гликогенолиздің жоғарылауы және, мүмкін, осы гликолиздің және бұлшықеттердегі тыныс алудың жоғарылауы тән. Механизмдер емес, бұлшықет жасушаларындағы гликолитикалық процестерге жалпы әсер ету тұрғысынан адреналин Глюкагон емес, инсулин синерегисті болып табылады. Шамасы, инсулин мен глюкагон көбінесе тамақтану гормондары, ал адреналин стресс гормоны болып табылады. Қазіргі уақытта гормондардың липидтер алмасуына әсер етуінің негізінде бірқатар биохимиялық механизмдер орнатылған.
Қанға катехоламиндердің шығарылуының жоғарылауымен бірге жүретін ұзақ мерзімді теріс эмоционалды стресс салмақ жоғалтуға әкелуі мүмкін екендігі белгілі. Май тіндері симпатикалық жүйке жүйесінің талшықтарымен мол нервтендірілгенін еске түсіру орынды, бұл талшықтардың қозуы норадреналиннің май тініне тікелей бөлінуімен бірге жүреді. Адреналин мен норадреналин май тініндегі липолиз жылдамдығын арттырады; нәтижесінде май қышқылдарының май қоймаларынан жұмылдырылуы күшейеді және қан плазмасындағы эфирифицирленбеген май қышқылдарының мөлшері артады. Атап өтілгендей, тіндік липазалар (триглицеридлипаза) бір – бірін өзгертетін екі формада болады, олардың бірі фосфорланған және каталитикалық белсенді, ал екіншісі фосфорланбаған және белсенді емес. Адреналин аденилатциклаза арқылы camp синтезін ынталандырады. Өз кезегінде camp липазаның фосфорлануына, яғни оның белсенді түрінің пайда болуына ықпал ететін тиісті протеинкиназаны белсендіреді. Глюкагонның липолитикалық жүйеге әсері кате-холаминдерге ұқсас екенін атап өткен жөн.
Гипофиздің алдыңғы бөлігінің құпиясы, атап айтқанда соматотропты гормон липидтер алмасуына әсер ететіні күмән тудырмайды. Бездің гипофункциясы денеде майдың жиналуына әкеледі, гипофиздің семіздігі пайда болады. Керісінше, СТГ өндірісінің жоғарылауы липолизді ынталандырады және қан плазмасындағы май қышқылдарының мөлшері артады. СТГ липолизін ынталандыру мРНҚ синтезінің тежегіштерімен блокталатыны дәлелденді. Сонымен қатар, СТГ-ның липолизге әсері шамамен 1 сағатқа созылатын лаг фазасының болуымен сипатталатыны белгілі, ал адреналин липолизді бірден дерлік ынталандырады. Басқаша айтқанда, гормондардың осы екі түрінің липолизге алғашқы әсері әртүрлі жолдармен көрінеді деп санауға болады. Адреналин аденилатциклазаның белсенділігін ынталандырады, ал СТГ берілген ферменттің синтезін тудырады. СТГ аденилатциклаза синтезін селективті түрде арттыратын нақты механизм әлі белгісіз.Инсулин липолизге және май қышқылдарының жұмылдырылуына адреналин мен глюкагонға қарама-қарсы әсер етеді. Жақында инсулин май тінінде фосфодиэстераза белсенділігін ынталандыратыны көрсетілген. Фосфодиэстераза тіндердегі camp деңгейін тұрақты ұстауда маңызды рөл атқарады, сондықтан инсулин құрамының жоғарылауы фосфодиэстераза белсенділігін арттыруы керек, бұл өз кезегінде жасушадағы camp концентрациясының төмендеуіне, демек, липазаның белсенді түрінің пайда болуына әкеледі.
Липидтер алмасуына басқа гормондар, атап айтқанда тироксин, жыныстық гормондар да әсер ететіні сөзсіз. Мысалы, жыныс бездерін алып тастау (кастрация) жануарларда майдың артық жиналуына әкелетіні белгілі. Алайда, бізде бар ақпарат әзірге олардың липидтер алмасуына әсер етуінің нақты механизмі туралы сенімді түрде айтуға негіз бермейді.Ақуыз алмасуының гормоналды реттелуіне қалқанша безінің гормондары қатысады тироксин (Т3) ақуыз синтезін күшейтеді; жоғары концентрациясы Т3 керісінше, ақуыз синтезін тежейді; өсу гормоны, инсулин тестостерон, эстроген ақуыздардың ыдырауын күшейтеді, әсіресе бұлшықет және лимфоидты тіндерде, бірақ бауырдағы ақуыз синтезін ынталандырады.Су-тұз алмасуын реттеу жүйке-гормоналды жолмен жүреді. Қанның осмостық концентрациясы өзгерген кезде арнайы сезімтал түзілімдер (осморецепторлар) қоздырылады, олардан ақпарат орталыққа, жүйке жүйесіне және одан гипофиздің артқы бөлігіне беріледі. Қанның осмостық концентрациясы жоғарылаған кезде антидиуретикалық гормонның бөлінуі артады, бұл зәрдегі судың бөлінуін азайтады; денеде артық су болған кезде бұл гормонның бөлінуі төмендейді және оның бүйрек арқылы бөлінуі күшейеді. Дене сұйықтықтарының көлемінің тұрақтылығы арнайы реттеу жүйесімен қамтамасыз етіледі, оның рецепторлары үлкен тамырлардың, жүрек қуыстарының және т.б. қан толтыруының өзгеруіне жауап береді; нәтижесінде гормондардың секрециясы рефлекторлы түрде ынталандырылады, оның әсерінен бүйрек су мен натрий тұздарының ағзадан бөлінуін өзгертеді. Су алмасуын реттеуде вазопрессин мен глюкокортикоидтар, натрий — альдостерон және ангиотензин, кальций — паратироид гормоны және кальцитонин гормондары маңызды.
Қорытынды
Менің курстық жұмысымның соңғы бөлігінде гормондардың биологиялық белсенділігі өте жоғары екенін айтқым келеді. Олардың өте күрделі химиялық құрылымы, әсер ету механизмдері және метаболизмде үлкен маңызы бар. Кейбір эндокриндік бездердің бір бұзылуы басқа бездердің жұмысына да, жүйке жүйесіне де әсер етуі мүмкін. Осы маңыздылығына байланысты медицинада гормондарды терапевтік қолдану бар. Гормондар бастапқыда пайда болған гормон тапшылығын алмастыру немесе толтыру үшін ішкі секреция бездерінің кез келгені жеткіліксіз болған жағдайда қолданылған. Алғашқы тиімді гормоналды препарат 1891 жылы ағылшын дәрігері Г.Марри микседеманы емдеу үшін қолданған қой қалқанша безінің сығындысы болды. Бүгінгі күні гормондық терапия кез-келген эндокриндік бездің жеткіліксіз секрециясын толтыра алады; белгілі бір безді алып тастағаннан кейін жүргізілетін алмастыру терапиясы да жақсы нәтиже береді. Гормондарды бездердің жұмысын ынталандыру үшін де қолдануға болады. Мысалы, гонадотропиндер жыныс бездерін ынталандыру үшін, атап айтқанда овуляцияны индукциялау үшін қолданылады.Алмастыру терапиясынан басқа, гормондар мен гормонға ұқсас препараттар басқа мақсаттарда қолданылады. Сонымен, кейбір ауруларда бүйрек үсті бездерінің андрогеннің артық секрециясы кортизон тәрізді препараттармен басылады. Тағы бір мысал – овуляцияны басу үшін босануды бақылау таблеткаларында эстрогендер мен прогестеронды қолдану.
Гормондарды басқа дәрі – дәрмектердің әсерін бейтараптандыратын агенттер ретінде де қолдануға болады; мысалы, глюкокортикоидтар катаболикалық процестерді, ал андрогендер анаболикалық процестерді ынталандырады. Сондықтан глюкокортикоидты терапияның ұзақ курсы аясында (мысалы, ревматоидты артрит жағдайында) оның катаболикалық әсерін азайту немесе бейтараптандыру үшін анаболикалық агенттер жиі тағайындалады.Көбінесе гормондар арнайы дәрі ретінде қолданылады. Сонымен, тегіс бұлшықеттерді босаңсытатын адреналин бронх демікпесі кезінде өте тиімді. Гормондар диагностикалық мақсатта да қолданылады. Мысалы, бүйрек үсті безінің қыртысының қызметін зерттеу кезінде пациентке ACTH енгізу арқылы оны ынталандыруға жүгінеді, Ал жауап зәрдегі немесе плазмадағы кортикостероидтардың құрамы бойынша бағаланады.Қазіргі уақытта гормондық препараттар медицинаның барлық дерлік салаларында қолданыла бастады. Гастроэнтерологтар аймақтық энтеритті немесе шырышты колитті емдеуде кортизон тәрізді гормондарды пайдаланады. Дерматологтар безеуді эстрогендермен, ал кейбір тері ауруларын глюкокортикоидтармен емдейді; аллергологтар астма, есекжем және басқа аллергиялық ауруларды емдеуде ACTH және глюкокортикоидтарды қолданады. Педиатрлар тәбетті жақсарту немесе баланың өсуін жеделдету қажет болған кезде анаболикалық заттарға, сондай-ақ эпифиздерді (сүйектердің өсіп келе жатқан бөліктерін) жабу және осылайша шамадан тыс өсудің алдын алу үшін эстрогендердің үлкен дозаларына жүгінеді.Ағзаларды трансплантациялау кезінде глюкокортикоидтар қолданылады, бұл трансплантациядан бас тарту мүмкіндігін азайтады. Эстрогендер менопаузадан кейінгі кезеңде науқастарда метастаздық сүт безі қатерлі ісігінің таралуын шектей алады, ал андрогендер менопаузаға дейін бірдей мақсатта қолданылады. Урологтар простата обырының таралуын тежеу үшін эстрогендерді пайдаланады.
Бауыр мен бүйректен глюкозаның ағымы бауырдағы гликоген фосфорилаза мен гликоген синтетаза реакциясының белсенділік қатынасымен, глюкозаның ыдырау қарқындылығы мен бауырдағы және ішінара бүйректегі глюконеогенез қарқындылығымен анықталады. Глюкозаның қанға енуі фосфорилаза реакциясы мен глюконеогенез процестерінің деңгейімен тікелей байланысты. Глюкозаның қаннан тінге ағуы оның бұлшықет, адипозды және лимфоидты жасушаларға тасымалдану жылдамдығына тікелей байланысты, олардың мембраналары оларға глюкозаның енуіне кедергі жасайды (бауыр, ми және бүйрек жасушаларының мембраналары моносахаридке оңай өтетінін еске түсіріңіз); глюкозаның метаболикалық кәдеге жаратылуы, өз кезегінде оған өткізгіштікке тәуелді және оның ыдырауының негізгі ферменттерінің белсенділігінен; глюкозаның бауыр жасушаларында гликогенге айналуы (Левин және басқалар, 1955; Ньюшолм, Рэндл, 1964; Фоа, 1972). Глюкозаның тасымалдануы мен метаболизмімен байланысты барлық осы процестер гормоналды факторлар кешенімен тікелей бақыланады.
Сурет.2. Қандағы глюкозаның динамикалық тепе-теңдігін сақтау жолдары бұлшықет және адипозды жасушалардың мембраналарында глюкозаның тасымалдануына "кедергі" болады; Гл - б-ф-глюкоза-б-фосфат
Жалпы метаболизм бағыты мен гликемия деңгейіне әсер ететін көмірсулар алмасуының гормоналды реттегіштерін шартты түрде екі түрге бөлуге болады. Гормондардың бірінші түрі тіндердің глюкозаны жоюын және оның гликоген түрінде сақталуын ынталандырады, бірақ глюконеогенезді тежейді, сондықтан қандағы глюкоза концентрациясының төмендеуіне әкеледі. Бұл әрекет түрінің гормоны-инсулин. Гормондардың екінші түрі гликогеннің ыдырауын және глюконеогенезді ынталандырады, сондықтан қандағы глюкозаның жоғарылауын тудырады. Бұл түрдегі гормондарға глюкагон (сонымен қатар секретин мен ВИП) және адреналин жатады. Үшінші типтегі гормондар бауырдағы глюконеогенезді ынталандырады, әртүрлі жасушалардың глюкозаның жойылуын тежейді және гепатоциттермен гликоген түзілуін күшейтсе де, алғашқы екі әсердің басым болуы нәтижесінде қандағы глюкоза деңгейін жоғарылатады. Бұл түрдегі гормондарға глюкокортикоидтар мен СТГ — "соматомединдер"жатады. Сонымен қатар, глюконеогенез, гликоген және гликолиз синтезі процестеріне бір бағытты әсер ете отырып, глюкокортикоидтар мен СТГ — "соматомединдер" бұлшықет және адипозды ұлпа жасушаларының мембраналарының глюкозаға өткізгіштігіне әр түрлі әсер етеді.Қандағы глюкоза концентрациясына әсер ету бағыты бойынша инсулин гипогликемиялық гормон ("тыныштық және қанықтыру" гормоны), екінші және үшінші типтегі гормондар гипергликемиялық ("стресс және ораза" гормондары) (сурет.3).
Сурет 3. Көмірсулар гомеостазының гормоналды реттелуі: қатты көрсеткілер әсерді ынталандырады, нүктелі-тежеу
Инсулинді көмірсулардың сіңу және сақтау гормоны деп атауға болады. Тіндердегі глюкозаны жоюдың жоғарылауының себептерінің бірі-гликолизді ынталандыру. Ол гексокиназа гликолизінің негізгі ферменттерінің, әсіресе оның белгілі төрт изоформасының бірі — П гексокиназасы мен глюкокиназаның активтену деңгейінде жүзеге асырылады (Вебер, 1966; Ильин, 1966, 1968). Глюкоза-6-фосфатдегидрогеназа реакциясы сатысында пентозофосфат жолының үдеуі де инсулинмен глюкоза катаболизмін ынталандыруда маңызды рөл атқарады (Лейтес, Лаптева, 1967). Инсулиннің әсерінен тағамдық гипергликемия кезінде бауырдың глюкозаны қабылдауын ынталандыруда глюкозаны жоғары концентрацияда селективті фосфорлайтын Глюкокиназа бауыр ферментінің гормоналды индукциясы маңызды рөл атқарады деп саналады. Бұлшықет пен май жасушаларының глюкозаны жоюды ынталандырудың негізгі себебі, ең алдымен, жасуша мембраналарының моносахаридке өткізгіштігінің селективті жоғарылауы (Лунсгаард, 1939; Левин, 1950). Осылайша гексокиназа реакциясы мен пентозофосфат жолы үшін субстрат концентрациясының жоғарылауына қол жеткізіледі. Қаңқа бұлшықеттері мен миокардта инсулиннің әсерінен гликолиздің жоғарылауы АТФ жинақталуында және бұлшықет жасушаларының жұмысын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Бауырда гликолиздің жоғарылауы пируваттың тіндік тыныс алу жүйесіне қосылуын арттыру үшін маңызды емес, көп атомды май қышқылдарының түзілуінің прекурсорлары ретінде ацетил-КоА мен малонил-КоА, демек, үш глицеридтердің жинақталуы үшін маңызды (Ньюшолм, Старт, 1973). Гликолиз процесінде түзілген глицерофосфат бейтарап май синтезіне де қосылады. Сонымен қатар, бауырда да, әсіресе адипозды тіндерде де глюкозадан липогенез деңгейін жоғарылату үшін глюкоза-б-фосфатдегидрогеназа реакциясы гормонының ынталандыруы маңызды рөл атқарады, нәтижесінде май қышқылдары мен глицерофосфаттың биосинтезіне қажетті NADPH тотықсыздандырғыш кофакторы пайда болады. Бұл жағдайда сүтқоректілерде сіңетін глюкозаның тек 3-5% - ы бауыр гликогеніне айналады, ал 30% - дан астамы депозиттік органдарда сақталған май түрінде жиналады.
Осылайша, инсулиннің бауырдағы және әсіресе майлы талшықтағы гликолизге және пентозофосфат жолына әсер етуінің негізгі бағыты триглицеридтердің түзілуін қамтамасыз етуге дейін азаяды. Сүтқоректілер мен құстарда адипоциттерде, ал гепатоциттердегі төменгі омыртқалыларда глюкоза депозитке салынатын триглицеридтердің негізгі көздерінің бірі болып табылады. Бұл жағдайларда көмірсулардың жойылуын гормоналды ынталандырудың физиологиялық мәні негізінен липидтердің сақталуын ынталандыруға дейін азаяды. Сонымен қатар, инсулин гликогеннің синтезіне тікелей әсер етеді — көмірсулардың сақталған түрі — бауырда ғана емес, бұлшықеттерде, бүйректе және мүмкін Май тінінде.
Көмірсулар алмасуына әсер ететін Адреналин глюкагонға жақын, өйткені олардың әсерін медиациялау механизмі аденилатциклаз кешені болып табылады (Робизон және басқалар, 1971). Адреналин, глюкагон сияқты, гликогеннің ыдырауын және глюконеогенез процестерін күшейтеді. Физиологиялық концентрацияда глюкагонды негізінен бауыр мен адипозды тін, ал адреналинді бұлшықеттер (ең алдымен миокард) және май тіндері тағайындайды. Сондықтан Глюкагон көп мөлшерде, ал адреналин аз дәрежеде глюконеогенетикалық процестерді ынталандырумен сипатталады. Алайда, глюкагонға қарағанда адреналин үшін гликогенолиздің жоғарылауы және, мүмкін, осы гликолиздің және бұлшықеттердегі тыныс алудың жоғарылауы тән. Механизмдер емес, бұлшықет жасушаларындағы гликолитикалық процестерге жалпы әсер ету тұрғысынан адреналин Глюкагон емес, инсулин синерегисті болып табылады. Шамасы, инсулин мен глюкагон көбінесе тамақтану гормондары, ал адреналин стресс гормоны болып табылады. Қазіргі уақытта гормондардың липидтер алмасуына әсер етуінің негізінде бірқатар биохимиялық механизмдер орнатылған.
Қанға катехоламиндердің шығарылуының жоғарылауымен бірге жүретін ұзақ мерзімді теріс эмоционалды стресс салмақ жоғалтуға әкелуі мүмкін екендігі белгілі. Май тіндері симпатикалық жүйке жүйесінің талшықтарымен мол нервтендірілгенін еске түсіру орынды, бұл талшықтардың қозуы норадреналиннің май тініне тікелей бөлінуімен бірге жүреді. Адреналин мен норадреналин май тініндегі липолиз жылдамдығын арттырады; нәтижесінде май қышқылдарының май қоймаларынан жұмылдырылуы күшейеді және қан плазмасындағы эфирифицирленбеген май қышқылдарының мөлшері артады. Атап өтілгендей, тіндік липазалар (триглицеридлипаза) бір – бірін өзгертетін екі формада болады, олардың бірі фосфорланған және каталитикалық белсенді, ал екіншісі фосфорланбаған және белсенді емес. Адреналин аденилатциклаза арқылы camp синтезін ынталандырады. Өз кезегінде camp липазаның фосфорлануына, яғни оның белсенді түрінің пайда болуына ықпал ететін тиісті протеинкиназаны белсендіреді. Глюкагонның липолитикалық жүйеге әсері кате-холаминдерге ұқсас екенін атап өткен жөн.
Гипофиздің алдыңғы бөлігінің құпиясы, атап айтқанда соматотропты гормон липидтер алмасуына әсер ететіні күмән тудырмайды. Бездің гипофункциясы денеде майдың жиналуына әкеледі, гипофиздің семіздігі пайда болады. Керісінше, СТГ өндірісінің жоғарылауы липолизді ынталандырады және қан плазмасындағы май қышқылдарының мөлшері артады. СТГ липолизін ынталандыру мРНҚ синтезінің тежегіштерімен блокталатыны дәлелденді. Сонымен қатар, СТГ-ның липолизге әсері шамамен 1 сағатқа созылатын лаг фазасының болуымен сипатталатыны белгілі, ал адреналин липолизді бірден дерлік ынталандырады. Басқаша айтқанда, гормондардың осы екі түрінің липолизге алғашқы әсері әртүрлі жолдармен көрінеді деп санауға болады. Адреналин аденилатциклазаның белсенділігін ынталандырады, ал СТГ берілген ферменттің синтезін тудырады. СТГ аденилатциклаза синтезін селективті түрде арттыратын нақты механизм әлі белгісіз.Инсулин липолизге және май қышқылдарының жұмылдырылуына адреналин мен глюкагонға қарама-қарсы әсер етеді. Жақында инсулин май тінінде фосфодиэстераза белсенділігін ынталандыратыны көрсетілген. Фосфодиэстераза тіндердегі camp деңгейін тұрақты ұстауда маңызды рөл атқарады, сондықтан инсулин құрамының жоғарылауы фосфодиэстераза белсенділігін арттыруы керек, бұл өз кезегінде жасушадағы camp концентрациясының төмендеуіне, демек, липазаның белсенді түрінің пайда болуына әкеледі.
Липидтер алмасуына басқа гормондар, атап айтқанда тироксин, жыныстық гормондар да әсер ететіні сөзсіз. Мысалы, жыныс бездерін алып тастау (кастрация) жануарларда майдың артық жиналуына әкелетіні белгілі. Алайда, бізде бар ақпарат әзірге олардың липидтер алмасуына әсер етуінің нақты механизмі туралы сенімді түрде айтуға негіз бермейді.Ақуыз алмасуының гормоналды реттелуіне қалқанша безінің гормондары қатысады тироксин (Т3) ақуыз синтезін күшейтеді; жоғары концентрациясы Т3 керісінше, ақуыз синтезін тежейді; өсу гормоны, инсулин тестостерон, эстроген ақуыздардың ыдырауын күшейтеді, әсіресе бұлшықет және лимфоидты тіндерде, бірақ бауырдағы ақуыз синтезін ынталандырады.Су-тұз алмасуын реттеу жүйке-гормоналды жолмен жүреді. Қанның осмостық концентрациясы өзгерген кезде арнайы сезімтал түзілімдер (осморецепторлар) қоздырылады, олардан ақпарат орталыққа, жүйке жүйесіне және одан гипофиздің артқы бөлігіне беріледі. Қанның осмостық концентрациясы жоғарылаған кезде антидиуретикалық гормонның бөлінуі артады, бұл зәрдегі судың бөлінуін азайтады; денеде артық су болған кезде бұл гормонның бөлінуі төмендейді және оның бүйрек арқылы бөлінуі күшейеді. Дене сұйықтықтарының көлемінің тұрақтылығы арнайы реттеу жүйесімен қамтамасыз етіледі, оның рецепторлары үлкен тамырлардың, жүрек қуыстарының және т.б. қан толтыруының өзгеруіне жауап береді; нәтижесінде гормондардың секрециясы рефлекторлы түрде ынталандырылады, оның әсерінен бүйрек су мен натрий тұздарының ағзадан бөлінуін өзгертеді. Су алмасуын реттеуде вазопрессин мен глюкокортикоидтар, натрий — альдостерон және ангиотензин, кальций — паратироид гормоны және кальцитонин гормондары маңызды.
Қорытынды
Менің курстық жұмысымның соңғы бөлігінде гормондардың биологиялық белсенділігі өте жоғары екенін айтқым келеді. Олардың өте күрделі химиялық құрылымы, әсер ету механизмдері және метаболизмде үлкен маңызы бар. Кейбір эндокриндік бездердің бір бұзылуы басқа бездердің жұмысына да, жүйке жүйесіне де әсер етуі мүмкін. Осы маңыздылығына байланысты медицинада гормондарды терапевтік қолдану бар. Гормондар бастапқыда пайда болған гормон тапшылығын алмастыру немесе толтыру үшін ішкі секреция бездерінің кез келгені жеткіліксіз болған жағдайда қолданылған. Алғашқы тиімді гормоналды препарат 1891 жылы ағылшын дәрігері Г.Марри микседеманы емдеу үшін қолданған қой қалқанша безінің сығындысы болды. Бүгінгі күні гормондық терапия кез-келген эндокриндік бездің жеткіліксіз секрециясын толтыра алады; белгілі бір безді алып тастағаннан кейін жүргізілетін алмастыру терапиясы да жақсы нәтиже береді. Гормондарды бездердің жұмысын ынталандыру үшін де қолдануға болады. Мысалы, гонадотропиндер жыныс бездерін ынталандыру үшін, атап айтқанда овуляцияны индукциялау үшін қолданылады.Алмастыру терапиясынан басқа, гормондар мен гормонға ұқсас препараттар басқа мақсаттарда қолданылады. Сонымен, кейбір ауруларда бүйрек үсті бездерінің андрогеннің артық секрециясы кортизон тәрізді препараттармен басылады. Тағы бір мысал – овуляцияны басу үшін босануды бақылау таблеткаларында эстрогендер мен прогестеронды қолдану.
Гормондарды басқа дәрі – дәрмектердің әсерін бейтараптандыратын агенттер ретінде де қолдануға болады; мысалы, глюкокортикоидтар катаболикалық процестерді, ал андрогендер анаболикалық процестерді ынталандырады. Сондықтан глюкокортикоидты терапияның ұзақ курсы аясында (мысалы, ревматоидты артрит жағдайында) оның катаболикалық әсерін азайту немесе бейтараптандыру үшін анаболикалық агенттер жиі тағайындалады.Көбінесе гормондар арнайы дәрі ретінде қолданылады. Сонымен, тегіс бұлшықеттерді босаңсытатын адреналин бронх демікпесі кезінде өте тиімді. Гормондар диагностикалық мақсатта да қолданылады. Мысалы, бүйрек үсті безінің қыртысының қызметін зерттеу кезінде пациентке ACTH енгізу арқылы оны ынталандыруға жүгінеді, Ал жауап зәрдегі немесе плазмадағы кортикостероидтардың құрамы бойынша бағаланады.Қазіргі уақытта гормондық препараттар медицинаның барлық дерлік салаларында қолданыла бастады. Гастроэнтерологтар аймақтық энтеритті немесе шырышты колитті емдеуде кортизон тәрізді гормондарды пайдаланады. Дерматологтар безеуді эстрогендермен, ал кейбір тері ауруларын глюкокортикоидтармен емдейді; аллергологтар астма, есекжем және басқа аллергиялық ауруларды емдеуде ACTH және глюкокортикоидтарды қолданады. Педиатрлар тәбетті жақсарту немесе баланың өсуін жеделдету қажет болған кезде анаболикалық заттарға, сондай-ақ эпифиздерді (сүйектердің өсіп келе жатқан бөліктерін) жабу және осылайша шамадан тыс өсудің алдын алу үшін эстрогендердің үлкен дозаларына жүгінеді.Ағзаларды трансплантациялау кезінде глюкокортикоидтар қолданылады, бұл трансплантациядан бас тарту мүмкіндігін азайтады. Эстрогендер менопаузадан кейінгі кезеңде науқастарда метастаздық сүт безі қатерлі ісігінің таралуын шектей алады, ал андрогендер менопаузаға дейін бірдей мақсатта қолданылады. Урологтар простата обырының таралуын тежеу үшін эстрогендерді пайдаланады.