Файл: Магистрлік диссертация цифрлы білімдік ортада болаша педагогпсихологтарды коммуникативтік мдениетін алыптастыру.docx
Добавлен: 26.10.2023
Просмотров: 208
Скачиваний: 4
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Американдық ғалым, интерпретациялық антропологияның негізін қалаушы, Клиффорд Гирц үшін (Clifford J. Geertz), мәдениет - бұл адамдардың мінез-құлқы реттелетін механизмдер, "жоспарлар, әдістер, ережелер, нұсқаулар" жүйесі. Және осындай түсінік біз үшін өте маңызды, өйткені мәдениетаралық қарым-қатынастың ситуацияларын, яғни бұл ситуациялардағы адамдардың тәртібін талдауды үйренгіміз келеді. Бұл мағынадағы мәдениет - бұл мінез-құлықты анықтайтын механизмдер. Гирц К. Интерпретация культур. М.: РОССПЭН, 2004. 560 с.
Психологиялық және социологиялық әдебиеттерде коммуникация ұғымы анықталады: ақпаратты адамнан адамға беру процесі; әлеуметтік процестерге ықпал ету мақсатында қоғамдағы ақпараттың берілуі мен алмасуы.. Коммуникация ұғымы туралы көптеген пікірлер бар: коммуникацияны қарым-қатынас түрі ретінде түсінуден бастап адамдардың бір-бірін қолдауына дейін. «Коммуникация» термині латын сөзінен шыққан және келесідей мағына білдіреді: байланыстыру; байланыс жолдары (ауа, су және басқа да коммуникациялар); байланыс формасы (телефон, радио), екі немесе бірнеше тұлғалар арасындағы байланыс.
Коммуникативтік мәдениетті зерттеу мәселесіне арналған көптеген зерттеулерде «Коммуникативтік мәдениет» ұғымының мәнін анықтаудың әртүрлі тәсілдері берілген. Қазіргі ғылымда «коммуникативті мәдениет» құбылысын түсінуге байланысты үлкен теориялық білім жинақталған, бұл ұғым ғылыми дискурсқа ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында қоғамда ақпарат пен коммуникация мәселесіне қызығушылықтың пайда болуына орай енген.
Исаев И.Ф. Профессионально-педагогическая культура преподавателя. М., 2002.
Р.П. Мильруд «Коммуникативтік мәдениет өзінің субъективті мағынасында тұлғаның құрылымын, яғни өзінің психикалық әрекетінде белгілі бір ережелер мен стратегияларды басшылыққа ала отырып, әрекет ететін, қабылдайтын және ақпаратты шығаратын коммуникативті субъектіге жатады» деп есептейді. Мильруд Р. П., Максимова И. Р. Современные концептуальные принципы коммуникативного обучения // Иностранные языки в школе. – 2000. – №4. – С.35-40.
А.А. Деркач және Н.В. Кузьминаның зерттеулерінде коммуникативті мәдениет ұғымы адамға қойылатын белгілі бір талаптар жүйесінде, оның кәсіби-коммуникативтік бағыттылығында нақтыланады. Ал А.В. Мудриктің анықтамасы бойынша коммуникативті мәдениет қандай да бір маман тұлғасының кәсіби мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде «қоғамда қабылданған білімдер, нормалар, құндылықтар мен мінез-құлық үлгілері және органикалық, табиғи түрде және мәжбүрлеусіз әрекет ету қабілетінің жүйесі» болып табылады, мұндай қабілет түрін тұлға іскерлік және эмоционалдық қарым-қатынаста жүзеге асыру» деп түсіндіріледі.
Деркач А.А., Зазыкин В.Г. Акмеология: учебное пособие. СПб.: Питер, 2003. – 256 с.
Коммуникативті мәдениеттің құрылымы, сонымен қатар оның болуы тиіс құрамдас бөліктерінің мазмұны туралы мәселеде ғалымдар арасында қандай да бір ортақ пікір жоқ. Зерттеушілер коммуникативті мәдениеттің когнитивтік, мотивациялық, ұйымдастырушылық, белсенділік, танымдық, ақпараттық, шығармашылық, эмоционалдық, аксиологиялық сияқты құрамдас бөліктерін атап өтеді. И.Л. Берегова коммуникативті мәдениет құрылымын мағыналы, мотивациялық және тұлғалық-белсенділік компоненттерінің жиынтығы ретінде ұсынады. Берегова, И.Л. Формирование коммуникативной культуры преподавателя высший школы. [Электронный ресурс]: http://www.t21.rgups.ru/doc/1/01.doc Ал В.Н. Панкратов өз зерттеулерінде когнитивті-мотивациялық, ұйымдастырушылық-белсенді, танымдық және ақпараттық компоненттер коммуникативті мәдениетті қалыптастыру процесінде үлкен рөл атқарады деп жазады [Панкратов, В.Н. Манипуляции в общении и их нейтрализация: Практическое руководство; М.: Институт психотерапии - Москва, 2001. - 200 c].
М.В. Попова жеке тұлғалық маңызды және жеке тұлғалық құндылық ұмтылыстарының, идеалдарының, сенімдерінің, көзқарастарының, ұстанымдарының, адаммен қарым-қатынасының, оның қызметімен, басқалармен қарым-қатынасының, қарым-қатынас процесіне қызығушылықтың, қарым-қатынасқа диалог ретінде қараудың жүйесі болып табылатын жеке тұлғалық құндылық компонентін ажыратады[Попова, М. В. Психология как учебный предмет в школе / М.В. Попова. - М.: Владос, 2000. - 288 c.].
Іс жүзінде аталған тақырыпты әрбір зерттеуші коммуникативті мәдениет ұғымын түсініп, осы құбылысқа өзінше анықтама беру қажет деп санайды. Зерттеушінің көзқарасы бойынша, осылай әділетті және автордың ойларын нақты түсіндіруге мүмкіндік береді, бірақ екінші жағынан, бұл тұжырымдама мағынасының бұлыңғырлауына, яғни деморфологизациялауға әкеледі, бұл авторлардың теориялық қалауына байланысты ұғымды субъективті етеді.
Әдетте, коммуникативті мәдениетті қалыптастырудың педагогикалық шарттары, құралдары, технологиялары зерттеледі, коммуникативті мәдениетті қалыптастыру және жетілдіру үшін болжамдар мен қандай да бір үлгілер және бірқатар іс-шаралар (тренингтер, практикалық сабақтар циклдері, авторлық теориялық лекция курстары) әзірленеді. Көптеген зерттеулер эмпирикалық сипатқа ие, бұл аталған құбылыстың жеке қырларына (аспектісіне) назар аударуды қажет етеді.
Тек кейбір зерттеулер ғана әдіснамалық және теориялық сипатта жазылған. Осындай зерттеулердің ішінде Ю.А. Баженова, Л.А. Аухатдеева, В.Г. Рындак сынды зерттеушілердің еңбектері ерекше назар аударуға тұрарлық. Ю.А.Баженова коммуникативті мәдениет туралы әртүрлі ғылымдар жинақтаған білімдерін біріктіріп, жан-жақты және толық талдау жасауға талпыныс жасады. «Коммуникативтік мәдениет» ұғымын зерттеуде жалпылама ұғым жасау әдісі негізінде пәнаралық байланыс моделі жүзеге асырылды[7].
Кесте 1.
"Мәдениет" және "коммуникация" ұғымдары компоненттерінің арақатынасы
| «Мәдениет» ұғымының компоненттері | «Коммуникаци» ұғымының компоненттері |
| Әлеуметтік нормалар мен ережелер жүйесі | Коммуникативтік нормалар мен ережелерді білу |
| Өзіне, басқа адамдарға және табиғатқа қарым-қатынасының жиынтығы | Басқалардың коммуникативті қарым-қатынас жағдайын есепке алу |
| Рухани қасиеттердің жиынтығы | Басқаларға құнды қарым қатынас |
| Материалды және рухани өнімдердің жиынтығы | Коммуникативті идеал |
Ал Ю.А. Баженова психологиялық-педагогикалық зерттеулерді талдай отырып, коммуникативті мәдениетті зерттеудің келесі аталған заманауи бағыттарын бөліп көрсетеді:
– коммуникативті мәдениет тұлғаның сапалық қасиеті ретінде;
– коммуникативті мәдениет педагогикалық бірлесе жұмыс жасаудың шарты ретінде;
– коммуникативті мәдениет педагогикалық процестің маңызды құрамдас бөлігі ретінде;
– коммуникативті мәдениет жалпы мәдениет пен педагогикалық қарым-қатынас мәдениетінің өлшемі, яғни көрсеткіші ретінде[6].
Тақырып бойынша ғылыми әдебиеттерді талдай отырып, зерттеушілердің коммуникативті мәдениетті тұлғаның жалпы мәдениетін анықтайтын негізгі компоненттер арқылы қарастырғанын білдік:
- сөйлеу мәдениеті (сауатты сөйлеу мәдениеті);
- ойлау мәдениеті (танымдық мәдениет);
- сезім мәдениеті (эмоционалды мәдениет) [7].
Коммуникативті мәдениетті зерттеу кезінде көбінесе мотивациялық құндылық, когнитивті, эмоционалды, белсенді компоненттер ерекшеленеді, ал атаулар мазмұнды сақтай отырып өзгеруі мүмкін. Ғылыми лексикада «Құзырет», «құзыреттілік», «коммуникативті құзыреттілік» ұғымдарының пайда болуы терминологиялық екіұштылықты одан әрі күшейтіп, «коммуникативті мәдениет» және «коммуникативті құзыреттілік» ұғымдарының арақатынасы туралы мәселе туғызды. Бұл мәселеге толығырақ тоқталайық.
Әдебиеттерді талдау «құзырет» және «құзыреттілік» ұғымдарын түсіндіруде бірнеше бағыттар бар екенін көрсетті. И.А. Зимныйдың отандық қызмет теориясы аясында жасаған лингвистикалық-психологиялық бағыты (А. А.Леонтьев, С. П. Рубинштейн) Н. Хомскийдің лингвистикалық теориясынан және оның құзыреттілікпен (сөйлеушінің тілін білуі) мен оны қолдану (нақты жағдайда тілді нақты қолдану) арасындағы түбегейлі айырмашылық туралы ережелерінен бастау алады[8].
Бұл тәсілде құзырет-құзыреттілік ұғымдарының аражігін ажырату потенциалды-өзекті қағида бойынша жүреді. И.А. Зимняның еңбегінде құзыреттілік туралы «білімге негізделе отырып қалыптасатын маңызды жеке қасиет» және «адамның әлеуметтік және кәсіби міндеттерін шешу үрдісінде іс-әрекеті мен мінез-құлқында көрінетін интеллектуалды және тұлғалық тұрғыдан анықталған әлеуметтік-кәсіби сипаттамасы» деп түсіндіріледі [8].
Педагогикалық салаға қатысты емес тұрғыдан алып қарасақ, құзыреттілік дегеніміз - адамның өзіне және қызмет тақырыбына деген жеке көзқарасын қамтитын тиісті құзыреттілікке ие болуы, иеленуі. Осылайша, «құзыреттілік» ұғымы тек когнитивті және операциялық-технологиялық компоненттерді (білім, дағды) ғана емес, сонымен қатар мотивациялық, этикалық, әлеуметтік және мінез-құлық компоненттерін де қамтиды.
Е. С. Романова еңбектерін оқи отырып, құзыреттілік «кәсіби дайындық процесінде қалыптасатын және кәсіби қызметтің мәнін құрайтын функционалдық міндеттерді сәтті шешуге мүмкіндік беретін білімнің, дағдылардың, қабілеттер мен жеке қасиеттердің жүйелі көрінісі болып табылатын қызмет субъектісі» деп анықтама беруге болады.
Ю. М. Жуковтың «коммуникативті құзыреттілік ұғымы» ішкі және сыртқы ресурстарды қолдана отырып, тиімді коммуникативті әрекеттерді жоспарлауға және жүзеге асыруға дайындығы мен қабілеті ретінде түсіндіріледі [Болотова, Жуков, 2015].
Ғылыми зерттеулердің жеткілікті қорына қарамастан, «Коммуникативтік құзыреттілік» және «коммуникативтік мәдениет» ұғымдарының арақатынасы туралы мәселе ашық күйінде қалып отыр. Бірқатар зерттеушілер коммуникативті құзыреттілікті коммуникативті мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі деп санайды [Долгов, Попова, Лабодский, 2016].
Аухатдеева коммуникативті мәдениет психология саласында ең көп сұранысқа ие деп жазады. Historical-critical Reviews and Current Researches. 2020, Vol. 9, Is. 5A Veronika V. Kondrashina жалпы кәсіби құзыреттілік [Аухадеева, 2016].
В.Н. Янушевский коммуникативтік мәдениетті құзыреттілік көзқарас аясында қарастырған кезде коммуникативті құзыреттілік туралы айту керек деп есептейді [Янушевский, 2007] [9].
Біздің коммуникативтік мәдениет туралы пікірімізге Дзялошинскийдің көзқарасы жақын, оның коммуникативті құзыреттілігі коммуникативті мәдениетке ие болу өлшемі ретінде қарастырады және «өзара қарым-қатынас жасау жағдайларының белгілі бір аясында тиімді коммуникацияны құру үшін қажетті ішкі ресурстар мен реттеушілер жүйесі ретінде» түсіндіріледі [Дзялошинский, Пилгун, 2018].
Сурет 1. Коммуникативтік мәдениеттің құрылымы
Біздің аталған тақырып бойынша жүргізген зерттеулеріміз құзыреттілік, коммуникативті құзыреттілік, коммуникативті мәдениет ұғымдарының қоғамның түрлі саласында қолдануға арналған бірыңғай синтетикалық моделі жоқ деген қорытындыға келді.
Болашақ педагокқа ғылымның негізін, оку және тәрбие жұмыстарын, технологияларының негізің ғана білу аз екендігің А. А. Бодалев, Е. В. Бондаревская, А. А. Вербицкий, Л.С. Выготский, И. А. Зимней, М. С. Каган, В.А. Кан-калик, Г. М. Кожаспирова, А.А. Леонтьев, А.Н. Леонтьев сияқты ғалымдардың ғылыми зерттеулерімен педагогикалық қызмет тәжірибесі көрсетті[10].
Барлық білім мен практикалық дағдыларды білім алушыларға олармен тікелей және тікелей қарым-қатынас жүйесі арқылы ғана беруге болады. Қарым-қатынасты мақсатты жүйе ретінде санап, субъект-субъектілік қызметтегі адамдардың өзара ЖОО-ның білім беру ортасындағы қатнастарың қамтамасыз ететін психологиялық қатынастарды жүзеге асыратын және нақты құралдарды пайдалануының қарастырған жөн. Осыған байланысты болашақ педагогты даярлаудағы стратегиялық маңызды бағыт ЖОО-да оқу процесінде студенттердің коммуникативтік мәдениетін дамыту болып табылады. Мұғалімнің қызметіндегі коммуникативті мәдениеттің маңызы зор, бұл қазіргі ғалымдардың осы мәселеге қызығушылығын тудырады. Коммуникативті мәдениет құрылымдық және функционалдық компоненттердің бірлігін ескере отырып, модельдеу объектісі ретінде теориялық және эксперименттік зерттеулердің зерттеу пәні болып табылады.
Көптеген зерттеушілер (С.Н. Глазачев, И. Ю. Кузнецова, О.Г. Роговая және т. б.) "мәдениет" және "қарым-қатынас" ("коммуникативтілік") ұғымдарын біріктірудің мүмкін емес екенің атап өтіп, "коммуникативті мәдениет" терминін енгізеді, оны қоғам өмірінің феномені, қоғам мәдениетінің бөлігі ретінде қарастырады. оның қарым-қатынасты қамтамасыз ету қабілеті және адамдар арасындағы қарым-қатынас, сондай-ақ адамның әлеммен, табиғатпен қарым-қатынасы. Демек, болашақ мұғалімнің коммуникативті мәдениетін саяси, құқықтық, моральдық және эстетикалық, сондай-ақ адамның дүниетанымының біртұтас негізін құрайтын басқа құндылықтар көрінетін құбылыс ретінде қарастыруға болады[11].