Файл: Магистрлік диссертация цифрлы білімдік ортада болаша педагогпсихологтарды коммуникативтік мдениетін алыптастыру.docx
Добавлен: 26.10.2023
Просмотров: 206
Скачиваний: 4
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Коммуникативті мәдениет ұғымын түсіндірудің психологиялық әдістері туралы Б. Г. Ананьев, Г. М. Андреева, И. А. Зимняя, И. Б. Котова, А. А. Леонтьев, Е. И. Рогов, Ю. А. Шерковин сынды психологтар жазды. Олардың пайымдауынша, мұғалімнің коммуникативті мәдениеті - бұл оның кәсіби-педагогикалық мәдениетінің ажырамас бөлігі, педагогикалық қарым-қатынас саласындағы білімнің жиынтығы, бірлесе отырып жұмыс жасауды ұйымдастырудағы кәсіби-педагогикалық дағдыларды жүзеге асыру тәжірибесі, оқушылармен ынтымақтастықта әрі шығармашылық қарым-қатынас жасау тәжірибесі және педагогикалық шындық объектілеріне белгілі бір эмоционалды-құндылық қатынастары [19].
Осындай зерттеушілердің бірі Л.А.Аухадеева мұғалімнің коммуникативті мәдениетін біртұтас педагогикалық үрдіс субъектілерімен бірлесе әрекет ету мен қарым-қатынаста көрінетін жеке-жеке рухани мәдениеттің интегративті гуманистік сапасы ретінде анықтайды және келесідей анықтама береді. Мұғалімнің коммуникативті мәдениеті – оның кәсіби және әлеуметтік-педагогикалық қызметтің функциялары мен міндеттерін жүзеге асырудағы гуманистік бағыты мен жеке шығармашылығының көрінісі [20].
Жоғарыда келтірілген әдебиеттерді талдай отырып, педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениеті ретінде келесі құзыреттерін қалыптастыруға және дамытуға ерекше назар аудару қажет деген тұжырым жасадық:
1. Білім алуға ұмтылып, өсіп келе жатқан адамның ішкі әлеміне ену, бұл адамды алалап, біржақты, теріс көзқарассыз қарау, сол әлемге жеке және эмоционалды түрде жауап беру.
2. Өзіне жеке тұлға болуға мүмкіндік беру және оқушылармен ашық, эмоционалды және рөлдік емес шынайы қарым-қатынас орнату, барлық оқушылар қарым-қатынас жасауды үйренетіндей мүмкіндік жасау.
3. Әр оқушының қызығушылығын ашу және жеке ойын ұстануға мүмкіндік беру.
4. Оқушыларға өздеріне, айналасындағы әлемге деген қызығушылығын қалыптастыруға және сақтауға көмектесу.
5. Оқушыларды басқа адамдардың ішкі әлеміне, кітап әлеміне және басқа да пайдалы қызығушылықтарын ынталандыратын және қолдайтын білім көздеріне бағыттау.
6. Әр оқушыға сезімдері идеяларды, ал идеялары сезімдерді тудыратын тұтас адам болуға көмектесу.
Оқу үрдісінде студенттердің коммуникативті мәдениетін дамыту екі топқа бөлуге болатын бірқатар жағдайларға байланысты:
- сыртқы (педагогикалық) жағдайлар;
- ішкі (психологиялық) жағдайлар.
Психологиялық жағдайларды бірқатар зерттеушілер (И.А. Вишняков, В.С.Мухина, Н.А.Щербакова және т.б.) белгілі бір адамда қасиеттерді қалыптастыру бойынша әлеуметтік әсерлерді қабылдау қабілеті және өзінің белсенділігі барысында жеке ерекшеліктерін көрсете алатын адамның психологиялық сипаттамалары ретінде түсіндіреді [21].
Коммуникативті мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде М.И.Лукьянова, С.Ю.Курганов және басқа зерттеушілер мұғалімнің рефлексивтілігін ерекше бөліп көрсетеді. Рефлексия - талдауға, түсінуге, өзін-өзі тануға бағытталған ойлау (рационалды) процесі, мұнда білім алушы өзінің іс-әрекеті, мінез-құлқы, сөйлеуі, тәжірибесі, сезімдері, күйлері және т.б. туралы ашық сөйлесе алады [21].
А. В. Мудрик жазғандай, рефлексия құрылымына субъектінің басқалардың оған қалай қарайтынын, оның басқаларға қалай қарайтынын түсіну кіреді. Педагогикалық рефлексия мұғалімге өз жұмысына басқа адамның көзқарасы арқылы өз кәсібіне тиісті қатынасты дамытуға мүмкіндік береді. Ол мұғалімнің өзіне деген көзқарасын кәсіби қызметтің субъектісі ретінде анықтайды[21].
Мұғалімнің рефлексиясының жеткіліктілігі оқушылармен қарым-қатынасты реттеуге және педагогикалық қызмет стиліне әсер етеді. Педагогикалық іс-әрекеттің рефлексивті сипаты - оқушылардың іс-әрекетін басқара отырып, мұғалім өзіне және іс-әрекетіне студенттердің көзімен қарайды (және оларды бағалайды). Осындай рефлексивті басқару арқылы мұғалім оқушының көзқарасын анықтап, оның ішкі әлемін, пікірін біле отырып, берілген білім мен пәнге ғана емес, мұғалімнің жеке басына да қатынасын біле алады.
Мұғалімнің коммуникативті мәдениетінің тағы бір психологиялық компоненті ретінде біз педагогикалық икемділікті атап өткен дұрыс болады деп ойлаймыз. Педагогикалық икемділік - мұғалімнің мінез-құлық тәсілдері, ойлау және эмоционалды жауап беру тәсілдері мен міндеттеріне сәйкес келмейтін жағдайлардан оңай бас тартуға және өмірдің өзгермейтін қағидалары мен моральдық негіздерімен проблемалық жағдайды шешудің жаңа, ерекше тәсілдерін жасауға немесе қабылдауға қабілеттілігін анықтайтын күрделі көп өлшемді психикалық білім. Ал мұғалімнің когнитивті икемділігі оқушылармен бірлесе жұмыс жасауды өзгерте отырып, қарым-қатынас жағдайларында қабылдау мен түсініктерді қайта құру қиындықтарын жеңуге мүмкіндік береді. Аффективті икемділік эмоционалды қабылдауды және эмоционалды объектілердің өзгеруіне эмоционалды реакцияны өзгертуге көмектеседі.
Мұғалімнің мотивациялық икемділігі мінез-құлық сипатын өзгертуді талап ететін жағдайларда мотивтер жүйесін жылдам қайта құрылымдаудан көрінеді. Мұғалімнің коммуникативті мәдениетін дамытуға әсер ететін психологиялық қасиеті ретінде К. Муздыбаев пен Т. Н. Щербакова интернационалдылық қасиетіне ерекше басымдық береді[22].
Интернационалдылық дегеніміз - өздеріне жасаған әрекеттері үшін жауапкершілікті өз мойнына алатын адамдарға тән жеке қасиет. Зерттеушілер әлеуметтік жауапкершілік жеке тұлғаның интернационалдылығымен байланысты екенін анықтады. Тұлғааралық қатынастар саласындағы интернационалдылықтың жоғары көрсеткіштері адамның басқа адамдармен ресми және бейресми қарым-қатынастарын бақылауға, өзіне деген құрмет пен жанашырлықты оятуға қабілетті екенін көрсетеді.
Кейбір шетелдік авторлар (Л.Беркович, К. Леттерман) жауапты адамның біржақты пікірде болмайтынын, жауласауға бейім емес, төзімді, көпшіл, сабырлы, парасатты болатынын көрсетті. Мұғалім оқушылардың коммуникативті мәдениетін дамыта отырып, ең алдымен оқушылардың қарым-қатынас пен коммуникативті мәдениетке мотивациялық-құндылық қатынасын қамтамасыз ету, коммуникативті мәдениеттің мәні туралы білім жүйесін қалыптастыру, содан кейін ғана коммуникативті мәдениеттің даму модельдерін жүзеге асырумен айналысу қажет [23].
1.3 Болашақ педагог-психологтардың цифрлық білімдік ортада коммуникативтік мәдениетін дамытудың шарттары
Бүгінгі таңда жаңартылған білім беру бағдарламасының ерекшеліктерінің бірі оқушылардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастыруға негізделген. Сондай-ақ, тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым барысында оқушылардың өз ойын жетік жеткізу, еркін сөйлей білу дағдылары қалыптасады. Осыған сәйкес оқыту диалогтық сипатта орын алады. Оқыту мен тәрбиелеудің диалогтық сипаты бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік мәдениетін жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде қалыптастыру қажеттілігін туындатады. Студенттердің коммуникативті мәдениетін қалыптастыру белгілі бір кезеңдер арқылы жүзеге асады. Педагогикалық жағдайларды Ю.К.Бабанский оқу үрдісінің компоненттері барысында бірлесе жұмыс жасауға өте қолайлы және мұғалімге жемісті жұмыс істеуге, оқу процесін басқаруға және оқушыларға табысты жұмыс істеуге мүмкіндік беретін жағдай ретінде анықтайды[24].
В.Л. Муравьев педагогикалық жағдайда педагогикалық үрдістің жалпы қағидаларына бағынатын педагогикалық қызметті ұйымдастырудың талаптары мен ұсыныстар деп түсіндірсе, Я.Т. Жакупова педагогикалық жағдайлар – қалыптасып жатқан тұлғаның тұлғалық сапасын көрсететін дағдыларды дамытуда оқытудың белсенді субъектілерінің барынша жоғары түрде жүзеге асуына ықпал ететін және оқушылардың оқу-тәрбие процесінің өзара байланысты шараларының кешені деп жазады [25].
Оқыту барысындағы қандай да бір көмекші қарым-қатынас оқушының жеке басының дамуына ықпал етеді. Бұл туралы белгілі зерттеуші К. Роджерс былай деп жазады: «Мұғалім қаншалықты жағымды ахуал туғызса, оқушы өздігінен білім алады, шығармашыл, тәртіпті, мазасыз емес және басқалардың бақылауында болады. Меніңше, біз адамдар арасындағы қарым-қатынастың жаңа саласының пайда болу кезеңінде тұрмыз». Студенттердің коммуникативті мәдениетін дамытуға арналған зерттеулерде білім беру кеңістігінің коммуникативті әлеуетін жүзеге асыруға ықпал ететін педагогикалық жағдайларға назар аударылады.
В.П.Морчкова осындай білім беру процесінің субъектілері арасындағы жағдайлардың ішінде шығармашылық, диалогтық бірлесе жұмыс жасауды аса қажетті жұмыс түрлері деп көрсетеді және жиі ұйымдастыру өте тиімді деп есептейді; студенттің коммуникативті тәжірибесін қалыптастыратын коммуникативті қажеттіліктерін ынталандыратын білім беру ортасының гуманистік және шығармашылық бағытын ажыратады; студенттерді педагогикалық практиканың және оқу-зерттеу жұмысының алуан түрлілігіне араластыру (студенттік ғылыми қоғамға, конкурстарға, олимпиадаларға, шығармашылық іс-шараларға, түлектермен кездесулерге және т.б. қатысу), студенттерді білім беру кеңістігінің әртүрлі құрылымдарының белсенді субъектілері ретінде ынталандыру; олардың өзін-өзі дамытуын, өзін-өзі көрсете білуін барынша қолдау керек деп есептейді [26].
К. Роджерс білімнің студенттер үшін маңызды болатын бес шартын атап өтті:
1) оқушы өзін маңызды және өзекті мәселеге тап болған адам ретінде қабылдағанда;
2) мұғалім оқушылармен қарым-қатынаста өзінің кім екендігіне сәйкес келетін тұлға ретінде әрекет еткенде;
3) білім алушы мұғалім тарапынан оң көзқарас пен шынайы қолдауды сезінгенде;
4) мұғалім оқушының ішкі әлеміне нәзік енген кезде, ол сенімін білдіре алады;
5) оқушы белгілі бір дәрежеде мұғалімнің өзімен сәйкестігін, қабылдауын және жанашырлығын сезінгенде [26].
Мұнда проблемалық дәрістерді қолдану, коммуникативті мәдениеттің жоғары деңгейін, студенттердің жеке және ұжымдық жұмыс формаларын қажет ететін нақты педагогикалық жағдайларды талдау және шешу сияқты әдістер тиімді болмақ. И.Л. Берегова сипаттаған оқытушы мен студенттердің тең позициясын ұстану - коммуникативті мәдениеттің ажырамас бөлігіне жатады.
Аталған жағдайлар студенттердің іс тұрғысынан маңызды немесе қажетті серіктестермен байланыс орната білуін, нақты адамдармен ынтымақтастық қарым-қатынас жағдайын жасай білуін, әртүрлі жағдайларда сөйлесу тақырыптарын таба білуін, іскерлік немесе эмоционалды қарым-қатынаста, топтық немесе ұжымдық ынтымақтастықта бірлесе жұмыс жасаудың ұтымды тәсілдерін таңдай білуін, мәселеге орай қажетті ұстанымды немесе басқа белгілі идеяларды, білімдерді, әдістерді және т. б. біріктіретін жағдайлар коммуникативті мәселенің шешімін таба білуін дамытады.
Зерттеушілер топпен ынтымақтастықта жұмыс жасау нәтижесіне, оқушы тұлғасына және тұлғааралық өзара әрекетті реттейтін күрделі психологиялық механизмдердің әрекеті нәтижесінде оқу тобының ұжым болып қалыптасуына оң әсері
туралы айта отырып, дамытатын рефлексия ретінде маңыздылығын атап көрсетеді, «сол арқылы қатысушының өз іс-әрекетіне қатынасы қалыптасады және түрлендіру қамтамасыз етіледі. Бұл әрекет бірлескен қызметтің мазмұны мен формасына сәйкес жүзеге асырылады» [27].
Н.О. Митрова өз зерттеуінде студенттерді әлеуметтік-бағдарланған іс-әрекетке, нашақорлық, экология, үйсіздік және т.б. байланысты әлеуметтік маңызды мәселелерді шешуге тартуды басқалармен қатар ұсынады. Әлеуметтік-бағдарланған іс-әрекеттерге қатысу нәтижесінде студенттер коммуникативті мәдениетті меңгеру қажеттілігін сезінеді, ынтымақтастық атмосферасын, өзара сенім, қарым-қатынаста өзара түсіністікті жеткілікті түрде құру қабілетін игереді, қарым-қатынаста туындайтын қарым-қатынас процесі, психологиялық кедергілер және адекватты нұсқасын табу сияқты проблемаларды жеңе алады. Мұндай оқыту түрлері оқу материалын жақсы игеруге, әрбір жеке тұлғаның толыққанды дамуына, оқушылардың жаңа мүмкіндіктерін қалыптастыруға және әлеуетті мүмкіндіктерін көрсетуге ықпал етеді. Демек, оқушылар тобында қолайлы психологиялық климат құру педагогикалық жұмыстың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады[28].
Сыртқы (педагогикалық) жағдайлармен қатар, оқушылардың коммуникативтік мәдениетін дамытудың маңызды, ішкі (психологиялық) жағдайлары да бар.
Қазіргі кезде болашақ мұғалімнің коммуникативті мәдениетін қалыптастыру мәселесі аса маңызды болып тұрғаны анық. Жаңа білім беру бағдарламаларында оқыту мен тәрбиенің негізгі нәтижелері ретінде білім алушының жеке, танымдық, реттеуші, кәсіби, коммуникативті қабілеттерін дамыту бағыттары ерекшеленетіні кездейсоқ емес. Жалпы мәдени, кәсіби коммуникативтік құзыреттіліктерді игере отырып, болашақ мұғалім әлеуметтік және кәсіби өмірдің әртүрлі салаларын жақсы иегереді, әріптестерімен ұжымда толерантты (төзімді) бірлесе жұмыс жасау дағдыларын тез игереді, тұлғааралық және іскерлік байланыстар орнатуды үйренеді, жеке тұлғаны түсіну және қабылдау қабілетіне ие болады.
Ю.А.Баженова және В.Г.Рындак секілді зерттеушілер қазіргі қоғамда болып жатқан интегративті және гуманитарлық құбылыстар «коммуникативті мәдениет» ұғымының өзгеруіне және дамуына, оның мазмұнының толықтырылуына, сондай-ақ «коммуникативті мәдениет феномені біртіндеп құрамдас бөліктен, қарапайым мәдениеттен және коммуникациядан біртіндеп өзгеріп тәуелсіз ғылыми тұжырымдамаға айналады» деп санайды[28].