ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 26.10.2023
Просмотров: 129
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Мұны шығарманың астарынан іздеген дұрыс деп ойлаймыз. Яғни, автордың өз ойын білдіру тәсілі жанрлық тұтастықты тудырады.
Аристотель мен Гегельдің жоғарыда аталған философиялары бұған айқын дәлел.
Өте көп құрылымды көркем шығарманың мазмұнында оның жанрының қырын, тарихи қайталанатын аспектісін, жанр негізін және оның алуан түрлілігін табу қажет.
Қазақ әдебиеттегі «ұйымдастырылған идеялық материалды» ғана емес, «қоғамдық қатынастардың» формасын да байқады.
Бахтиннің айтуы бойынша: әлеуметтік өзара әрекеттесу процесі жұмыс мәтінінде көрінеді. Шығарманы өмірге әкелген автор және оны дүниеге әкелген кейіпкер, сонымен қатар оқырман («тыңдаушы») - мұның бәрі форма мен стильді анықтайтын тірі күш.
Бахтин жанрды «бүкіл шығармадағы, айтылатын идея аясында нақты форма» деп түсінеді.
Әрбір жанр түрі жанр ретінде қарастырылады, ол практикада, диалогта, яғни практикада көрініс табады.
Сонымен, қарым-қатынас барысында әдеби жанрлар пайда болды. Зерттеуші жанрлардың екі жақтылығына баса назар аударады. Біріншіден, авторлар жанр таңдауда көркем қабылдау шарттарын ескереді.
Екіншіден, жанр әр түрлі аудиторияға арналған. Әрбір әдеби жанр өзінің оқырманының дәуір мен бағытта болуымен сипатталады.
Әр дәуірде оқырман, тыңдаушы, адамдар мен қоғам көркем шығарманы ерекше түсініп, сезінеді. «Екінші» (әдеби) және «бірінші» (мысалы, тұрмыстық) жанрлардың көркем мәтінді баяндауда ұқсастықтары болғанымен, олар күрделілік дәрежесімен ерекшеленеді.
Олар («екінші») құрылымға «бірінші» жанрларды қосады: көшірме, диалог, күнделікті оқиғалар, хаттар. Жанрдың негізгі функцияларының бірі - жазушы мен оқырман арасындағы медиация, оны жанрлық нәтиже деп атауға болады.
Жанр - жазушының көркем ойлау категориясы ғана емес;
Оқырмандардың әдебиеттің жанрлық репертуарымен азды-көпті таныс болуы - бұл автор мен оқырманның тығыз байланысының фактісі.
Жанр жазушы мен оқырман арасындағы алтын көпір рөлін атқарады.
Жазушының жанрды таңдауы оның оқырманға деген көзқарасын көрсетеді. Көркем қабылдау процесі қай каналдан алынса, соны алады.
Бахтиннің ғылыми-зерттеу бағдарламаларының басты артықшылығы сол кезде басым болған әдеби-сыни көзқарастан гөрі автор мен оқырманның, шығарманың мәтінінің қарым-қатынасына мұқият назар аударуында.
Әдебиеттану ғылымында біз әдетте,әр автордың қаламының ұшқырлығы,жазу шеберлігі өзінше дара,өркештеніп тұрады,бір-біріне қөсамайтын өзіндік жазу ерекшелігі болады дейміз
Өйткені,әдебиеттану сөз өнері болғандытан сөз-алтын жіп,жыр кесте демекші сөздің құдыреттілігімен болады.
Жұмбақ - адамның ой өрісін, табандылығын, білімін тексеру мақсатында белгілі бір заттың немесе құбылыстың аллегориясымен сипатталатын шағын әдеби жанр. Бұл халық шығармашылығының ең көне түрі және барлық фольклорға ортақ.
Жұмбақ - халық шығармашылығының ежелгі түрлерінің бірі және фольклордың кең тараған түрі. Бірінші туыс ежелгі дәуірде болғанымен, бұл жұмбақ болды, ал бүгін ол өзінің қажетті қасиеттерін жоғалтқан жоқ.
Қай кезде де бұл құпия халық арасында өткір, шапшаң сөздерімен құнды болды.
Жұмбақ адамдардың басқа да тапқыр сөздерінің арасында оларды дұшпанға қарсы саяси құрал ретінде қолданатын жерлер көп. Жұмбақ қазақ халқы мен басқа халықтар арасында әлі күнге дейін туып, дамып келеді. Сондықтан халықтың тылсым фольклорын жинап, зерттеу үлкен ғылыми міндет болар еді.
«Басында әлемдегі барлық заттар мен құбылыстар, олардың құпиялары, оларда не жасалды, адамзат үшін жұмбақ болды. Бірақ адам бұл жұмбақты шешуге тырысты.
Ол үшін ол қоршаған ортаны, еңбек құралдарын, сауда құралдары, әр түрлі жануарлар және бір затты басқасымен салыстырып, оның қандай болатынын анықтау үшін ұқсас белгілерді қарастырды.
Жұмбақтардың алғашқы мысалдары осылай шықты », - деді Мәлік Ғабдуллин.
Ғалымдар жұмбақтың шығу тегі тыйым салынған сөздер мен жаңалықтардың синонимі деп санайды. Ертеде адамдар өзін қоршаған зұлым күштерден қорғану үшін сөздер мен сөз тіркестерін қолданған. Содан кейін ол жұмбақ және тыйым салынған сөздерден бөлінді.
Қазақ жұмбақтарының алғашқы жинағы мен жариялануы ХІХ ғасырдың екінші жартысында басталды.
1842 жылы «Татар хрестоматиясын» құрастырды. М. Иванов оны қазақ жұмбақтарында енгізді деп айтады.
Жалпы, жұмбақ дегеніміз - адамның ой өрісін, өрісін, белгілі бір қиял кезеңін бейнелейтін ойдың өтпелі түрі.
Жұмбақтың шешілуі адамның зеректігін, тапқырлығын, білімін көрсетеді.
«Жалпы, жұмбақ дегеніміз - адамның дүниетанымы жолындағы ойлары мен қиялдарының өлшемі», - дейді Мұхтар Әуезов. Неге десеңіз, жұмбақ - бұл басқа фольклорға қарағанда құрылымы бөлек деректі сөз.
Сол фактіге сүйене отырып, ол жұмбақ жағдайға, әр заттың бөлшектеріне көбірек назар аударады.
Дүниетаным жолдарын өз жұмысымен байланыстыратын және одан қорытынды шығаратын адамдар оны көптеген жұмбақ заттардың бастауларына арнайды. Бұл адамның білімін тереңдетіп, болашақ ұрпақты тәрбиелейді.
Жұмбақ жанрының ерекшелігі - көлемі мен дөңгелек құрылымына қарамастан аз сөзбен көп нәрсе айтуға бейімділік. Жұмбақ сөйлемдер көбінесе қысқа және қысқа болады.
Қазақтар жұмбақты адамдардың білімі мен даналық деңгейін ашатын ұлы өнер деп санады, сондықтан ақындар, шешендер, бишілер және басқалар. Ақылды және асыл адамдар бір-біріне жұмбақтар жіберіп, зеректіктерін тексеріп, білімдерін салыстырды.
Жұмбақ қара сөздер, өлеңдер және поэтикалық айтыс түрінде кездеседі.
Бұл құпиялардың әрқайсысы халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесіне негізделген және оның өмірімен, іскерлігімен, ұлттық дәстүрлерімен, туылуымен, дамуымен және ұрпақтан ұрпаққа берілуімен тығыз байланысты.
Асанқайғы, Бұқар жырау, Базар жырау, Шортанбай, Әубәкір, Сырым, Төле би, Жиренше сияқты қазақ ақындарының жырларындағы жұмбақтармен ән айту, т. б шешендік сөздерде жиі кездеседі.
Риторика жұмбақтарындағы риторика - жазу даналығы, тапқырлығы, терең логикасы - халқымыздың сауатсыздығына күдікпен қараған ұлы даналығының көрінісі болды.
Қазақ жұмбақтары құрылысы, айтылуы мен мазмұны бойынша жеті түрге бөлінеді.
1.2 Жұмбақ жанрының көркемдік стилдік сипаты
Жұмбақ жанрының көркемдік сипаты әлем әдебиетінің көпшілігінде бар. Аристотель бұл жанрға «Жұмбақ - үйлесімді метафора» деп анықтама берген.
Ғылымда оны көбінесе «халық жанры», «халық поэзиясының шағын түрі» деп санайды, өйткені ол жұмбақ әдебиеттің, ауыз әдебиетінің ежелгі үлгілерінде жиі кездеседі.
Алайда, қазіргі әдебиетте, әсіресе балалар әдебиетінде жұмбақтар жинағы жиі кездеседі. Сондықтан мұны тек фольклорлық жанрмен шектеуге болмайды.
Ғалымдар жұмбақтың шығу тегі тыйым салынған сөздер мен жаңалықтардың синонимі деп санайды.
Ежелгі дәуірде адамдар табиғат күштерінің ықпалында қалмау үшін пародиялар мен метафораларды қолданған. Жұмбақтың одан әрі дамуында ол жіктелді және табу және тыйым салу сөздерінен бөлінді.
Қазақ тылсымдары ежелгі заманда туып, бүгінгі күнге дейін ұзақ жолдан өтті.
13 ғасырдың екінші жартысы мен 14 ғасырдың басында құрастырылған қыпшақ тілінің сөздігі «Кодекс Куманикус» көптеген құпияларды қамтиды. Жұмбақтардың құрылымы мен табиғаты қазіргі қазақ жұмбақтарына ұқсас. Мысалы, сізде ол жоқ, менде жоқ, Сеңгірде тау жоқ, менде өте берік тас жоқ, менде қыпшақ (құс сүті) жоқ.
Махмұт Қашқаридің «Түрік тілінің сөздігінде» де қазіргі қазақ жұмбақтарының алғашқы мысалдары келтірілген.
Қазақ халқы Жұмбақты халықтың білімі мен даналығының деңгейін көрсететін ұлы өнер деп санаған, сондықтан өз жарларын, жастарын, ақындарын, шешендерін, билерін және басқаларын таңдаған дана және асыл адамдар бір-біріне жұмбақтар жібереді. , ойларын тексеріп, білімдерін салыстырды. Жұмбақ қара сөздер, өлеңдер және поэтикалық айтыс түрінде кездеседі.
Бұл туралы жұмбақ бейнеде айтылады. Мысалы, «Айдаладағы ақ неке, аузы-мұрны жоқ неке» (жұмыртқа), «Күйіп қалма, суға батпа» (мұз). Заттың сапасына байланысты жұмбақтар өте көп («Егер сіз оны өлтірсеңіз, қанның орнына су ағып кетеді» - қауын), оның қызметіне байланысты («Тікелей сағат айқайы» - есек). Кейде жұмбақ тікелей ашық сұрақ түрінде айтылады. Жұмбақ риторика («Агат дегеніміз не? Сағат дегеніміз не?») Және мақал-мәтелдер («Сырты жарқырағанымен, іші дірілдейді») да өзекті.
Қазақ әдебиетінде ақындардың ауызша және жазбаша жұмбақ айтыстары өте көп (мысалы, ұл мен қыздың жұмбақ айтыстары, Сапарғали мен Нұржан айтыстары және т.б.).
Жұмбақтың композициялық құрылымы әдетте екі бөлікке бөлінеді, оның бірінші бөлігі жұмбақ, екінші бөлігі жұмбақтың шешімі деп аталады.
Ол жұмбақ заттың түсін, өлшемі мен қасиеттерін ғана емес, оның қызметі мен әрекетін де айтады.
Тылсым - таным құралы, сондықтан әрбір құбылысты екінші құбылысқа айналдыру арқылы оның санын анықтауға болады. Кейде пакеттің барлық қасиеттері егжей-тегжейлі сипатталмайды, біз тек бір белгі айта аламыз.
Сондықтан жұмбақты шешудің қиындығы объектінің кескінінің толықтығы мен дәлдігінде. Жұмбақтың шешімі - суреттеуден кейін суреттің сілтемесін табу.
Осы ерекшеліктерге сүйене отырып, сипаттама кластердің ерекшеліктерін, объектіні ойша бейнелеуді, мәтінді визуалдауды, естуді, объект пен пакеттің өзара байланысын зерттеуді сипаттайды. Жұмбақта нақты поэтикалық өрнек жоқ.
Оның ырғақты және гармоникалық құрылымы көп жағынан көрінеді.
Жұмбақ жанрының басты ерекшелігі - аз сөзбен көп нәрсе айтуға бейімділік.
Жұмбақ сөйлемдер көбінесе қысқа, қысқа, кейде кескінмен өрілген ұғымды білдіретін сөйлем немесе сөз тіркестері түрінде болады. Жұмбақтың негізгі поэтикалық құралы - метафоралық тәсіл. Жұмбақ туралы меңзеу дайын, көрінбейтін және маңызды емес сияқты.
Аналогия бойынша байламның параллель бейнесі жасалады, оның бейнесі басқа құбылысқа ауысады.
Жұмбақтар әр түрлі жағдайларды сипаттауға немесе ертегі айтуға емес,бейнелерден әртүрлі заттар мен құбылыстардың бейнелерін жасауға болатын заңдылықтарды табуға арналған.
-әңгіме жанрын оқытудың шығармашылық табиғатын нығайту, студенттердің шығармашылығына жүйелі педагогикалық әсер ету;
- оқу, оқу әрекеті, ойлау, қиял саласындағы тәуелсіздіктің дамуына ықпал ету.
Оқушыларға сөйлеу және жазу мәдениетін үйрету - тәрбие жұмысының ең маңызды мәселесі.
Күнделікті өмірде, қоғамдық жұмыста жүйелі, дұрыс және сауатты сөйлеу мен жаза білу маңызды. Ол мектеп қабырғасында қалыптасады.
Оқушыларға сөздердің құндылығын және оларды орынды қолдана білуге үйрету, мектепте, әсіресе қазақ әдебиеті мен қазақ тілін оқуда өз ойын нақты және дәл жеткізе білу қабілетін дамыту.
Оқушылар көркем әдебиетті оқу кезінде жаттығулар арқылы қазақ әдеби тілін үйренеді.
Әңгімені оқытуда мәтінді талдаумен, әңгімені мәнерлеп оқумен, ауызша баяндау, жоспарлаумен тығыз байланыста тіл дамыту бойынша жұмыс жүргізу тиімді. Ауызша және жазбаша тілді дамытуда келесі жұмыс түрлері орындалуы керек:
7-8 сынып оқушылары жалпы табиғатты, тақырыпты, идеяны және көтерілген мәселелерді тереңірек және жүйелі түсінуге ұмтылады.
Себебі балалар өскен сайын олардың психологиялық және физиологиялық дамуы өзіндік ерекшеліктерін ашады.