Файл: Диссертация цифрлы білімдік ортада болаша педагогпсихологтарды коммуникативтік мдениетін алыптастыру.doc
Добавлен: 29.10.2023
Просмотров: 301
Скачиваний: 3
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Аухатдеева коммуникативті мәдениет психология саласында ең көп сұранысқа ие деп жазады. Инновациялық белсенділікті ынталандыратын маңызды шарт ретінде оқыту мен тәрбиелеу стратегияларынан басқа, кез келген бастама мен табандылыққа, дербестіктің көрінісіне, білім алушылрдың өз ойын білдіруге деген құлшынысына, пікір, білім алушылармен ынтымақтастық төзімділікке шақыратын мұғалім мен білім алушылар арасындағы қарым-қатынас стилін көреміз. Сондай-ақ мұғалім жұмысында білім алушылардың өз қызығушылықтарын танытуға, жетістік мотивациясын және іздену белсенділігін ынталандыруға мүмкіндік беретін әдістемелік құралдарды қолданудың маңызы зор [61].
Сонымен, жоғарыда аталған шарттарды орындаубілім алушылардың өздеріне қатысты мәселелер бойынша шығармашылық, зерттеушілік әрекетке баулуға бағытталған мақсатты жұмыс ретінде дербестікті, мақсаттылықты, оң бағытталған ынтасын, шығармашылық қабілеттерін, жаңашыл ойлауын дамытуға ықпал етеді.
1-сурет. Коммуникативтік мәдениеттің құрылымы
Біздің аталған тақырып бойынша жүргізген зерттеулеріміз құзыреттілік, коммуникативті құзыреттілік, коммуникативті мәдениет ұғымдарының қоғамның түрлі саласында қолдануға арналған бірыңғай синтетикалық моделі жоқ деген қорытындыға келді.
Болашақ педагогқа ғылымның негізін, оку және тәрбие жұмыстарын, технологияларының негізің ғана білу аз екендігін Е.В.Бондаревская [62] сияқты ғалымның ғылыми зерттеуімен педагогикалық қызмет тәжірибесі көрсетті.
Барлық білім мен практикалық дағдыларды білім алушыларға олармен тікелей және тікелей қарым-қатынас жүйесі арқылы ғана беруге болады. Қарым-қатынасты мақсатты жүйе ретінде санап, субъект-субъектілік қызметтегі адамдардың өзара ЖОО-ның білім беру ортасындағы қатнастарың қамтамасыз ететін психологиялық қатынастарды жүзеге асыратын және нақты құралдарды пайдалануының қарастырған жөн. Осыған байланысты болашақ педагогты даярлаудағы стратегиялық маңызды бағыт ЖОО-да оқу процесінде білім алушылардың коммуникативтік мәдениетін дамыту болып табылады. Педагогтың қызметіндегі коммуникативті мәдениеттің маңызы зор, бұл қазіргі ғалымдардың осы мәселеге қызығушылығын тудырады. Коммуникативті мәдениет құрылымдық және функционалдық компоненттердің бірлігін ескере отырып, зерттеу объектісі ретінде теориялық және эксперименттік зерттеулердің зерттеу пәні болып табылады.
Көптеген зерттеушілер «мәдениет» және «қарым-қатынас» («коммуникативтілік») ұғымдарын біріктірудің мүмкін емес екенің атап өтіп, «коммуникативті мәдениет» терминін енгізеді, оны қоғам өмірінің феномені, қоғам мәдениетінің бөлігі ретінде қарастырады. оның қарым-қатынасты қамтамасыз ету қабілеті және адамдар арасындағы қарым-қатынас, сондай-ақ адамның әлеммен, табиғатпен қарым-қатынасы. Демек, болашақ мұғалімнің коммуникативті мәдениетін саяси, құқықтық, моральдық және эстетикалық, сондай-ақ адамның дүниетанымының біртұтас негізін құрайтын басқа құндылықтар көрінетін құбылыс ретінде қарастыруға болады.
Психологиялық аспектіде болашақ мұғалімнің коммуникативті мәдениеті мінез-құлықта көрінеді. Оқу процесінде білім алушылар коммуникация процесін жүзеге асырудың ерекшелігі мен технологиясын игеруі керек. Кәсіби қарым-қатынас түрі ретінде қарым-қатынас адамның сөйлеу әрекетінен басқа, ақпаратты жест-ишара, мимика, поза, интонация түрінде қабылдаудың визуалды және тактильді тәсілдерін қамтиды.
Білім алушылардың визуалды қарым-қатынасын, атап айтқанда ауызша, паравербалды және вербалды емес қарым-қатынас құралдарын дамыту маңызды; олардың қарым-қатынас стилінде көрінетін қарым-қатынас икемділігін және әлеуметтік қабылдаудың жеткіліктілігін қалыптастыру; өзара әрекеттесу процесінде әзілді қолдануға шақыру; олардың білім алушылармен, әріптестермен, әкімшілікпен өзара әрекеттесуінің тиімділігін арттыру.Мәдениетті дамытуды жобалау технологиясын әр білім алушылар игеруі керек, өйткені қызықты және жемісті оқу-тәрбие материалдары, белсенді және прогрессивті әсер ету әдістері дұрыс, тиісті педагогикалық қарым-қатынас қамтамасыз етілгенде ғана нәтиже береді.
Білім берудегі педагогикалық қызметтің, технологияның және ұйымдастырушылық форманың құрамдас бөлігі ретінде жалпы коммуникативті мәдениеттің дамуын жобалау деп оқу барысында білім алушылардың шығармашылық қызметті ұйымдастыруды, коммуникацияға дайындау, мақсаттарын түсіну, мазмұнын, әдістері мен құралдарын білуге бағытталғаның түсінеміз. Жобалау мақсатты, тұжырымдамалық, технологиялық және диагностикалық кезеңдерінең тұрады.
Ғалымдардың зерттеуін қорытындыласақ, күнделікті өмірде «мәдениет» сөзі мақұлдауды білдіреді, біз бағаланатын фактілерді немесе құбылыстарды жасырын түрде салыстыратын идеал немесе идеалды күйдің болуы ретінде түсініледі. Мысалы, жоғары кәсіби мәдениет, орындаушылық мәдениет, т.б. туралы айтады. Адамдардың мінез-құлқы да сол позициялардан бағаланады. Бірақ олар адамды мәдениетті немесе мәдениетсіз деп бағалағанда, олар білімді немесе нашар білімді адамдарды білдіреді. Барлық қоғамда кейде қарама-қарсы күйге, заңға, тәртіпке, адамгершіліктің жұмсақтығына негізделсе, дәл осылай бағаланады.
Жалпы ғалымдардың зерттеу әдебиеттеріндегі талдау көрсеткендей, зерттеушілердің көпшілігі «коммуникативті мәдениет» ұғымын категориялау кезінде оны құрайтын ұғымдардың мағыналық мазмұнына жүгінеді: «мәдениет» және «коммуникация» деген әртүрлі ғылымдар және ғылыми мектептерде оларды түсінудің кең ауқымы ұсынылған. Демек, бұл құбылыстың көптеген түсіндірмесі бар.
Коммуникативті мәдениет жалпы, кең ауқымды мағынада адамзаттың мәдени мұрасының бөлігі болып табылады. Ұғымдардың айырмашылығына қарамастан, барлық зерттеушілер коммуникативті мәдениет жеке тұлғаның жалпы және кәсіби мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі деп түсініктеме береді. Осылайша, коммуникативті мәдениет адамның жалпы мәдени және кәсіби қалыптасуында жетекші рөл атқарады. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде жалпыланған түрде коммуникативті мәдениет жеке тұлғаға ғалымдар коммуникативті мәселелерді шешу үшін өзінің психикалық, физикалық, жеке қасиеттерін тиімді пайдалану мүмкіндік беретін білім мен дағдылардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі.
Коммуникативтік мәдениет – жеке тұлғаның өмір сүруге дайындығын, өзін-өзі анықтауды, басқалармен үйлесімді қарым-қатынас орнатуды қамтамасыз ететін негізгі мәдениетінің бөлігі.Коммуникативті мәдениеттің элементтеріне: эмоционалдық мәдениет (сезім мәдениеті), қарым-қатынас мәдениеті, ойлау және сөйлеу мәдениеті жатады.
Қарым-қатынас мәдениеті отбасынан қалыптаса бастайды: әлеуметтенудің негізгі агенті бола отырып, отбасы басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға, басқа мәдениетке толерантты қарым-қатынас жасауға және қарым-қатынас орнатуға қабілетті тұлғаның бастапқы бейнесін жасауға шақырылады. Білім беру әлеуметтік институт және әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде қарым-қатынас мәдениетін одан әрі дамытуға елеулі үлес қосуы керек.
Сонымен, жоғары оқу орындарында болашақ мамандардың коммуникативті мәдениетін дамыту әлеуметтік-гуманитарлық пәндерді оқыту шеңберінде жүзеге асырылады, және олар жеке тұлғаның құндылық бағдарлары, адамгершілік көзқарастары, қарым-қатынас мәдениетін, белгілі бір дағдыларды қалыптастыруды қамтитын жалпы мәдени құзыреттіліктерді қалыптастыруға бағытталған.
Бұл құбылыстың мәніне қатысты әртүрлі көзқарастарды жинақтай отырып, мұғалімнің коммуникативті мәдениетін қарым-қатынас процесінде қолданылатын және оның нәтижелі болуына ықпал ететін мәдени нормалардың, білімдердің, құндылықтардың, дағдылар мен икемділіктердің жиынтығы ретінде анықтауға болады.
Интегративті білім ретінде коммуникативті мәдениетке мыналар кіреді: өз іс-әрекетін басқалармен үйлестіру және корреляциялау қабілеті, басқаларды қабылдау және оған бейімделу, дәлелдерді таңдау және ұсыну, балама түсініктемелерді алға тарта білу, мәселені талқылау, басқалардың пікірін түсіну және құрметтеу, басқалармен икемді және әдепті өзара әрекеттесуге дайын болу.
1.2 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ
Білім алушылардың коммуникативті мәдениетін дамытуды жобалаудың мақсатты кезеңі коммуникацияның қалыптасқан жағдайларын ескере отырып, педагогикалық өзара әрекеттесудің мақсаты мен мотивтерін қалыптастыруға бағытталған. Осы кезеңде шешілетін міндеттерге мыналар жатады:
1) болашақ педагогтің коммуникативтік мәдениетін дамытуға оның жалпы кәсіптік мәдениетінің маңызды сипаттамасы ретінде мақсатты бағдарлауды қамтамасыз ету, оның дамуы жоғары оқу орнында оқыту кезеңінде басталады;
2) мәдениеттің дамуын білім алушылардың маңыздылығын білуге мүмкіндік беретін ақпараттық кезеңнен қозғалысын көздейтін көп сатылы сабақтас процесс ретінде жобалау педагогтердің білім алушылармен адамгершілік, позитивті оқыту қарым-қатынасы, оны құру тәсілдері, білім алушылардың жеке даму процесінде педагогтердің кәсіби коммуникативтік икемділігімен сипатталатын коммуникативтік мәдениет деңгейін меңгеру;
3) аудиториямен қарым-қатынас стилін қалыптастыру;
4) қызметтің жаңа коммуникативтік жағдайларында қарым-қатынас стилін нақтылау және т.б. мақсатты кезеңде алдағы қарым-қатынасты алдын ала зерттеудеу және болжау жүзеге асырылады, бұл білім беру процесінің міндеттерін коммуникация аспектісіне аударуға мүмкіндік береді.
Тұжырымдамалық кезең коммуникативті мәдениеттің дамуын одан әрі жобалауды және жобаны практикалық қолдану деңгейіне жеткізуді қамтиды. Бұл кезеңде жобаны іске асырудың стратегиялық маңызды теориялық және әдіснамалық тәсілдері әзірленуде.
М.М.Бахтин [63] ғалымының ойынша білім алушылардың оқу барысында коммуникативті мәдениетін дамытудың авторлық тұжырымдамасын негіздеу үшін зерттеудің теориялық негіздері қарым-қатынас мәселесі бойынша философиялық зерттеулер деп есептеледі мәдениет теориясы бойынша жұмыстар мұғалімнің жеке басын қалыптастыру тұжырымдамалары, тұлғааралық қарым-қатынастың әлеуметтік-психологиялық және педагогикалық мәселелерін зерттеу.
Білім алушылардың коммуникативті мәдениетін дамытуды жобалаудың әдіснамалық негізі жүйелік, мәдени, этнопедагогикалық, тұлғаға бағытталған, субъект-субъективті тәсілдер және бірқатар жалпы және жеке принциптер болып табылады. Жүйелік тәсіл негізінде қарым-қатынас процесі өзара әрекеттесудің барлық субъектілерінің жиынтығы ретінде қарастырылады және оқу ақпараты қабылдауға және есте сақтауға ыңғайлы түрде ұсынылатын құралдар мен әдістер тобын қамтиды.
Мәдениеттану тәсілі оқу процесінде мәдениеттің басымдығын танудан тұрады, яғни қарым-қатынас процесінде ұлттық, сөйлеу, мәдени мінез-құлық үлгілерін ескере отырып, коммуникациялық мінез-құлық дамиды. Білім алушы мәдениетті оқып қана қоймай, оны белгілі бір мәдени орта ретінде қабылдап және оны дамытуды жалғастырады, білімді байытады, психикалық бейнелерді қалыптастырады. Мәдениеттану және этнопедагогикалық тәсілдер негізінде білім беру процесінің жұмыс істеуі білім алушылардың академиялық ұтқырлығын жүзеге асыру болып табылады. Тұлғаға бағытталған тәсіл өзара байланысты ұғымдар, идеялар мен іс-қимыл тәсілдері жүйесіне сүйену арқылы білім алушының жеке басын тану және өзін-өзі жүзеге асыру, оның қайталанбас даралығын дамыту процестерін қамтамасыз етуге және қолдауға мүмкіндік береді.
Білім беру ортасының коммуникативтік компоненті, яғни білім алушылар үшін қоршаған ортаның қасиеттерін субъективті құрылымдаудың және оларды өзін-өзі дамытудың субъективті құралына айналдырудың әртүрлі мүмкіндіктерін тудыратын практика кезінде педагогтар мен білім алушылардың, білім алушылардың, білім алушылармен өзара әрекеттесу тәсілдері ерекше жүйелік қалыптастыру манызды болып есептеледі: объект-объектті, субъект-объектті, субъект-субъектті (полисубъектті, яғни бірлескен субъект және субъект-генератор).
Болашақ педагогтардың жас ерекшеліктерін қарастырайық:
1. Жеткілікті педагогикалық беттік білім деңгейіндегі әлеуметтік-демографиялық топ ретінде жастар жоғары азаматтық әлеуетке ие, өйткені олар азаматтық процестерге ерекше әсер етеді, мобильді және эмоционалды.
2. Білім алушы жастар қазіргі саяси жағдайдың тұрақсыздығына, радикалды, мемлекетке қарсы құбылыстардың әсеріне ұшырауына байланысты тәрбие мен педагогикалық білім берудің маңызды субъектісіне айналуда.
3. Жастар категориясы жоғары интеллектті потенциал мен ең төменгі өмірлік тәжірибеге ие, бұл болашақ мұғалімнің азамат ретіндегі жеке басының қалыптасуына ықпал ететін білім мен дағдыларды алудың оң негізін құрайды.
Г.М. Коджаспирова, А.Ю. Коджаспиров [64] ғалымдары мәдениетті стереотиптерге оқыту барысында қалыптасуы керек, келесі қабілеттер мен ептіліктер туралы жазады:
1. Қабілет үлгіні сипаттау немесе оны өзіне тән субмәдениетке жатқызу мүмкіндігі;
2. Мінез-құлық деректерінде үлгіні білу қабілеті;
3. «Түсіндіру» қабілеті оның басқа да үлгілерге функционалдық қатынас немесе себепті көзқарастарының үлгісі;