ӨРКЕНИЕТ: ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Бірінші тарау

ҚАЗАҚТАРДЫҢ ТІРШІЛІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ

ЕТУДЕГІ ДӘСТҮРЛІ ЖҮЙЕСІ

§1-2. Қазақстанда көшпелі малшаруашылығы

және егіншіліктің дамуы

1. Көшпелі малшаруашылығының қалыптасуы. Қазақстан

аумағының табиғи және климаттық ерекшеліктері, яғни эко-

жүйесі жергілікті түрғындардың шаруашылық түрінің қа-

лыптасуына ежелден-ақ тікелей әсер еткен. Ежелгі тұрғындар

тіршілік ортасының өзгеруіне қарай біртіндеп егіншіліктен

малшаруашылығына көше бастады. Шамамен б.з.б. II мыңжыл-

дықтың соңындағы қуаңшылық жағдайында егіншілікпен

айналысу тиімсіз болды. Қазақстан аумағының басым бөлігін

шөлейт жерлер алып жатыр. Күн радиациясы өте жоғары,

қуаңшылық жиі орын алып отырады.

Су көзі мен жайылымдық жерлердің тапшылығы, аумақтағы

өсімдіктердің жеткіліксіздігі табиғи мал азығы қорының та-

рылуына әкелді. Жер құнарлығы төмендеп, эрозияға ұшырау

қаупі артты. Біртіндеп мал басының саны көбейді. Мұның бәрі

адамның өмір сүру ортасына икемделіп, әлеуметтік-мәдени

бейімделудің ерекше түрін таңдауына мәжбүр етті. Ол көш-

пелі малшаруашылығының орнығуына жеткізді. Жайылымдық

алқаптарды егінілік мақсатына пайдалану өнімділікті арттырмады. Ұлы

далада егіншілікке аса тиімді балама ретінде көшпелі малшаруашылығы

дамыды. Көшпелілер өмірі табиғи заңдылықтарға бейімделіп, тіршілікті

қамтамасыз ету жүйесі, қоршаған ортаны игеру тәжірибесінен қалыптасты.

Ежелгі Қазақстанның қуаң даласын мекендеген тұрғындардың өмір сүруді

қамтамасыз етудегі негізгі кәсібі – көшпелі тірлікке негізделген мал өсіру

болды. Көшпелі малшаруашылығына көшу себептерінің бірі -жылқыны қолға

үйрету еді. Жылқы малы ең алдымен Солтүстік Қазақстанда қолға үйретілді.

Бұл жерде ежелгі адамның алғаш рет жылқыны қолға үйрету орталығының

бірі,әлемге әйгілі Ботай мәдениеті табылған. Ботай қонысы 15 гектардан

астам жерді алып жатты.Жылқыны қолға үйретіп, кейін оны мініс көлігіне

айналдырудың барысында адам орасан зор кеңістікті игерді.

Көшпелі өмір салты малды жау шапқыншылығынан және табиғат

апаттарынан аман сақтап қалып отырды. Сонымен қатар жайылымдардың

тозуы да табиғи талаптарға байланысты мал өрістерін ауыстырып отыру

---

қажеттілігін тудырды.

Ата-бабаларымыз жайылымдардың табиғи тепе-теңдігін сақтау мақсатында

кішігірім рулық бірлестіктерге бөлініп белгілі жер көлемі шеңберінде көшіп-

қонды. Жыл мезгілдерінің ерекшелігіне қарай маусымды қоныстану жүйесі

қалыптасты.Қазақ халқы малды қыстан және жұттан аман сақтау үшін

қоршаған ортаға (экожүйеге) бейімделу заңдылықтарын шебер меңгерген.

Жыл маусымдары мен жайылымдарды пайдалану тәсілдеріне орай көштің

үзақтығы кейде жүздеген шақырымғадейін созылды.

2. Дәстүрлі малшаруашылығы - тіршіліктің негізі. Көшпелі-

лікті зерттеумен айналысқан еуроцентристік тужырымдама-

дағы кейбір зерттеушілер шаруашылықтың бүл түрін өркениет-

тен артта қалу мен жабайылық көрінісі ретінде біржақты

түсіндіріп келді. Үзақ жылдар бойы көшпелілерді белгілі өз ата-

мекені мен шегарасы жоқ, баспанасыз, мән-мағынасыз көшіп-

қонып, құқық пен әділетті білмейтіндер деп қабылдап келді.

Бірақ бұл түсінік тіпті дүрыс емес. Үлы дала көшпелілерінің

нақты бекітілген өз жерлері болды.

Мал көшпелілерге азық-түлік, киім-кешек, түрғын үй т.б.

қажетті өнім берді, көлік міндетін атқарды. Алайда байлық

өмір сүрудің негізгі мақсаты емес, әрбір далалықтың жеке

бостандығы мен тәуелсіздігі және өмір сүруінің кепілі есепте-

лінді. Мал санының көп болуы мұқтажсыз өмір сүру мен үлда-

рын үйлендіргенде қалыңмал төлеу үшін қажет еді. Байлықтың

арқасында олар ата-баба аруағына бағыштап салтанатты ас

берді. Кез келген адамды, тіпті жатжерліктерді де ақы алмай

қонақ етіп күтті. Қазақ әдебиетінің белгілі зерттеушісі, ойшыл

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы Абылай хан заманында әрбір екінші

қазақтың дәулетті, бай болғандығын жазады. Бұл деректі Орта

жүз қазақтары туралы жазған жазбаларында Шоқан Уәлиханов

та растайды: «Сібір қырғыздары (қазақтары) сыртқы округтік

приказдар қурылғанга дейін өте дәулетті де бай болған, буган

еш кумән келтіруге болмайды».

Осындай дәулетті Сапақ би туралы XIX ғасырдың алғашқы

жартысында Солтүстік-Шығыс Қазақстан қазақтарының өмірі

мен тұрмысын зерттеген орыс офицері С. Броневский былай деп

---

жазады: «Орта жүзде өте бай қазақтар бар: мысалы, Қарпық

болысындағы Сапақ бидің 10 мыңға жуық жылқы, көптеген

түйелер мен цсақ малы болды; бір жайылымнан келесі қонысқа

көшкенде дуние-мулкін 150-ден астам туйеге артқан». Бай

және ауқаттылардан Түйте Нүрекенов, Мұса Шорманов, Шоң

Едіге, Сағынай, Нұрмағамбет, Жексенбай және т.б. атап өтуге

болады.

3. Егіншіліктің дамуы.

Қазақстан аймағында табиғи-климаттық жағдайдың әртүрлілігіне

байланысты көшпелі малшаруашылығымен қатар, егіншілік те орын алған.

Кеңес өкіметі кезінде далалықтарда егіншілік ешқашан болған емес деген

пікір айтылды.Шын мәнінде, қазақтар егіншілікпен ежелден-ақ

айналысқан.Оны тарихи, соның ішінде археологиялық деректер айқын

дәлелдейді. Өзен-көл, су көздері жақын өңірлерде егіншілік ошақтары

дамыды. Егіншілік орталықтары - Сырдария, Іле, Шу,Нұра, Орал, Ертіс

өзендері мен Балқаш, Алакөл, Зайсан көлдері маңы. Егіншілік ертеден-ақ

Оңтүстік Қазақстан (Сырдария, Қаратау) және Жетісу өңірлерінде кең өріс

алды. Басқа аймақтарда да шағын көлемде түрғындар жер өңдеумен

айналысты.

Егіншілік неолит және энеолит кезеңінде қалыптасты. Ал-

ғашқы қола дәуірінің қарапайым орақтарын археологтар Шығыс

Қазақстан мен Солтүстік Қазақстан өңірлерінен тапқан.

Қола дәуірінде Қазақстан аумағын мекендеген тайпалар

егіншілік кәсібімен шүғылданды. Оны археологиялық деректер

айқындап берді. Андрон тайпаларында егіншілік қосалқы ша-

руашылық түрі болды. Андрондықтар жерді өңдеу үшін тесе,

қола және мыс орақтарды пайдаланған.

Б.з.б. VIII-VII ғасырларда Қазақстанның ежелгі тұрғындары

ерте темір дәуірінде шаруашылықтың кешенді түрімен айналыс-

ты. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда жер өңдеу кәсібі малша-

руашылығымен қатар дамыды. Ежелгі тұрғындар жер өңдеуде

суару қондырғыларын пайдаланған. Сырдың орта ағысында

пайда болған Қаңлы мемлекетінде егіншілік қарқынды дамыды.

Бұл өңірде отырықшы малшаруашылығымен ұштасқан тәлімді

(суармайтын) және қолдан суаратын егіншілік түрі жүргізілді.

Егіс алқаптарын суару үшін тоғандар мен су қоймаларын салған

Бұған Шыршық өзені бойынан ұзындығы 20 шақырымдай бола-

тын Зах арығы орнының табылғаны дәлел бола алады.

Орта ғасырларда егіншілік Түркі қағанатында да шаруашы-

лықтың бір саласы еді. Ертістің орта ағысын мекендеген қимақ-

тар IX-Х ғасырларда егіншілікпен шұғылданды. Әл-Идриси

---

мәліметі бойынша қимақтар бидай, арпа, күріш және жүзім

өсірген

Қазақтар бидай, тары, арпа, күріш, жүгері екті. Шымкент

және Перовск уездерінде мақта, Верный уезінде аздап темекі

өсірді. Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс аймақтарда қауын,

қарбыз, асқабақ, пияз, сәбіз екті. XIX ғасырдың соңынан бастап

қазақтар мен орыс шаруалары қатар қоныстанған аудандарда

жергілікті тұрғындар картоп, қияр және тағы басқа көгөніс

түрлерін егумен айналысты.

Малға азықтық дақылдардан жоңышқа егу кеңінен таралды.

Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде қазақтар жеміс ағаштарын

(алма, шие, өрік, алмұрт, жүзім) өсірді.

Отырықшы және жартылай отырықшы егіншілер астықты

сақтау үшін жерді қазып ұра немесе қамба салған.

Егіншаруашылығы арнайы еңбек құрал-саймандар жасауды

қажет етті. Соқа, орақ, айыр, күрек, кетпен, аша, тырма т.б. жер

өңдеуге қажетті құралдар қолдан жасалды. XIX ғасырдың соңы

- ХX ғасырдың басында қазақ шаруашылығында жер жыртуға

темір соқа мен мала (топырақты майдалайтын құрал) да кең

қолданыла бастады. Егінді атпа және шығыр (су көтеретін

қурылғы) арқылы қолдан суарды

4. ХX ғасырдың басындағы қазақтардың жаппай егінші-

лікке өту себептері. XIX ғасырдың соңында қазақтарды жаппай

егіншілікпен айналысуға мәжбүреткен себептер: біріншіден, орыс

шаруаларының қоныс аударуы салдарынан мал жайылымдары

қысқарып, қала түрғындарының саны өсті. Екіншіден, қазақтар

егіншілікке өтпеген жағдайда қоныстанған аймақтардан күштеп

ығыстырылатын қауіпті де ескерді. Егіншілікке өту арқылы

қазақтар өз жерінде түрақтап қалуға әрекеттенді. Бүл туралы

«Азиялық Ресей» (СПб, 1914, 1 т.) кітабын құрастырушылар бы-

лай деп жазған: «Орыстардың қоныстануы бул жерге (Далалық

олкеде) қазақтардың отырықшылыққа көшуімен бірге жүріп жа

тыр. Жайылымдардың қысқаруы оларды малшаруашылығынан

отырықшы егіншаруашылығына көшуге мәжбүрледі».

Үшіншіден, патша өкіметінің отарлау саясаты қазақтарды

отырықшылыққа көшіруді көздеді. Бүл жерде патшалық Ресей-

дің басты мақсаты - өлкенің негізгі тұрғындарын жерінен айы-

рып, қоныс аударушыларға босатып беру және қазақ қоғамында

патша билігі үстемдігін бекіту еді. Кейде қазақтар орыс шаруа-

ларымен тәжірибе алмасып, олардан шаруашылықты жүргізу

әдісін үйренген

5. Аңшылық пен балық аулау. Қазақстанның жергілікті түр-

---

ғындары аңшылықпен ерте заманнан бері шүғылданды. Қазақ

шаруашылығында аңшылық қосымша кәсіп сипатында болды.

Аң аулауға қыран құстар салу, құмай тазылар жүгірту, қақпан

Аңшылар және тұзақ құру сияқты тәсілдер қолданылды. ХIX ғасырдан аң

аулауға мылтық пайдаланыла бастады. Қасқыр, түлкі, қарсақ

ату кең таралды. Қымбат бағалы аң терілерін жәрмеңкелер мен

сауда орындарына шығарып, сататын болды.

Ірі көлдер мен өзендерде, сондай-ақ Арал және Каспий

теңіздерінде балық аулау едәуір дамыды. Қазақтар балықты

тағам ретінде тұтынды және сату үшін аулады. Балық Ертіс пен

Жайықта көп ауланатын

Қорыта айтқанда, қазақ халқы малшаруашылығымен қатар,

егіншілік кәсібімен де айналысқан. Егіншілік кәсібі Оңтүстік

Қазақстан мен Жетісу өңірінде ертеден дамыған. Оған дәлел

ретінде оқулықта келтірілген картада суармалы егіншілік және

бау-бақша өсіретін аймақтар анық көрсетілген.

Тарихи дәстүр негізінде қалыптасқан малшаруашылығы

мен егіншілік саласы бүгінгі күні ірі жетістіктерге жетті.

Ауылшаруашылығы өніміне жаһандық сұраныс өсіп отырған

қазіргі уақытта өндіріске жаңа технологияларды кеңінен енгізу керек.

§3-4 Қолөнер мен кәсіптер

Қазақ қолөнері мен кәсібінің бастаулары. Қазақтар көне

дәуірден Қазақстан жерін мекендеген ежелгі тайпалар (сақтар,

ғүндар, ортағасырлық түркілер, қыпшақтар т.б.) рухани-ма-

териалдық мәдениетінің тікелей мүрагері. Антрополог, ака-

демик О. Смағұлов дәлелдегендей, Қазақстан жеріндегі түр-

гындардың негізгі бөлігі төрт мың жыл бойы автохтонды

түрде өлкені түрақты мекендеп келді. Олардың ежелгі мәдениеті

қазақ халқының материалдық және рухани мүрасымен тікелей

байланысты және сабақтас келеді. Мысалы, сақтардың киізден

жасалған бүйымдары қазіргі кездегі үлгілермен үндеседі. Киіз

және теріден тігілген шалбар мен етік үлгілері ХХ ғасырдың

бірінші жартысындағы дала түрғындарында кездеседі. 1969

жылы белгілі археолог К. Ақышев ашқан Есік қорғанындағы

қару-жарақтар мен күміс тостаған, ағаш ыдыстар және қыш

құмыраларды кейінгі кезеңдегі түрғындардың күнделікті өмі-

рінен байқай аламыз. Сонау сақ заманынан бері қазақ халқы

киіз үй жасауды білді.

Ежелгі заманда мыс, қола, темір балқыту ісі кеңінен дамы-

ды. Академик Ә. Марғұлан тапқан Жезқазған маңындағы кен

орындары бүл аумақтың көне металлургия орталықтарының

бірі болғанын айғақтайды. Қазақтардың темір ұсталары мен

---

Смотрите также файлы

• Философия и коммунистический идеал в марксизме.docx

• 2 Реферат Работа включает 58 страниц, иллюстраций 10, источников 43, приложений особенности коммуникативных.pdf

• Михаил кутузов.docx

• Электронный научнообразовательный журнал вгспу грани познания 1(48). Январь 2017 ею. Казанович.pdf

• 1. Теоретические аспекты оценки конкурентоспособности гостиничноресторанного комплекса 7.docx