Файл: Ozbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 23.11.2023
Просмотров: 471
Скачиваний: 8
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
mo‗ljallanmagan: agar kitobxonlar kutubxonada bor bo‗lgan butun adabiyotlar bilan tanishishlari zarur bo‗lganda, xizmat katalogidan ham foydalanishlari mumkin.
Kataloglar gruppa usuli bilan bo‗linishidan tashqari hujjat turlari bo‗yicha ham bo‗linadi. Masalan: kitoblar katalogi, vaqtli matbuot va davomli nashrlar katalogi, gazeta va jurnallarda bosilgan maqolalar katalogi va boshqalar.
Kutubxonalarda olingan gazeta va jurnallarning plakat ko‗rinishidagi ro‗yxati kabi kataloglarning eng oddiy shakllari qo‗llanilgan. Uncha katta bo‗lmagan bolalar kutubxonalarida turtniket kataloglari ham tashkil qilingan edi. Bunda
3 Karimov U.F., Raxmatullaev M.A. Elektron kutubxona yaratish texnologiyasi va resurslardan foydalanish.-T.: A.Navoiy nomidagi O‗zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2009.- b.12
15
kitoblarning tasviri o‗zagi atrofida aylanadigan shit joylashtirilgan kartochkali kataloglarda bo‗lar edi.
Kartochkalar lentada joylashgan «chegarasiz tasmaª prinsipida harakat qiladigan «panoramaª kataloglari ham mavjud bo‗lgan. Alohida qalin qog‗ozlardan tashkil topgan bloknot shaklidagi kataloglar ham borligi tarixdan ma‘lum.
Fondlarni to'liq aks ettirish bo‗yicha kataloglarning bir-biridan farqi
Mavjud fondni qamrab olishga qarab, bosh katalog va ayrim fond kataloglari va fond qismlari kataloglari tuzilishi mumkin.
Kataolgda butun fond yoki ma'lum sabablarga ko‗ra uning oz o`ismi aks ettiriladimi-yo‗o`mi, bunday qat'i nazarb kutubxona kataloglari kutubxona fondini to‗liq aks ettirishi jiqatidan bir-biridan farq qiladi. Fondni ancha to‗liq aks ettiruvchi kataloglar asosiy kataloglar dеb ataladi.
Bosh katalog — bu kutubxonaning asosiy katalogi hisoblanadi. U kutubxonada mavjud barcha fondlardagi resurslarning bibliografik tasvirini qamrab olgan bo‗lishi kerak. Kutubxonalar kataloglarni hujjatlar turlariga qarab ajratadilar. Odatda, faqat kitoblarni, ammo uni maksimal darajada to‗liq aks ettiruvchi katalogga — bosh katalog deyiladi. Ayrim hujjat turlarining kataloglari — kutubxona bosh katalogiga tarkibiy qism bo‗lib kirib, kitoblar katalogini to‗ldiradi. Bosh katalog ham xizmat katalogi, ham kitobxon katalogi bo‗lishi mumkin. Ular tuzilishiga qarab Alfavit katalog, Sistemali katalog, Predmet katalog bo‗lishi mumkin. Asosiy katalog bilan bir qatorda qar qaysi bo‗limlarda ham katalog tuzilgan - masalan: abonеmеnt katalogi, o‗quv zali katalogi, ko‗chma fond katalogi va boshqalar.
Kutubxona ishida yig‗ma katalog dеb atalgan kataloglarning ahamiyati katta. Kataloglarning yuqorida ko‗rib chiqilgan turlaridan farqli o‗laroq, yig‗ma kataloglar bir nеcha mustaqil kutubxonalarning fondlarini aks ettiradiki, bu kutubxonalar o‗rtasida kitobxonlarga xizmat ko‗rsatishda muayyan o‗zaro yordam ko‗rsatishni tashkil qilish maqsadga muvofiq. Jumladan, bir shahar yoki
16
tumandagi, bir viloyat yoki rеspublikadagi kutubxonalarning fondlarini aks ettiruvchi tеrritorial yig‗ma kataloglar; bilimning bir tarmog‗iga yoki bir ixtisosga doir kutubxonalarning fondlari uchun tarmoq yig‗ma kataloglari, bir idora, muassasa yoki tashkilotga tegishli kutubxonalarning fondlari uchun rasmiy yig‗ma kataloglar tuzilishi mumkin. Yig‗ma kataloglar ba'zan bunday bеlgilarni o‗zlarida birga aks ettirishlari mumkin, masalan, bir shahar kutubxonalarining mеditsinaga doir adabiyoti uchun tuzilgan yig‗ma kataloglar ayni vaqtda ham tеrritorial, ham tarmoq kataloglari bo‗ladi.
Bir necha kutubxonalar fondini aks ettiruvchi yig‗ma kataloglar tajribada sinovdan o‗tganligi ma‘lum.
Markaziy kataloglar — filiallari bor kutubxonalarda tuzilgan. Kitobxonlarning kitoblar va boshqa nashrlarga bo‗lgan talabini qondirilishi kataloglarning formalariga ham bog‗liq. Kutubxonalar xilma-xil formadagi kataloglardan foydalandilar. Turniketli, plakat shaklidagi, panoramali kataloglar haqida yuqoridagi ma‘lumotlar kiritilgan edi. Biroq katalogning eng ko‗p tarqalgan formasi kitob va kartochka formasidir. Juda uzoq yillar katalogning kitob formasi asosiy bo‗lib xizmat qilib kelgan. Oldin kitob — kataloglar kitoblarning qo‗lda yozilgan ro‗yxatidan iborat edi. Kitob bosish kashf etilgach, bosmaxona usulida tayyorlangan kataloglar paydo bo‗ldi. XIX asrning oxiri XX asr boshlariga kelib, kartochkali formasi kutubxonalarda ishlatila boshladi. Bu katalogning afzalligi shundaki, hujjatning bibliografik tasviri alohida kartochkalarda berildi va ular maxsus yashiklarga qattiq tartib ostida joylashtirildi.
Kitob katalogi ixchamligi bilan o‗z yutug‗iga ega edi. 10 000 tomlik hujjat fondi tasvir formati o‗rtacha bo‗lgan 500-600 betli kitobga sig‗adi. Shuncha kitobni kartochkali katalogda aks ettirish uchun taxminan 1m2 joyni egallovchi 14-
16 katalog yashikchasi yoki shkaf-javon kerak bo‗ladi.
Hujjatlarni tasvirini belgilangan namuna (7,5x12,5 sm) dagi katalog kartochkalarida amalga oshirildi. Bu format deyarli barcha kutubxonalarda hozirgacha qo‗llanilib xalqaro format nomini oldi. Har bir kartochka enining
17
o‗rtasida pastki chetidan 0,75 sm oraliqda teshikcha bo‗lib, undan yashikdagi kartochkalarni metal sterjen yordamida mahkamlab qo‗yish uchun foydalaniladi.
Har bir yashikchaga odatda 800 tadan 1000 tagacha kartochka joylashtiriladi. Axborot-kutubxona muassasalaridagi mavjud resurslar targ‗ibotida, kutubxona fondlari boyligini ochish, tobora o‗sib borayotgan axborot oqimidan foydalanishda kataloglardan tashqari boshqa bibliografiya vositalari, adabiyotlar ro‗yxati, bibliografik obzor, bibliografik ko‗rsatkichlar, kartoteka va internet ma‘lumotlari majmui ham amalga oshirildi. Bulardan tashqari, bibliografik qo‗llanmalarning barcha turlaridan kutubxona kataloglariga eng o‗xshashi bibliografik kartotekalar hisoblanib, ular kutubxona ma‘lumot — bibliografik apparatining mustaqil qismini tashkil etadi.
Kartotekaning katalogdan asosiy farqi shuki, katalog kutubxona fondida aniq mavjud nashrlarni aks ettiradi. Kartotekaning mazmuni ko‗pincha kengroq bo‗ladi, unga kitob, maqola va boshqa materiallarning aniq kutubxonada bo‗lish-bo‗lmasligidan qat‘iy nazar tasviri kiritiladi.
Alfavit katalogni tashkil qilish xususiyatlari
Alfavit katalog - mualliflar familiyalari, muallif sifatida qabul qilingan muassasa va tashkilotlar, asarlarning sarlavhalarining alfavit tartibida joylashtirilgan katalogidir. U har bir kutubxona kataloglari sistemasida majburiy, tarkibiy qism hisoblangan. Hozirgi zamon Axborot-kutubxona muassasalarida u elektron katalog bilan bog‗liqdir.
Alfavit katalogi kutubxonada axborot, qidiruv spravka (ma‘lumot) beruvchi vazifalarni bajaradi. Chunki, ma‘lum muallifning barcha asarlarini ularning mazmunidan, shu shaxs mustaqil muallif yoki muallifdosh, muharrir yoki tarjimon, tuzuvchi yoki sharhchi va shu kabilar sifatida ishtirok etishidan qat‘iy nazar bir joyga to‗plash imkonini beruvchi, ya‘ni katalogda mualliflar kompleksini hosil qiluvchidir.
Alfavit katalogi kutubxona fondini mualliflik belgisi bo‗yicha ochib beradigan va kitobxonga muallifning familiyasi, jamoaning nomi, nashrning sarlavhasi
18
bo‗yicha ma‘lum bo‗lgan kitobni izlashni ta‘minlaydi, uning axborot va qidiruv vazifalarini bajaradi.
Mualliflar kompleksi deb alfavit katalogini aytilishi bejiz emas, chunki boshqa
hech bir an‘anaviy katalogda kutubxona fondining mazmuni bu katalogchalik ochib berilmagan. Asarlari fondda mavjud bo‗lgan mualliflaring hammasi alfavit katalogida aks ettirilavermaydi, shuning uchun «mualliflar kompleksiª terminini shartli deb tushunmoq kerak. To‗rt va ortiq mualliflar tomonidan yozilgan kitoblarni tasvirlashda qo‗shimcha tasvir sifatida odatda birinchi muallif familiyasiga qo‗shimcha tasvir beradi.
To‗plam, asarlar, ilmiy ishlarga kiritilgan maqolalardagi barcha mualliflarning familiyalari aniq ko‗rsatilmaydi. Alfavit katalogining ma‘lumot beradigan vazifalari bosh (asosiy) alfavit katalogi yordamida amalga oshiriladi. Kutubxonalarni komplektlash, qancha kitob borligini va necha nusxada ekanligini tekshirish zarur bo‗lganda, yangi kitoblarga ishlov berish, bibliografik qo‗llanmalarni tuzishga aloqador har qanday ma‘lumotlar ana shu bosh (asosiy) katalogdan olinadi.
Alfavit katalogi resurslarni targ‗ibot qilish vositasi bo‗lib, xizmat qilish va kitobxonlarga o‗zlarini qiziqtirgan asrlarini topishlarida yordam berish va shu orqali ayrim darajada yangi qiziqishlarini uyg‗otish mumkin.
Kutubxona fondini mualliflar tarkibi bo‗yicha ochib berish qimmatli ahamiyatga ega. Alfavit katalogini asosiy xususiyati — u bilan ishlashning oddiyligidir. Qidirilayotgan resurs haqidagi asosiy bibilografik ma‘lumotlarni bilish, alfavit katalogidan uni topish uchun yetarlidir. Kitobxon resurs haqida zarur ma‘lumotlarni bilmasa ham u yordamchi tasvir va yordamchi kartochkalar vositasida topa olish mumkin. Yordamchi kartochkalarga yo‗naltiruvchi va ma‘lumot beruvchi kartochkalar ham taalluqlidir. Yordamchi kartochkalar, yordamchi tasvirlardan jiddiy farq qiladi, chunki ularda bibliografik tasvir bo‗lmaydi va biror muayyan nashrga bog‗liq emas.
19
Yo‗naltiruvchi (ссылочныe) kartochkalar ikki turga bo‗linadi.
1) Umumiy kartochkalar
2) Xususiy kartochkalar
Umumiy yo‗naltiruvchi «qarangª (см.) so‗zi— yordamida kitobxonni rad
etilgan muallif familiyasi yoki muassasa nomidan tasvir sarlavhasida qabul qilingan formaga yo‗llaydi.
Ayrim avtorlar o‗z asarlarini haqiqiy familiyalari ostida, boshqalari esa bir yoki bir necha taxallus ostida nashr ettiradilar. Ayrim yozuvchilar asarlarini familiyalari bilan ham taxalluslari bilan ham nashr ettiradilar. Alfavit katalogida ayni bir muallifning asarlarini, doimo bir xil nomida eng ko‗p tanish bo‗lgan formasi yoki haqiqiy familiyasida yoki taxallusida aks ettiriladi.
Xususiy havolalar «shuningdek, qaralsinª (см. также) so‗zlari yordamida o‗zaro bir tasvir sarlavhasidan boshqasiga mazkur katalogda qabul qilinganiga yo‗llaydi.
Yo‗naltirishning bu turi asosiy nomi o‗zgargan muassasa yoki tashkilotlarning rasmiy nashrlarini tasvirlashda qo‗llaniladi.
Yirik kutubxonalarda xususiy havolalar turli alfavit qatoridagi bir xil sarlavha (kitob nomlar)ini bog‗lashda ham qo‗llanishi mumkin.
Ma‘lumot kartochkalari ham havolalar singari tasvirga ega bo‗lmaydi. Ular katalogda muayyan yakka yoki kollektiv muallifning asarlarini qidirib topishga mo‗ljallangandir.
Tipovoy sarlavha (nom)lar uchun bir marta tuzilgan ma‘lumot kartochkalari (nom)ga tuzilgan bir qator qo‗shimcha tasvirlarning o‗rniga qo‗llaniladi, katalogni ortiqcha kartochkalar bosib kteishidan saqlaydi, shu bilan birga kutubxonachining vaqti ham tejaladi.
Bosh (asosiy) alfavit katalogida kutubxona fondi haqidagi barcha ma‘lumotlar to‗planishi va unuing kataloglarida ochib berilgan bo‗lishi kerak. Bunga kutubxona
20
belgilari, ya‘ni xizmat yozuvlari yordamida erishiladi. Ulardan biri kartochkaning oldi tomoniga, ikkinchisi orqa tomoniga yoziladi. Kutubxona belgilariga:
inventar nomeri
yordamchi tasvirlar haqida ma‘lumot to‗liq indeks
predmet rubrikalari taalluqlidir.
Shifr — matbuot asarini tokchadagi o‗rnini shartli belgisidir.
Alfavit katalogidan asosiy va barcha yordamchi tasvirlarning kartochkalarida, shuningdek, boshqa katalog va kartotekalarda old tomonining yuqori chap burchagida ko‗rstailadi.
Inventar — tartib raqami bo‗lib, nashr kutubxonaga kelganda shu raqam bilan inventar daftariga kiritilgan.
Inventar raqamning kartochkalarda ko‗rsatilishi mazkur kitobdan qancha nusxasi borligini tezda aniqlash imkonini beradi. Ular (bosh) asosiy alfavit katalogi kartochkasining orqa tomonida ko‗rsatilgan. Kitoblarni inventar-formati bo‗yicha joylashtiriladigan hamda inventar, raqami ayni bir vaqtda kitobning shifri xizmatini o‗taydigan kutubxonalar bundan mustasnodir.
Yordamchi tasvirlar haqidagi ma‘lumotlar — yordamchi tasvirlardan qaysi biri alfavit katalogiga asarning asosiy tasvirlarga qo‗shimcha sifatida kiritilganligini aniqlash imkonini beradi. Bunday ma‘lumotnomalar kutubxona fondidan chiqarilgan kitoblar kartochkalarini olish jarayonini osonlashtiradi va tezlashtiradi.
Yordamchi tasvirlar haqidagi ma‘lumotlar odatda faqat bosh alfavit katalogi kartochkalari asosida tayyorlanadi.
To‗liq indeks — kitob sistemali katalogining qaysi bo‗limida turganligining aks ettiradi, alfavit va sistemali katalogning asosiy kartochkalariga qo‗yiladi.
21
Predmet rubrikalari kitobning predmet katalogida qanday aks etttirilganligini ko‗rsatadi. Yana u alfavit katalogini predmet katalogi bilan bog‗lab oxirgisidan ro‗yxatdan chiqarilgan kitoblar tasvirlarini olishni tezlashtiradi.
Predmet pubrikalari asosiy tasvirning orqa tomonidan yordamchi tasvirlar haqidagi ma‘lumotlardan bir oz pastroqda ko‗rsatiladi.
Katalogni tashkil etish o‗zaro uzviy bog‗langan quyidagi jarayonlardan:
1. Katalog pasportini tuzish.
2. Kartochkalarni joylashtiish.
3. Katalogni rasmiylashtirish.
4. Katalogdan foydalanishda yordamchi qo‗llanmalar tuzish.
5. Katalogni tahrir qilishdan iborat murakkab ishlardan tashkil topgan.
Bular barcha kataloglarni tashkil etish uchun asosiy bo‗lgan operatsiyalar tarkibida aks ettiriladi.
Har bir katalogni tashkil qilishning xususiyati — uning pasporti — katalog haqidagi asosiy ma‘lumotlar qayd etilgan xizmat hujjatini tuzishdan boshlanadi. Alfavit katalogiga monand — bu katalog tashkil etilgan sana, uning maqsadi, fondining qamrovi, tasvir uslubiyati, yordamchi tasvirlarning qo‗llanilishi, katalogga tegishli yordamchi qo‗llanmalarning borligidir.
Alfavit katalogini tuzishni faqat texnik ish deb, kartochkalarni alfavit tartibi va joylashtirishdan iborat deb qarash xato hisoblanadi.
Alfavit katalogida kartochkalarning joylashtirish bosma mahsulotni tasvirlash uslubiyoti bilan bog‗lanadi va tasvirning asosiy qoidalari asosida tuziladi. Adabiyotlarni juda tez topish va katalogdan foydalanishning qulayligi kartochkalarni joylashtiish usullariga bog‗liq.
Alfavit katalogining vazifalariga ko‗ra kataloglarni joylashtirishning asosiy metodi — qat‘iy alfavit hisoblanadi.
Tasvirlar ularni boshlanish so‗zlaridagi harflar tarkibiga qarab joylashtiriladi. Familiya, muassasa va tashkilot, sarlavha (nom) bilan qilingan tasvirlar yagona
22
alfavit qatoriga joylashtiriladi. So‗ngra nom (ism) yoki butun gaplarni alfavit bo‗yicha joylashtirishning ikki usuli ma‘lum.
Birinchi usuli «so‗zª ketidan «so‗zª ikkinchi usuli «harfª ketidan «harfª nomini olgan.
Kitobxon zarur nashrni juda tez topishda, kutubxonada ayrim yakka va kollektiv avtorlarining asarlarini targ‗ibot qilishga yordam berish uchun ayrim hollarda tasvirlarni alfavit tartibida guruhlash o‗rniga logik «mantiqiyª komplekslar yaratish maqsadlidir. Masalan: Bir muallifning ham alohida, ham asarlari to‗plamlari bo‗lsa, bu asarlar barchasining tasvirlarini 2 guruhga bo‗lib joylashtirishni tashkil etiladi.
Birinchi guruhga asarlar to‗plamlari aks ettirilib, ular guruh ichida nomlari alfavit tartibida emas, balki nashrlar to‗liqligi kamayib boruvchi mantiqiy tartibda joylashtiriladi.
to‗la asarlar to‗plami asarlar to‗plami asarlar
tanlangan asarlar saylangan asarlar
Bu asarlarni, to‗plami, masalan, hikoyalar, kundaliklar, biror asarning ayrim qismlari, parchalarning tasvirlaridan qat‘iy nazar ikkinchi guruhga kiradi. Tasvirlar ikkinchi guruh doirasida nomlar bilan joylashtirish umumiy qoidalariga binoan nomlar (sarlavhalar)ni birinchi so‗zlaridagi alfaviti bo‗yicha joylashtiriladi.
Kataloglarni rasmiylashtirish deganda kartochkali alfavit kataloglarida ajratilgan va yashiklardagi yozuvlar vositasida rasmiylashtirish tushuniladi. Alfavit kataloglarida turli formadagi: o‗rtasi turtib chiqqan, kartochkaning eniga — o‗ng va chap tomoniga 2/3, 1/3 va ¼ turtib chiqqan ajratkichlar qo‗llaniladi.
Ular o‗z vazifalariga ko‗ra:
alfavit katalogida mo‗ljallash uchun ma‘lumot tipidagi
23
bibliografik turdagi ajratkichlarga bo‗linadi.
Alfavit katalogida mo‗ljallash uchun ajratiladi: harf, bo‗g‗in va so‗zli ajratkichlar ularga taalluqlidir.
Harf ajratkichlar mazkur harfdan boshlanuvchi tasvirlarni cheklaydi.
Bo‗g‗in ajratkchilari mazkur bo‗g‗in yoki bir necha bo‗g‗indan boshlanuvchi tasvirlarni ajratadi.
Harf va bo‗g‗in ajratkchilari odatda kichik kataloglarda ishlatiladi.
So‗zli ajratkichlar — butun so‗z (familiya) yoki bir necha so‗zlarni ko‗rsatib, ayni bir so‗zdan boshlanuvchi sarlavhaga (nom) li kartochkalar ko‗p miqdorda to‗planib qolganda, juda mashhur va tez so‗raladigan avtorlarga qo‗llaniladi. Harf va bo‗g‗in ajratkichlari odatda bir oz turtib chiqqan bo‗ladi: so‗zli ajratkichlar eng keng va o‗rtasida bir oz turtib chiqqan joyi bo‗ladi.
Kataloglar gruppa usuli bilan bo‗linishidan tashqari hujjat turlari bo‗yicha ham bo‗linadi. Masalan: kitoblar katalogi, vaqtli matbuot va davomli nashrlar katalogi, gazeta va jurnallarda bosilgan maqolalar katalogi va boshqalar.
Kutubxonalarda olingan gazeta va jurnallarning plakat ko‗rinishidagi ro‗yxati kabi kataloglarning eng oddiy shakllari qo‗llanilgan. Uncha katta bo‗lmagan bolalar kutubxonalarida turtniket kataloglari ham tashkil qilingan edi. Bunda
3 Karimov U.F., Raxmatullaev M.A. Elektron kutubxona yaratish texnologiyasi va resurslardan foydalanish.-T.: A.Navoiy nomidagi O‗zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2009.- b.12
15
kitoblarning tasviri o‗zagi atrofida aylanadigan shit joylashtirilgan kartochkali kataloglarda bo‗lar edi.
Kartochkalar lentada joylashgan «chegarasiz tasmaª prinsipida harakat qiladigan «panoramaª kataloglari ham mavjud bo‗lgan. Alohida qalin qog‗ozlardan tashkil topgan bloknot shaklidagi kataloglar ham borligi tarixdan ma‘lum.
Fondlarni to'liq aks ettirish bo‗yicha kataloglarning bir-biridan farqi
Mavjud fondni qamrab olishga qarab, bosh katalog va ayrim fond kataloglari va fond qismlari kataloglari tuzilishi mumkin.
Kataolgda butun fond yoki ma'lum sabablarga ko‗ra uning oz o`ismi aks ettiriladimi-yo‗o`mi, bunday qat'i nazarb kutubxona kataloglari kutubxona fondini to‗liq aks ettirishi jiqatidan bir-biridan farq qiladi. Fondni ancha to‗liq aks ettiruvchi kataloglar asosiy kataloglar dеb ataladi.
Bosh katalog — bu kutubxonaning asosiy katalogi hisoblanadi. U kutubxonada mavjud barcha fondlardagi resurslarning bibliografik tasvirini qamrab olgan bo‗lishi kerak. Kutubxonalar kataloglarni hujjatlar turlariga qarab ajratadilar. Odatda, faqat kitoblarni, ammo uni maksimal darajada to‗liq aks ettiruvchi katalogga — bosh katalog deyiladi. Ayrim hujjat turlarining kataloglari — kutubxona bosh katalogiga tarkibiy qism bo‗lib kirib, kitoblar katalogini to‗ldiradi. Bosh katalog ham xizmat katalogi, ham kitobxon katalogi bo‗lishi mumkin. Ular tuzilishiga qarab Alfavit katalog, Sistemali katalog, Predmet katalog bo‗lishi mumkin. Asosiy katalog bilan bir qatorda qar qaysi bo‗limlarda ham katalog tuzilgan - masalan: abonеmеnt katalogi, o‗quv zali katalogi, ko‗chma fond katalogi va boshqalar.
Kutubxona ishida yig‗ma katalog dеb atalgan kataloglarning ahamiyati katta. Kataloglarning yuqorida ko‗rib chiqilgan turlaridan farqli o‗laroq, yig‗ma kataloglar bir nеcha mustaqil kutubxonalarning fondlarini aks ettiradiki, bu kutubxonalar o‗rtasida kitobxonlarga xizmat ko‗rsatishda muayyan o‗zaro yordam ko‗rsatishni tashkil qilish maqsadga muvofiq. Jumladan, bir shahar yoki
16
tumandagi, bir viloyat yoki rеspublikadagi kutubxonalarning fondlarini aks ettiruvchi tеrritorial yig‗ma kataloglar; bilimning bir tarmog‗iga yoki bir ixtisosga doir kutubxonalarning fondlari uchun tarmoq yig‗ma kataloglari, bir idora, muassasa yoki tashkilotga tegishli kutubxonalarning fondlari uchun rasmiy yig‗ma kataloglar tuzilishi mumkin. Yig‗ma kataloglar ba'zan bunday bеlgilarni o‗zlarida birga aks ettirishlari mumkin, masalan, bir shahar kutubxonalarining mеditsinaga doir adabiyoti uchun tuzilgan yig‗ma kataloglar ayni vaqtda ham tеrritorial, ham tarmoq kataloglari bo‗ladi.
Bir necha kutubxonalar fondini aks ettiruvchi yig‗ma kataloglar tajribada sinovdan o‗tganligi ma‘lum.
Markaziy kataloglar — filiallari bor kutubxonalarda tuzilgan. Kitobxonlarning kitoblar va boshqa nashrlarga bo‗lgan talabini qondirilishi kataloglarning formalariga ham bog‗liq. Kutubxonalar xilma-xil formadagi kataloglardan foydalandilar. Turniketli, plakat shaklidagi, panoramali kataloglar haqida yuqoridagi ma‘lumotlar kiritilgan edi. Biroq katalogning eng ko‗p tarqalgan formasi kitob va kartochka formasidir. Juda uzoq yillar katalogning kitob formasi asosiy bo‗lib xizmat qilib kelgan. Oldin kitob — kataloglar kitoblarning qo‗lda yozilgan ro‗yxatidan iborat edi. Kitob bosish kashf etilgach, bosmaxona usulida tayyorlangan kataloglar paydo bo‗ldi. XIX asrning oxiri XX asr boshlariga kelib, kartochkali formasi kutubxonalarda ishlatila boshladi. Bu katalogning afzalligi shundaki, hujjatning bibliografik tasviri alohida kartochkalarda berildi va ular maxsus yashiklarga qattiq tartib ostida joylashtirildi.
Kitob katalogi ixchamligi bilan o‗z yutug‗iga ega edi. 10 000 tomlik hujjat fondi tasvir formati o‗rtacha bo‗lgan 500-600 betli kitobga sig‗adi. Shuncha kitobni kartochkali katalogda aks ettirish uchun taxminan 1m2 joyni egallovchi 14-
16 katalog yashikchasi yoki shkaf-javon kerak bo‗ladi.
Hujjatlarni tasvirini belgilangan namuna (7,5x12,5 sm) dagi katalog kartochkalarida amalga oshirildi. Bu format deyarli barcha kutubxonalarda hozirgacha qo‗llanilib xalqaro format nomini oldi. Har bir kartochka enining
17
o‗rtasida pastki chetidan 0,75 sm oraliqda teshikcha bo‗lib, undan yashikdagi kartochkalarni metal sterjen yordamida mahkamlab qo‗yish uchun foydalaniladi.
Har bir yashikchaga odatda 800 tadan 1000 tagacha kartochka joylashtiriladi. Axborot-kutubxona muassasalaridagi mavjud resurslar targ‗ibotida, kutubxona fondlari boyligini ochish, tobora o‗sib borayotgan axborot oqimidan foydalanishda kataloglardan tashqari boshqa bibliografiya vositalari, adabiyotlar ro‗yxati, bibliografik obzor, bibliografik ko‗rsatkichlar, kartoteka va internet ma‘lumotlari majmui ham amalga oshirildi. Bulardan tashqari, bibliografik qo‗llanmalarning barcha turlaridan kutubxona kataloglariga eng o‗xshashi bibliografik kartotekalar hisoblanib, ular kutubxona ma‘lumot — bibliografik apparatining mustaqil qismini tashkil etadi.
Kartotekaning katalogdan asosiy farqi shuki, katalog kutubxona fondida aniq mavjud nashrlarni aks ettiradi. Kartotekaning mazmuni ko‗pincha kengroq bo‗ladi, unga kitob, maqola va boshqa materiallarning aniq kutubxonada bo‗lish-bo‗lmasligidan qat‘iy nazar tasviri kiritiladi.
Alfavit katalogni tashkil qilish xususiyatlari
Alfavit katalog - mualliflar familiyalari, muallif sifatida qabul qilingan muassasa va tashkilotlar, asarlarning sarlavhalarining alfavit tartibida joylashtirilgan katalogidir. U har bir kutubxona kataloglari sistemasida majburiy, tarkibiy qism hisoblangan. Hozirgi zamon Axborot-kutubxona muassasalarida u elektron katalog bilan bog‗liqdir.
Alfavit katalogi kutubxonada axborot, qidiruv spravka (ma‘lumot) beruvchi vazifalarni bajaradi. Chunki, ma‘lum muallifning barcha asarlarini ularning mazmunidan, shu shaxs mustaqil muallif yoki muallifdosh, muharrir yoki tarjimon, tuzuvchi yoki sharhchi va shu kabilar sifatida ishtirok etishidan qat‘iy nazar bir joyga to‗plash imkonini beruvchi, ya‘ni katalogda mualliflar kompleksini hosil qiluvchidir.
Alfavit katalogi kutubxona fondini mualliflik belgisi bo‗yicha ochib beradigan va kitobxonga muallifning familiyasi, jamoaning nomi, nashrning sarlavhasi
18
bo‗yicha ma‘lum bo‗lgan kitobni izlashni ta‘minlaydi, uning axborot va qidiruv vazifalarini bajaradi.
Mualliflar kompleksi deb alfavit katalogini aytilishi bejiz emas, chunki boshqa
hech bir an‘anaviy katalogda kutubxona fondining mazmuni bu katalogchalik ochib berilmagan. Asarlari fondda mavjud bo‗lgan mualliflaring hammasi alfavit katalogida aks ettirilavermaydi, shuning uchun «mualliflar kompleksiª terminini shartli deb tushunmoq kerak. To‗rt va ortiq mualliflar tomonidan yozilgan kitoblarni tasvirlashda qo‗shimcha tasvir sifatida odatda birinchi muallif familiyasiga qo‗shimcha tasvir beradi.
To‗plam, asarlar, ilmiy ishlarga kiritilgan maqolalardagi barcha mualliflarning familiyalari aniq ko‗rsatilmaydi. Alfavit katalogining ma‘lumot beradigan vazifalari bosh (asosiy) alfavit katalogi yordamida amalga oshiriladi. Kutubxonalarni komplektlash, qancha kitob borligini va necha nusxada ekanligini tekshirish zarur bo‗lganda, yangi kitoblarga ishlov berish, bibliografik qo‗llanmalarni tuzishga aloqador har qanday ma‘lumotlar ana shu bosh (asosiy) katalogdan olinadi.
Alfavit katalogi resurslarni targ‗ibot qilish vositasi bo‗lib, xizmat qilish va kitobxonlarga o‗zlarini qiziqtirgan asrlarini topishlarida yordam berish va shu orqali ayrim darajada yangi qiziqishlarini uyg‗otish mumkin.
Kutubxona fondini mualliflar tarkibi bo‗yicha ochib berish qimmatli ahamiyatga ega. Alfavit katalogini asosiy xususiyati — u bilan ishlashning oddiyligidir. Qidirilayotgan resurs haqidagi asosiy bibilografik ma‘lumotlarni bilish, alfavit katalogidan uni topish uchun yetarlidir. Kitobxon resurs haqida zarur ma‘lumotlarni bilmasa ham u yordamchi tasvir va yordamchi kartochkalar vositasida topa olish mumkin. Yordamchi kartochkalarga yo‗naltiruvchi va ma‘lumot beruvchi kartochkalar ham taalluqlidir. Yordamchi kartochkalar, yordamchi tasvirlardan jiddiy farq qiladi, chunki ularda bibliografik tasvir bo‗lmaydi va biror muayyan nashrga bog‗liq emas.
19
Yo‗naltiruvchi (ссылочныe) kartochkalar ikki turga bo‗linadi.
1) Umumiy kartochkalar
2) Xususiy kartochkalar
Umumiy yo‗naltiruvchi «qarangª (см.) so‗zi— yordamida kitobxonni rad
etilgan muallif familiyasi yoki muassasa nomidan tasvir sarlavhasida qabul qilingan formaga yo‗llaydi.
Ayrim avtorlar o‗z asarlarini haqiqiy familiyalari ostida, boshqalari esa bir yoki bir necha taxallus ostida nashr ettiradilar. Ayrim yozuvchilar asarlarini familiyalari bilan ham taxalluslari bilan ham nashr ettiradilar. Alfavit katalogida ayni bir muallifning asarlarini, doimo bir xil nomida eng ko‗p tanish bo‗lgan formasi yoki haqiqiy familiyasida yoki taxallusida aks ettiriladi.
Xususiy havolalar «shuningdek, qaralsinª (см. также) so‗zlari yordamida o‗zaro bir tasvir sarlavhasidan boshqasiga mazkur katalogda qabul qilinganiga yo‗llaydi.
Yo‗naltirishning bu turi asosiy nomi o‗zgargan muassasa yoki tashkilotlarning rasmiy nashrlarini tasvirlashda qo‗llaniladi.
Yirik kutubxonalarda xususiy havolalar turli alfavit qatoridagi bir xil sarlavha (kitob nomlar)ini bog‗lashda ham qo‗llanishi mumkin.
Ma‘lumot kartochkalari ham havolalar singari tasvirga ega bo‗lmaydi. Ular katalogda muayyan yakka yoki kollektiv muallifning asarlarini qidirib topishga mo‗ljallangandir.
Tipovoy sarlavha (nom)lar uchun bir marta tuzilgan ma‘lumot kartochkalari (nom)ga tuzilgan bir qator qo‗shimcha tasvirlarning o‗rniga qo‗llaniladi, katalogni ortiqcha kartochkalar bosib kteishidan saqlaydi, shu bilan birga kutubxonachining vaqti ham tejaladi.
Bosh (asosiy) alfavit katalogida kutubxona fondi haqidagi barcha ma‘lumotlar to‗planishi va unuing kataloglarida ochib berilgan bo‗lishi kerak. Bunga kutubxona
20
belgilari, ya‘ni xizmat yozuvlari yordamida erishiladi. Ulardan biri kartochkaning oldi tomoniga, ikkinchisi orqa tomoniga yoziladi. Kutubxona belgilariga:
inventar nomeri
yordamchi tasvirlar haqida ma‘lumot to‗liq indeks
predmet rubrikalari taalluqlidir.
Shifr — matbuot asarini tokchadagi o‗rnini shartli belgisidir.
Alfavit katalogidan asosiy va barcha yordamchi tasvirlarning kartochkalarida, shuningdek, boshqa katalog va kartotekalarda old tomonining yuqori chap burchagida ko‗rstailadi.
Inventar — tartib raqami bo‗lib, nashr kutubxonaga kelganda shu raqam bilan inventar daftariga kiritilgan.
Inventar raqamning kartochkalarda ko‗rsatilishi mazkur kitobdan qancha nusxasi borligini tezda aniqlash imkonini beradi. Ular (bosh) asosiy alfavit katalogi kartochkasining orqa tomonida ko‗rsatilgan. Kitoblarni inventar-formati bo‗yicha joylashtiriladigan hamda inventar, raqami ayni bir vaqtda kitobning shifri xizmatini o‗taydigan kutubxonalar bundan mustasnodir.
Yordamchi tasvirlar haqidagi ma‘lumotlar — yordamchi tasvirlardan qaysi biri alfavit katalogiga asarning asosiy tasvirlarga qo‗shimcha sifatida kiritilganligini aniqlash imkonini beradi. Bunday ma‘lumotnomalar kutubxona fondidan chiqarilgan kitoblar kartochkalarini olish jarayonini osonlashtiradi va tezlashtiradi.
Yordamchi tasvirlar haqidagi ma‘lumotlar odatda faqat bosh alfavit katalogi kartochkalari asosida tayyorlanadi.
To‗liq indeks — kitob sistemali katalogining qaysi bo‗limida turganligining aks ettiradi, alfavit va sistemali katalogning asosiy kartochkalariga qo‗yiladi.
21
Predmet rubrikalari kitobning predmet katalogida qanday aks etttirilganligini ko‗rsatadi. Yana u alfavit katalogini predmet katalogi bilan bog‗lab oxirgisidan ro‗yxatdan chiqarilgan kitoblar tasvirlarini olishni tezlashtiradi.
Predmet pubrikalari asosiy tasvirning orqa tomonidan yordamchi tasvirlar haqidagi ma‘lumotlardan bir oz pastroqda ko‗rsatiladi.
Katalogni tashkil etish o‗zaro uzviy bog‗langan quyidagi jarayonlardan:
1. Katalog pasportini tuzish.
2. Kartochkalarni joylashtiish.
3. Katalogni rasmiylashtirish.
4. Katalogdan foydalanishda yordamchi qo‗llanmalar tuzish.
5. Katalogni tahrir qilishdan iborat murakkab ishlardan tashkil topgan.
Bular barcha kataloglarni tashkil etish uchun asosiy bo‗lgan operatsiyalar tarkibida aks ettiriladi.
Har bir katalogni tashkil qilishning xususiyati — uning pasporti — katalog haqidagi asosiy ma‘lumotlar qayd etilgan xizmat hujjatini tuzishdan boshlanadi. Alfavit katalogiga monand — bu katalog tashkil etilgan sana, uning maqsadi, fondining qamrovi, tasvir uslubiyati, yordamchi tasvirlarning qo‗llanilishi, katalogga tegishli yordamchi qo‗llanmalarning borligidir.
Alfavit katalogini tuzishni faqat texnik ish deb, kartochkalarni alfavit tartibi va joylashtirishdan iborat deb qarash xato hisoblanadi.
Alfavit katalogida kartochkalarning joylashtirish bosma mahsulotni tasvirlash uslubiyoti bilan bog‗lanadi va tasvirning asosiy qoidalari asosida tuziladi. Adabiyotlarni juda tez topish va katalogdan foydalanishning qulayligi kartochkalarni joylashtiish usullariga bog‗liq.
Alfavit katalogining vazifalariga ko‗ra kataloglarni joylashtirishning asosiy metodi — qat‘iy alfavit hisoblanadi.
Tasvirlar ularni boshlanish so‗zlaridagi harflar tarkibiga qarab joylashtiriladi. Familiya, muassasa va tashkilot, sarlavha (nom) bilan qilingan tasvirlar yagona
22
alfavit qatoriga joylashtiriladi. So‗ngra nom (ism) yoki butun gaplarni alfavit bo‗yicha joylashtirishning ikki usuli ma‘lum.
Birinchi usuli «so‗zª ketidan «so‗zª ikkinchi usuli «harfª ketidan «harfª nomini olgan.
Kitobxon zarur nashrni juda tez topishda, kutubxonada ayrim yakka va kollektiv avtorlarining asarlarini targ‗ibot qilishga yordam berish uchun ayrim hollarda tasvirlarni alfavit tartibida guruhlash o‗rniga logik «mantiqiyª komplekslar yaratish maqsadlidir. Masalan: Bir muallifning ham alohida, ham asarlari to‗plamlari bo‗lsa, bu asarlar barchasining tasvirlarini 2 guruhga bo‗lib joylashtirishni tashkil etiladi.
Birinchi guruhga asarlar to‗plamlari aks ettirilib, ular guruh ichida nomlari alfavit tartibida emas, balki nashrlar to‗liqligi kamayib boruvchi mantiqiy tartibda joylashtiriladi.
to‗la asarlar to‗plami asarlar to‗plami asarlar
tanlangan asarlar saylangan asarlar
Bu asarlarni, to‗plami, masalan, hikoyalar, kundaliklar, biror asarning ayrim qismlari, parchalarning tasvirlaridan qat‘iy nazar ikkinchi guruhga kiradi. Tasvirlar ikkinchi guruh doirasida nomlar bilan joylashtirish umumiy qoidalariga binoan nomlar (sarlavhalar)ni birinchi so‗zlaridagi alfaviti bo‗yicha joylashtiriladi.
Kataloglarni rasmiylashtirish deganda kartochkali alfavit kataloglarida ajratilgan va yashiklardagi yozuvlar vositasida rasmiylashtirish tushuniladi. Alfavit kataloglarida turli formadagi: o‗rtasi turtib chiqqan, kartochkaning eniga — o‗ng va chap tomoniga 2/3, 1/3 va ¼ turtib chiqqan ajratkichlar qo‗llaniladi.
Ular o‗z vazifalariga ko‗ra:
alfavit katalogida mo‗ljallash uchun ma‘lumot tipidagi
23
bibliografik turdagi ajratkichlarga bo‗linadi.
Alfavit katalogida mo‗ljallash uchun ajratiladi: harf, bo‗g‗in va so‗zli ajratkichlar ularga taalluqlidir.
Harf ajratkichlar mazkur harfdan boshlanuvchi tasvirlarni cheklaydi.
Bo‗g‗in ajratkchilari mazkur bo‗g‗in yoki bir necha bo‗g‗indan boshlanuvchi tasvirlarni ajratadi.
Harf va bo‗g‗in ajratkchilari odatda kichik kataloglarda ishlatiladi.
So‗zli ajratkichlar — butun so‗z (familiya) yoki bir necha so‗zlarni ko‗rsatib, ayni bir so‗zdan boshlanuvchi sarlavhaga (nom) li kartochkalar ko‗p miqdorda to‗planib qolganda, juda mashhur va tez so‗raladigan avtorlarga qo‗llaniladi. Harf va bo‗g‗in ajratkichlari odatda bir oz turtib chiqqan bo‗ladi: so‗zli ajratkichlar eng keng va o‗rtasida bir oz turtib chiqqan joyi bo‗ladi.