Д. Бонхёффер. Секулярлық теология

Осы ғасырдың ортасында протестантық теологияда секуляризация мен “Құдайдың өлімі” туралы дискуссиялар көбейіп, радикалды сипатқа ие болып, бір-біріне жақын: “дінсіз христиандық”, “Құдай өлімінің теологиясы”, “секулярлық теология”, “сыншыл теология”, “саяси теология”, “феминистік теология”, “бостандық алу теологиясы”, “революция теологиясы”, “деконструктивистік теология” сияқты жұмыстар түрінде шығатын жаңашыл либерализм нығая түседі.

1951 ж. нацисттер қолынан жазаға ұшыраған Дитрих Бонхёффердің (1906-1945) “Қарсы тұрушылық пен бас июшілік. Абақтыдан келген хаттар мен жазбалар” /1/ атты “кәмелетке” жеткен әлемде Құдайдың санадан тыс жаратушы мен басшы ретіндегі түсінігі тиімсіз және дінсіз әлемге жаңа теология керектігі туралы жазылған еңбегі жарық көреді. Дәстүрлі дін, Бонхёффердің түсінуі бойынша, адам әлсіздігінің компенсациясы болды, ал қазір адамдар өзінің әлсіздігін өздері жеңуге үйренді. Сол себептен христиандық анық себептермен дінсіз болып, адамға деген имандылық қатынастың, әлемдегі белсенділік пен жауапкершіліктің негізіне айналады. Бонхёффердің, сонымен бірге Бультман мен Тиллихтың осы ойларының ықпалымен Г. Ваханян (1927 ж. туылған), У. Гамильтон (1924 ж. туылған), Т. Альтицер (1927ж. туылған) секілді радикалды теологтар “секулярлық теология” мен “Құдай өлімі теологиясын” ойлап шығарды. Олар “Құдайдың өлімін” оған деген діни қатынастың жоғалуы, дәстүрлі теистік тілдің мәнсіздігін білдіретін мәдени-тарихи оқиға ретінде де, Құдайдың тарихта толығымен көрініс тауып, траснценденциядан антропологиялық имманенттікке өтуі ретінде де қарастырды.

Секулярлық теологияның жақтастары экзистенциализмнен бас тартып, оны сынға алады. Американ теологы Гарвей Кокс (1931 жылы туылған) өзінің “Секулярлық қала” (1965) атты еңбегінде П. Тиллихты оның діни және экзистенционалды сұрақтардың шарттылығын адамдық тіршілік құрылымымен негіздеуге тырысқандығы үшін сынайды. Алайда, мәселе, Кокстың айтуы бойынша, мұндай сұрақтардың секулярлы адамның бойында мүлдем туынамайтындығында болып тұр. өйткені секулярлық адам - қалаға “діни дүниетанымды жерлегеннен” кейін және “жоқтаудан түк шықпасын білгеннен” кейін келген жан. “Секулярлық теологияның” методологиялық аппаратына лингистикалық-аналитикалық философия діни тілді талдау үшін және де ғылыми тұрғыдан мәнсіз болсып көрінетін тілдің өмірдің мәнін ашу үшін жарамды болатындығын негіздеу үшін қолданылады.

Э. Мольтман-Вендель, Л. Шотроф сияқты протестанттық теологтар жасаған “феминистік теологияның” пайда болуы ерекше бір құбылысқа айналды. Оның негізін салушылар әйелдердің теңдігін қолдап, Құдай мен адам туралы “патриархалды” теологияға тән “андроцентристік” түсінікті (орталыққа ер адамды қоятын бағытты) қайта қарастырып, Құдай туралы ілімге ерлердің символдарын ғана емес, сонымен қатар, әйелдік символдарды қосуға, христиандықты сексизмнен - әйелге деген эксплуататорлық және қанаушылық қатынастан арылтуды ұсынады. Олар Библияның мәйегі ретінде адамды қанаудың барлық түрлерінен босату керектігі жөніндегі ілімді есептейді.

---

Процесс теологиясы

XX ғасырдың екінші жартысында А. Н. Уайтхед (1861-1947) философиясына негізделген “процесс теологиясы” пайда болады. Дж. Кобб (1925 ж. туылған) және Ш. Огден (1928 жылы туылған) сияқты американ теологтарының еңбектері кең танымал болды. Олардың тұжырымдауынша, шынайылық бастама емес процесс болып табылады және бұның әлемге ғана емес Құдайға да қатынасы бар. Құдай ғана әлемдегі болып жатқан нәрселердің бәріне қатысып қоймай, әлемде болып жатқанның барлығы да құдайлық процеске әсерін тигізеді. Құдайдың “биполярлы” концепциясы қалыптасады. Оның табиғатында бірінші ретті, трансцендентті, санамен танылатын және екінші ретті, тәжірибеден көрінетін аспектілері ажыратылады. Әлем дамуының санамен танылатын негізі ретінде Құдай әрдайым өзін-өзі және бүкіл шынайылықты жаратып отыратын бүкіл баршылықтың сәңгі көзі болып табылады, ал әлем болса Құдайдың “денесімен” ашылады. Құдай өзінің екінші ретті аспектінде әлемде жүзеге асқан құндылықтардан көрініс береді; әлемде қайтарымсыз жоғалғанның барлығы мәңгілікке Құдайдың ішінде сақталады. Құдайдың “биполярлығының” концепциясы панентеизмнің ерекше бір формасы да болып табылады.

Посттеистік және деконструктивистік теология

Неміс теологы Доротея Зелле (1929 ж. туылған) Л. Фейербахтың, К. Маркстың, Э. Фроммның дінге қатысты айтқан сындарының элементі бар “посттеистік теология” концепциясын ұсынады. Бұл теологияның әдісі ретінде Зелле әлеуметтік контекстуализацияны, христиандық ілімнің бүкіл қағидаларын бостандық алу тәжірибесі, сонымен бірге, қазіргі заманғы социология мен психология негізінде талқылауды алады. Д. Зелле құдайилықты адамдыққа толық қатысты деп хабарлайды, сөйтіп “теизмнің теистік емес” концепциясын жария етеді. Оның пайымдауынша, адамның тарихи және әлеуметтік тұрғыдан түсіндірілуі, өз құрамына адам мен дінді сынауды да шоғырландырған адам мен діннің социологиялық талданылуы, түптің түбінде, діни сананың ескі формаларын жоюға бағытталған. Олардың орнына шынайы және перспективалы формаларды, гуманизм мен бостандық үшін күреспен ұштастырыла алатын жаңа діни тәжірибені іздеу келеді.

“Деконструктивистік” теология француз философы Ж. Дерриданың (1930 жылы туылған) мәдениеттегі метафизикалық және логоцентристік (дыбысталынған сөзге сүйенетін) қабаттарды аттап өтіп, мәтіндерді саралау арқылы (“деконструкция”) трансценденттікпен терең байланыстың көздерін анықтауды ұсынған іліміне негізделген. 80-жылдардың басында біріккен бірқатар американдық теологтар (“Деконструкция және теология” жинағы, 1982) дәстүрлі құдайшылдықтың дағдарысын тұжырымдап қана қоймай, сонымен қатар, метафизикаға, Құдайды санаға сыйымсыз шынайылық ретінде қабылдауға негізделген теологияның “өлімі” туралы жар салды. Олардың пікірінше, бұл теологияның пәні толығымен тамамдалды, осылайша түсінілетін Құдай “өлді”, “Құдай бейітінде өлім биін билеу ғана қалды” /2/. Соншалықты радикалды метафоралардың көмегімен олар дін мен теология тілінің терең негіздерін іздеуге шақырады.

---

‡міт теологиясы. Эсхатологиялық теология

60-жылдардан кейін теологияның саясилануы мен социологизациялануына скептикалық қатынас арта түседі. Протестанттық философия мен теологияда эсхатологиялық мәселе көбірек қарала бастайды. Эсхатологияны жаңғырту арқылы діндарлар дәстүрлі діннің ескілігімен қатар, секулярлық теологияның адамды автономды ағза ретінде қабылдау тенденцияларынан арылуға үміттенеді. Мұндай үрдістер “үміт теологиясы” мен “эсхатологиялық теологияның” Юрген Мольтман (1926 жылы туылған) және Вольфхарт Панненберг (1928 жылы туылған) секілді екі ірі өкілдерінің еңбектерінен айқын көрінеді. Олар Құдай түсірген Аянды Құдайдың тарихтағы белсенді әрекеті ретінде қарастырады, дін ілімнің принципиалды жақтарын сақтайды, бірақ олардың дәстүрлі негізделуін қайта қарайды. Ал өз ілімінің философиялық-теологиялық және әлеуметтік аспектілерінде ең жаңа философиялық, социологиялық және психологиялық теорияларды қолданады.

Эсхатологиялық теология үшін Э. Блохтың (1885-1977) “үміт философиясының” мәні зор еді. Э. Блохтың бұл ілімінің құдайшылдық тұрғыдан қайта саралануын неміс теологы Ю. Мольтман ұсынған болатын. “‡міт теологиясы” кітабында ол құтқарушылыққа деген сенімнің адамның шынайылықты қабылдауына деген әсерінің молдығы туралы айтады, ал адамның тарихилығы - оған тікелей байланысты дүние. Ю. Мольтман эсхатологияның саяси аспектісін, тарихтағы үміттің бостандық берушілік функциясын ерекше атап кетеді, сондықтан оның теологиясы саяси теологияның бір түрі ретінде де қарастырылады. Революцияны, бостандық үшін күресті ол эсхатологиялық үміттің мүмкін нақты манифестациялары ретінде түсінеді. Ю. Мольтман христиандардың эсхатологиялық миссиясы мен тарихтағы революциялық қозғалыстар ұқсастығын көрсетеді. Ю. Мольтманның түсінуі бойынша, тарихи шындыққа дұрыс баға беру, үміт үзбей қоғамды жақсартудың жолын табу үшін Құдайдың бүкіл адамзатпен бірге азап шегуі туралы ілім көмектеседі. Христиандық үміт осы өмірдің өзінде толыққанды тіршіліктің барлық түрлерін болжап, өз басынан өткізе алады.

Эсхатологиялық бағытталған жүйелі теологияны атақты неміс зерттеушісі В. Панненберг те зерттейді. өзінің бірқатар кітаптарында (“Жүйелі теология” және т.б.) ол М. Шелер (1874-1928) мен Х. Плеснердің (1892-1985) философиялық антропологиясының, білім социологиясының негізгі қағидаларын, Гегельдің шеттелу туралы ілімін “адамның әлемге ашықтығын”, оның шынайылықты “Құдайлыққа ашықтық” ретінде қайта құрастыру қабілетін талқылау мақсатында қолданады. Әлемнің тек ақырғы болашағы мен тарихы ғана Құдайдың бар екендігін қайтымсыз және жоққа шығарыла алмайтындай етіп дәлелдей алады. Адамның табиғаты ғана емес, шынайылықтың бүкіл құрылымы болашаққа бағытталып, оны болжап отыратын, “пролептикалық” құрылым болып табылады. Эсхатологиялық теология Құдайды әлемнің “базистік сенімде” күтілетін болашағы және де Исада пролептикалық түрде ашылған болашақ ретінде қарастырады.

---

Фундаментализм

70-жылдардың басынан экологиялық және әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі жағдайында теологиялық және шіркеулік консерватизм тенденциялары күшейе түседі. Мұндай кең қозғалыс әдетте “евангелистік” христиандық деп аталады. Ол сенімі бойынша христиандық өмір туралы ілімге бағытталған “евангелистік” теологияны жасауға шақырады. Әлдеқайда бірізді антимодернисттер ғасыр басындағы христиандық фундаментализм бағытын жалғастырып, оқу орындарында эволюционизм мен дарвинизмнің оқытылуына қарсы шығады. 80-жылдары “Иманды көпшілік” (1986 жылдан бері “Бостандық Федерациясы”) қозғалысының негізін салушы баптистік насихаттаушы Джерри Фолуэл (1933 жылы туылған) ие болады. Теологияның модернизациясына қарсы, Библияда айтылғандай, адам мен әлем Құдаймен жаратылған деген ілімді дәріптейтін “ғылыми креационизм” жақтастары да шығады. 1972 ж. Сан-Диего қаласының (Калифорния, АҚШ) Христиандық мұра Колледжінің негізінде құрылған креационистік зерттеулер Институты зор атаққа ие болды. Г. Моррис және т.б. кітаптары “эволюция жоқ және болған да емес, өмір өлі материядан дамыған жоқ, ол санадан тыс тәсілмен жаратылды” деген тұжырымға негізделеді /3/. “Ғылыми креационизм” аргументациясының әлсіздігі ірі діни ұйымдардың бұл ілімдерді қолдамауына себепші болып, одан “эволюциялық креационизмді”, яғни сатылы және бірте-бірте жарату идеясына сенетін католиктік және протестанттық теологтар бөлініп шығады.

Контекстуалды теология

XX ғасырдың соңындағы протестанттық теология діни плюрализм жағдайынан көрініс берді. Осы жағдайда басқа діндермен және дүниетанымдық жүйелермен диалогқа, христиандықтың контекстуализациясына бағытталған экумендік теология кең етек жая бастайды. Контекстуализация мәселесі құдайшылдығы “контекстуалды теология” деп анықталатын Азия, Африка, Латын Америкасының христиандық теологтар үшін өте маңызды. Индустриалды әлем перифериясында әлеуметтік қарама-қайшылықтар шиеленісіп, күрделеніп, өте көне және ең жаңа әлеуметтік және мәдени сатылар қақтығыстық жағдайына келуде. Бұл елдердегі теологтардың талпыныстары христиандықтың экуменизациясы мен контекстуализациясына, христиандықта, исламда, индуизмде, буддизмде және т.б. діндерде қалыптастқан түсініктердің синтезін табуға бағытталған.

Африкандық теологтар, мәселен, өзінің мақсаты ретінде жергілікті мәдениеттерге бейімделуді ғана емес, христиандық “африканизациясын”, оның жергілікті культтардың салт-дәстүрлері арқылы көрініс табуын анықтап отыр. Контекстуалды теологияның ерекше бір түрі болып “қара теология” есептелінеді. Ол құдайшылдар мен Солтүстік Американың қара нәсілділерден - негрлерден шыққан діни басшылар арасында қалыптасып, 60-жылдары негрлердің азаматтық құқықтар үшін күресінің барысында күшее түседі. “Қара теология” христиандықты негроидтық расаның, құдайдың таңдауы түскен қара халықтың терең рухани негіздерінің көрінісі деп жариялайды. Құдайдың өзі және оның көрінісі – Иса Пайғамбар, бұл қозғалыс өкілдерінің пікірінше, рухани, моральды мағынасында ғана болсын негр (қара) болып табылады.

---

Протестанттық теология мен философияның эволюциясы христиандық ойшылдардың діни дүниетанымды жаңартып, оны әлеуметтік жағдаймен, ғылыммен және мәдениетпен үйлестіруге тырысқандығын дәлелдейді. Модернистік ағымдардың дәстүрлі бағыттармен қақтығысы қазіргі кездегі протестанттық теологияның өзінде шешілмеген мәселелердің бар екендігін көрсетеді.

Бақылау сұрақтарының тапсырмалары

1. Дін философиясының объектісі мен пәніне талдау жасаңыз

2. Буддизм философиясының өзіндік ерекшеліктерін анықтаңыз

3. Буддизмдегі хинаяна мен махаяна бағыттарының философиялық ілімдерінің айырмашылықтарын ашыңыз

4. Православиелік христианшылдық философиясының қалыптасуына ықпал еткен идеяларға талдау жасаңыз

5. Академиялық философияның негізгі өкілдерінің көзқарастарына талдау жасаңыз

6. Н.А. Бердяевтің философиялық антропологиялық ілімінің ерекшеліктерін ашыңыз

7. В.С. Соловьевтің біртұтастық метафизикасы ілімінің мәні неде?

8. Қазіргі заманғы католиктік философияның негізгі бағыттарына талдау жасаңыз

9. Қазіргі заманғы протестанттық философияның дамуына үлес қосқан ойшылдардың көзқарастарына талдау жасаңыз

10. Исламдағы кәләм ілімінің мәні мен мазмұнын талдаңыз

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ

ДІНИ АНТРОПОЛОГИЯ

Діни антропология пәні Антропология (гректің anthropos адам, және logos – ұғым, ілім). Адам деген ұғымның аспектілерінің көптігінен бұл атау өте жалпы болғандықтан антропология жеке пән ретінде қарастырылмайды. Діни антропология – әр түрлi халықтар және тайпалардың дiни нанымдары мен сенімдері және салттары мен дәстүрлері туралы деректерді жинақтап жүйелейтін зайырлы гуманитарлық пән.

Діни антропология этнография, этнология, мәдени антропология және де адамды зерттеумен айналысатын басқа гуманитарлық ғылымдармен тығыз байланысты. Діни діни салттар мен ғибадаттарды нақты суреттеуге және терең мағанасын ауғе ерекше көңіл бөледі. Қазіргі ғылыми ортада дінді мәдениеттің бір бөлігі (формасы) ретінде қарастыру көп орын алып жүр. Антропологиялық пәндер шеңберіне адамдардың қарым-қатынасын, қауымдастығын зерттейтін әлеуметтік антропология кіреді. Жалпы алғанда антропология философиялық жүйенің бір тарауына кіреді. Оның зерттеу нысаны адам оның танымы (гносеология) мен қызметі болып табылады. 20 ғасырда антропология ғылым мен философиялық бағыттардың ерекше назарына түсті, адамға оның ойы мен қызметіне байланысты «антропологиялық бұрылыс» болды. Қандай ғылым саласын алсақ та біз адамзат тың кемелденуіне себепкер болуға негізделген «антропологиялық бұрылыстағы» теорияға тап боламыз. Зайырлы антропологияның әдiстемелiгi индуктивтiк тәсiлдеме - деректерге сүйену, байланысты анықтау, жалпылау, заңдылық және теорияны құрастыру тән. Діни антропологияның зерттеу пәні – адам, оның сенімі, діни сенімнің мәдениеттегі және күнделікті тұрмыстағы көрінісі . Ағылшын тілді елдерде, соңғы онжылдықтарда – Францияда, басқа да Европа елдерінде Діни антропология мәдениет тарихының дамуының барлық кезеңдеріндегі барлық формаларының көріністерінің бір бөлігі - дін туралы ғылым деп қарастырылады.

---

Смотрите также файлы

• Практика пропедевтика.doc

• blank_analiza_mochi..docx

• этапы (АГиПульс).doc

• эталоны отвзимницкого.doc

• Оценка гликемического профиля.docx