Файл: Тас дуірі Ежелгі азастан тарихына жатпайтын тарихи деріс Ислам дініні таралуы.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 02.12.2023
Просмотров: 1329
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Ақсүйек – хан, сұлтан, қожа ұрпақтары.
Ақын – суырып салма, яки жазба өлең шығару қабілеті бойына туа дарыған шығармашылық өнер иесі.
Алаш – ежелгі қазақ тайпаларының алғаш қауым болып біріккен одағы. «Қазақ» атауының көне баламасы.
Алаш автономиясы – 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында өткен ІІ Жалпықазақ съезінде жарияланған қазақ халқының ұлттық-аумақтық мемлекеттілігі (1917-1920 ж.)
Алаш қозғалысы – ХХ ғасырдың бірінші ширегіндегі Ресей империясының отарлық билік жүйесіне қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалыс.
АЛЖИР (Отан сатқындары әйелдерінің Ақмола лагері) – Сталиндік тоталитарлық жүйе кезінде «халық жаулары» саналып, саяси қуғын-сүргінге ұшыраған мемлекет және қоғам қайраткерлері мен қарапайым адамдардың әйелдері мен қыздары жазықсыз жазасын өтеген Ақмола облысындағы лагерь.
Алмас қылыш – болаттың ең асылынан соғылатын батырлардың бес қаруының бірі.
Аманат – кепілдікке берілген адам. Көрші мемлекеттің басшылары жасалған шартқа адалдық белгісі ретінде қазақ хандарының, сұлтиандарының, билері мен батырларының беделді отбасынан балаларының біреуін кепілге алатын болған.
Анимизм – жануарлар мен заттарда және табиғи құбылыстарда мекен ететін ғажайып, тылсым мақұлұқтар кейіпіндегі жан мен рухқа байланысты ең ежелгі діни сенім. Анимизм ата-баба әруағына табынудан, жанның мәні өмір сүретіне сенуден айқын көрініс тапқан.
Аннексия – бір елді немесе оның бір бөлігін екінші күшпен қосып алуы.
Антрапология – адамның шығу тегі мен даму эволюциясын, адам нәсіпелдерінің пайда болуымен сыртқы биологиялық қасеттерін зерттейтін ғылым.
Аң стилі – негізгі тақырыбы аңдарды және аңыздардағы қиял-ғажайыптарды бейнелеу болып табылатын, б.з.б. VIII-II ғасырларда далалы аймақтарда сәндік сипатқа қолданылған өнер түрі.
Аңыз – халықтың қиялынан туған таңғажайып оқиға.
Арба – көлікке жегілетін тасымал құралы.
Арқан – мықтылық үшін арнайы қыл қосылып жүннен есілетін ұзын жіп. Негізінен көші-қон, мал шаруашылығына қолданылған.
Арсенал – қару-жарақ, оқ-дәрі, әскери жабдық қоймасы.
Археология – заттай деректер бойынша адамзат тарихының ежелгі кезеңін зерттейтін ғылым. Археология атауы грекше «архео» - көне, «логос» - зерттеймін деген мағынаны білдіреді. Алғаш рет бұл атауды ежелгі грек философы Платон қолданған.
Арыс – бірнеше рудың бірлестігі. Оны би басқарған.
Асар – маусымдық жұмыстарды жүзеге асырудағы тұрмыстардың өзара көмегі.
Ассамблея – Халықаралық ұйым мүшелерінің жалпы жиналысы
Ассимиляция – саны аз, саяси-әлеуметтік ахуалы төмен халықтың өзінен басым халықтың құрамына біртіндеп сіңісіп кетуі. Бір халықтың екінші халықпен алаласып, ұлт ретінде жойылып кетуі.
Ат тұлдау – қайтыс болған ер адамның тірі кезінде мініп жүрген атының жал-құйрығын күзеп, жылына дейін құр жіберу (мінбеу), асына сою.
Атабек – хан, сұлтандардың балаларын тәрбиелеуші әрі оның қамқоршысы.
Аукцион – көпшілік алдында кім бағаны асырса, соған сатылатын бәсеке сауда.
Аумақтық-ұлттық автономия – бір мемлекеттің шеңберіндегі саяси жағынан – өзін-өзі билейтін ұлттық құрылымы (республика, облыс, аудан).
Ауыздық – жүгеннің ат аузына салынатын темір бөлігі.
Ауыл басы – ауыл билігін жүргізетін адам
Әскери коммунизм – Кеңес мемлекетінің Азамат соғысы (1918-1920) жылдарындағы әлеуметтік-экономикалық саясаты. Тез арада капиталистік элементтерді күштеп ығыстырып шығару жолымен социалистік қоғамды құру мүмкіндігі жөніндегі түсінікті бейнелейді.
Әскери-өндірістік кешен – әскери қару-жарақ, құрал-жабдық және басқа әскери өнімдер өндіретін кәсіпорындар кешені.
Баға – заттың құны, нарқы. Бағаны босату – заттың өзіндік құнын белгілеу еркіндігі.
Баж (бадж) – отырықшы гінші тұрғындардан жиналатын салық түрі.
Баж салығы – мемлекеттік органдар алып тұратын ақшалай салықтың ерекше төлем түрі.
Байырғы (автохтонды) халық – бұрыннан тұратын жергілікті халық.
Балама (лат. alter –екінің бірі) – бірін-бірі бекерге шығаратын екі немесе бірнеше мүмкіндіктің біреуін ғана таңдап алу қажеттігі.
Бал-бал - бабалар құрметіне қабыр басына қойылатын мүсін тас
Барбаросса жоспары – фашистік Германияның КСРО-ға қарсы басқыншылық соғысы жоспарының құпия атауы.
Барымта – жауласқан екі рудың бірін-бірі мал-мүлкін күшпен тартып алып, кек қайтаруы.
Басқа қалалық адамдар – 1917 жылға дейін казак әскерлерінің аумағында тұратын казак емес тұрғындар (шаруалар, мешандар, саудагерлер) осылай аталған.
Басқақ – моғол хандарының жаулап алған елдерден алым-салық жинауға және халық санағын жүргізуге тағайындалған адамы.
Бастауыш мектеп – медресе, мұсылмандардың орта және жоғары оқу орындары.
Басыбайлы шаруа
– Ресейдың 1861 жылға дейін тағдыры іс жүзінде помещиктер мен дворяндардың еркіне толық тәуелді болған ауылдық жердің тұрғыны.
Басымдық (лат. dominans – басымдық, үстемдік ету) – 1) үстемдік етуші идея; бір нәрсенің негізгі бөлігі немесе оның маңызды құрамдас бөлігі; 2) физиологияда – адамның және жануарлардың орталық жүйке жүйесіндегі белгілі бір аймағының күшті қызу нәтижесінде басқаларына уақытша басымдық танытып, үстемдік көрсетуі.
Бата беру – жақсы тілек білдіру
Бек – феодалдық иелік қожасы, ру мен тайпа басшысы.
Беклер бегі – ханның арнайы жарлығымен аймақты, ірі тайпаны немесе халықтар тобын басқаратын әскери қызметкер.
«Бесеудің хаты» - қазақ зиялыларының БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Ф.И.Голощекинге жолдаған хаты (1932 жыл 4 шілде). Бастапқыда И.В.Сталинге арнап жазылған хат қазақ зиялыларының тоталитарлық тәртіпке наразылығының бір көрінісі саналады.
Бесжылдық, бесжылдық жоспар – Кеңес өкіметінің 1929 жылдан бастап КСРО-ның әлеуметтік – экономикалық дамуын межелеген мерзімді жоспарларының жалпылама атауы. Бірінші бесжылдық жоспары 1929-1932, Екінші бесжылдық жоспары 1933-1937 жылдарға арналды.
Бескіл – түрік тілдес тайпа
Би – әділдігі әрі тапқыр шешендігімен төрелік айту беделіне ие болған адам.
Бифас – екі жағынан да өңделген қарапайым шапқыш құрал.
Боғдыхан – қытай императорының монғол тіліндегі атауы.
Болос – кейінгі полеолитте жіпке байланып, оқ есебінде қолданылған жомалақ тастар, Бұл тастар лақтырған кезде жануарлардың мойнына немесе аяқтарына оралып, құлататын өте тиімді қару болған.
Болыс – әкімшілік-аумақтық бөлік, сондай-ақ осы бөлікті басқарушы лауазымды қызмет иесі.
Большевизм – В.И.Ленин бастаған саяси қозғалыс пен саяси ойдың ағымы. РСДЖП ІІ съезінде (1903 ж.) басқарушы органдарды сайлау кезінде В.И.Лениннің жақтастары көпшілік дауысқа ие болып, большевиктер деп атала бастады.
Боз – мақта матадан тоқылған кездеме.
Бөрі – ежелгі түрік қағанатының дербес жасағының атағы.
Буржуазиялық революция – негізгі міндеті феодалдық құрылыс пен оның сарқыншақтарын жою, буржуазия билігін орнату, буржуазиялық мемлекет құру болатын әлеуметтік революция.
Бұйда – түйенің мұрындығына тағылатын бас жіп.
Бұлақ – түрік тілдес тайпа.
Бұратана – бодан, бағынышты, кіріптер жұрт, халық.
Білікшілер – іс-қағазын жүргізушілер, хатшылар.
Бюрократия
– қоғам мүшелеріне белгілі бір артықшылықтары бар үкімет аппаратының көмегімен іске асырылатын басқару жүйесі, шенеуніктердің билігі.
Вақф, Вакуф – мұсылман елдеріндегі діни немесе қайырымдылық ұғымдарының сыйға тартқан ие болмаса өсиет еткен түрде ұсынылған, салық салынбайтын, тартып алынбайтын мүлік (тиісті жер)
Вақф – мешіттер мен медселердің жер иелігі.
Валюта – бір мемлекеттің тұрақты ақша бірлігі.
Ведомство – нақты бір мемлекетте қоғамдық өмірдің бір саласын немесе аясын басқаратын жіне мемлекеттік басқару органдары жүйесіне кіретін орталық мекеме.
Волюнтаризм (лат. voluntas – ерік) – 1) ерікті болмыстың жоғарғы қағидасы ретінде қарастыратынфилософиялық бағыт; 2) объективті шарттарды ескермейтін, ерікті шешімдермен сипатталатын әрекет.
Гарпун – ұшы сүйектен жасалған, аңға қадалғанда шықпай қалатын ілмек кертігі бар сүңгі найза.
Геноцид – халықтың жекелеген топтарын нәсілдік, ұлттық және діни белгілеріне қарай жою.
Геосаясат – мемлекеттердің немесе мемлекет блоктарының аумақтық-кеңістік ерекше жағдайларының жергілікті, аймақтық, құрлықтық және әлемдік халықаралық үдерістердегі орны мен нақты тарихи ықпалын түсіндіретін теория.
Геосаясат – мемлекеттің сыртқы саясатының географиялық факторларға – аумағына, ауа райына, қазба байлықтарына, т.б тәуелділігі мен байланысын көрсететін тұжырымдама.
Гомонидтер – адам тектес маймылдардың ең жоғары дамыған түрі.
Государственная дума – заң шығарушы жоғары өкілетті орган.
Губерния – облыстық ауқымдағы әкімшілік аймақ
ГУЛАГ – лагерьлердің Бас басқармасы.
Гуньмо – ежелгі үйсіндер басшысының, мемлекет билеушісінің лауазымы.
Гурхан – Қарақытай мемлекетін билеушісінің лауазымы.
Ғазнауи әулеті – Ғазнауи мемлекетіндегі түріктерден шыққан әулет.
Ғаныш – бор тасты күйдіру арқылы алынатын құрылыс материалы. Ол қалау жұмысына және сылаққа қолданылған.
Ғибадатхана – жалбарыну, сиыну, Құдайға құлшылық ететін орын.
Ғылыми-техникалық прогресс – ғылым мен техниканың бірегей, бір-бірімен сабақтаса, біртіндеп дамуы.
Даруғ, даруға – ханның қаладағы әкімі, салық жинайтын т.б жұмыстар атқаратын өкілі.
Дастан – Орта және Таяу Шығыс халықтарының жазба және ауызша әдебиетіндегі көлемді батырлық немесе махаббат поэмасы.
Дәнүккіш – ұн жасау мақсатында бидайды үгітуге қолданылған тас құрал
Дәстүр (лат. tradition – беру)
– ұзақ уақыт бойы белгілі бір қоғамдар мен әлеуметтік топтарда сақталып, ұрпақтан ұрпаққа берілетін әлеуметтік және мәдени мұралардың элементтері.
Декабристер – 1825 жылы Петербургтағы Сенат алаңында болған көтеріліске қатысушылар.
Декларация (лат. жариялау) – мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының бағыты, партиялармен халықаралық ұйымдардың бағдарламалық ережелері жөніндегі ресми мәлімдеме.
Декрет (лат. қаулы) – мемлекеттік жоғарғы органдардың заңдық күші бар құжаты (мысалы, Бітім туралы декрет, Жер туралы декрет – 1917 жылы 27 қазанға (9 қарашаға) қараған түні Кеңестердің ІІ съезінде қабылданды).
Делегация – мемлекеттің өкілетті-құқықты өкілдігі.
Демобилизация – әскери қызметкерлерді міндетті қызметтен босату не отставкаға, резервке шығару.
Демобилизация – соғыс үшін, сонымен бірге халық шаруашылығының барлық саласын бейбіт қалпына көшіру.
Демография – халықтың құрамын, санын және өсуін зерттейтін статистика саласы.
Демократияландыру – қандай да бір шараларды демократиялық (немесе неғұрлым демократиялық) негіздерде ұйымдастыру.
Депортация (лат. қуу) – 1920-1940 жылдардағы жаппай қуғын-сүргін кезеңінде КСРО-ның бірқатар халықтарын тарихи мекендеген жерлерінен қуу. Депортация ауыр қылмыстардың қатарына жатады.
Депутат – қалалық өзін-өзі басқару органының мүшесі.
Десятина – 1,09 гектарға тең жер көлемі.
Дефицит – тапшылық, жетімсіздік.
Дешті қыпшақ – Қыпшақ даласы. ХІ-ХVІ ғасырларда қолданылған географиялық ұғым.
Диаспора – этностың басқа мемлекеттің аумағында тұратын шағын бір бөлігі, бұрынғы өз отанынан алыс жерлерге қоныстанған адамдар.
Диверсификация – өнім түрлерінің көрсетілетін қызмет түрлерінің, т.б. ұлғайтылуы, өзгертілуі.
Динар – Шығыс елдерінің ежелгі алтын теңгесі.
Дискриминация – адамды кемсіту, оның құқығын шектеу, әлеуметтік қорлау.
Диссидент – басқаша ойлаушы. Кеңес мемлекетінің саясаты мен идеологиясын сын көзбен қабылдап, оны өз шығармашылығы мен қызметінде бейнелегендердің бәрі диссиденттерге жатқызылды. Диссиденттер қуғынға ұшыратылды. Көпшілігі қуғын-сүргіннің құрбандары болып, кейбіреулері шетелдерге кетті.