Файл: Тас дуірі Ежелгі азастан тарихына жатпайтын тарихи деріс Ислам дініні таралуы.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 02.12.2023
Просмотров: 1325
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Дистанция – Кіші жүз жеріндегі шекара шебі маңында тұратын қазақтарды басқару үшін құрылған әкімшілік бірлік.
Диуан – 1) Моғол мемлекетіндегі атқарушылық билікті жүзеге асыратын орган; 2)Ресей империясындағы округтік орган.
Диуан – мұсылман елдеріндегі әкімшілік және сот істері жөніндегі әкімшілік мемлекеттер.
Доктрина – ілім, ғылыми, саяси теория, тұжырым. Шешуші теориялық немесе саяси қағида.
Дромос – оба астындағы қабірге алып баратын, мәйітті тонаудан сақтап қалу үшін жасалған дәліз тәрізді үсті жабық өткел.
Дротик – аңшылық және соғыс қаруы ретінде кейінгі палеолитте қолданылған, ұзындығы 120-140 см-ден аспайтын, лақтырылатын қысқа сапты ағаш найза.
Дуал – балшықтан қаланып, биік етіп салынған қоршау.
Дулулар – түрік тілдес тайпа.
Дулыға – темір-телпек; соғыс кезінде қорғану үшін киілетін болған.
Дурут – Қыпшақ бірлестігіне енген тайпа.
Дүнгендер – ислам дінін ұстанатын қытай тілдес халық.
Дүниежүзілік соғыс – капиталистік елдердің ықпал ету аймақтары, шикізат көздері, дүниежүзілік үстемдік жолындағы қарама-қайшылықтарының шиеленісу нәтижесі.
Діни-наным – қандай да бір дінге, конфессияларға қатысты болу, сондай-ақ өзінің діни ілімі, табынуы, ұйымы бар діни бірлестік.
Екінші дүниежүзілік соғыс – 1939 жылғы 1 қыркүйекте басталған жаңа дүниежүзілік соғыс; адамзат тарихындағы ең үрейлі, қатал, апатты соғыс. 1945 жылы 2 қыркүйекте аяқталды.
Елбөрлі, бөрлілер – Қыпшақ бірлестігіне енген тайпа.
Елтебер – қағанат ақсүйектеріне берілетін лауазым.
Елтірі – туғаннан кейін 2-3 күн ішінде сойылған қозы терісі.
Енисей жазуы – VI-VIII ғасырларда түрік тайпалары қолданған жазу. Орхон-Енисей жазуы деп те аталады.
Ереуіл – жұмысшылар мен қызметшілер ұжымының өздерінің экономикалық және саяси талаптарын қанағаттандырғанға дейін жұмысты тоқтатуы, еңбек дауларын реттеудің бір әдісі.
Ер-тұман – салт атқа міну үшін керекті жабдықтардың жиынтық аты.
Еуроцентризм – ғылымның , өнердің, философияның, әдебиеттің және т.б. құндылықтардың түбегейлі дамуы тек Еуропада ғана жүрді деп саналатын ғылыми концепция.
Жабғу – Оғыз мемлекетінің билеушісі.
Жазалаушы экспедиция – Ресей империясының отаршылдыққа қарсы шығушыларды жазалау үшін жасақталған әскери бөлімі.
Жайық казактары – ХV ғасырдың аяқ кезі мен ХVІ ғасырдың бас кезінде қашқын шаруалардан құралған еркін казактардың қауымдары. Патша үкіметі оларды Ресейдің оңтүстік-шығыс шекараларын қорғау үшін пайдаланды.
Жалға беру – жер не мүлікті уақытша пайдалану үшін жалға беру.
Жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) – кеңес басшылығы 1921 жылғы наурыздағы РК(б)П Х съезінен кейін енгізді, «әскери коммунизм» саясатына жаппай наразылықты басуға бағытталды.
Жаңару – саяси жүйе, ел өмірінің саны мен сапасына байланысты өзгеру.
Жарғы – белгілі бір ұйымның атқаруы тиіс қызметі туралы, оның құқықтары мен міндеттері туралы ережелер жиынтығы. Қазақ қоғамының әкімшілік заңдарының жинағы.
Жариялылық – ақпараттардың қоғамдық таныстыруға, талқылауға, ұйымдардың, мекемелердің және лауазым иелерінің қызметтерін бақылау үшін ашықтығы, қол жетерлілігі.
«Жасақ» («Яса») – Шыңғысханның заң ережелері мен қаулы-қараларының жиынтығы.
Жас тұлпар – Мәскеуде оқып жүрген қазақ жастарының бейресми қоғамдық ұйымы. 1963 жылы құрылған.
Жасауыл – патша армиясының казак офицерлерінің шені.
Жатақ – кедейленген малшылардан шыққан егіншілікпен айналысатын кедей-шаруалар.
Жәдитшілдік – мұсылмандар арасындағы ұлттық қозғалыс, саяси ағымды жақтаушылық.
Жебе – садақ оғының, назаның ұшы. Садақ оғы да осылай аталады.
Жеке басқа табыну (культ личности лат. табыну) – КСРО-дағы И.В.Сталинге табыну ретінде қалыптасқан, тоталитарлық тәртіптің жеке билігі. Бір адамның ролін дәріптеу, оған көзінің тірісінде тарихи дамудың барысына шешуші ықпал жасауды телу, жеке адамның елді алқалы басқаруды ауыстырып, демократияны жойып, диктаторлық тәртіп орнатуы.
Жекеменшік – азаматтық немесе заңдық тұлғаның нақты бір дүние мүлікке (жер, жылжымайтын және жылжымалы мүлік) шексіз құқық беретін меншікті форма.
Жекешелендіру – меншік қатынастарын реформалау арқылы мемлекеттік меншікті меншіктің басқа нысандарына айналдыру үдерісі.
Желі – құлын байлауға арнап әдейі керілген арқан.
Жер аудару – қылмыс жасағаны үшін берілетін жаза. Оңдай жаза бойынша кінәлі адам қиыр шеттегі алыс аймақта белгілі бір мерзім ішінде айдауда болады.
Жер көріп қайтушылар (ходоктар) – құнарлы жер көріп, таңдау үшін жіберілген шаруалар.
Жерді бірігіп өңдеу жөніндегі серіктестік (ТОЗ) – Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы жер үлестерін біріктіру мен бірігіп еңбек етуге негізделген ауыл шаруашылық кооперациясы.
Жертөле – кейінгі палеолитте пайда болған, жерден қазылған және жыртылатын үйдің ең көне және кең тараған түрі. Жертөленің шатырына сырғауыл немесе бөрене қойып, үстін топырақ және шыммен жапқан.
Жол жөндеу салығы – көшпелі қазақтардың Сібір казактарының меншігі мен бақылауындағы жерлермен жүріп өткені үшін төлейтін ақысы.
Жужань – ІV ғасырда Монғолия мен Батыс Манчьжурияда құрылған көшпелі тайпалар одағы.
Жұт – қыс қатты болған жылдары аштықтан, суықтан малдың қырылуы, мал өлімі індет.
Жүген – ер-тұман әбзелі.
Жүз – бірнеше ұлыстың тайпалар одағы негізінде бірігуі.
Жылу – малының қырылуына байланысты туысқандарынан сұрайтын көмек.
Жырау – жырды көп білетін және жанынан өлең шығаратын жыршы адам.
Жікіл – түрік тілдес тайпа.
Зайырлы – діни емес, азаматтық өмір салты, білім – ғылыми білім негіздері.
Зекет –шариғатқа негізделген, хандар мен сұлтандардың пайдасына мал шаруашылығымен айналысатын шаруалардан алынатын салық.
Зеңгі баба – сиыр малының пірі.
Зиялылар (интеллигенция лат.intelligens – түсінетін, ойлаушы, саналы) – ой еңбегімен, күрделі шығармашылық еңбекпен, мәдениетті дамыту және таратумен кәсіби түрде айналысатын адамдардың қоғамдық тобы.
Зооморфтық үлгі – діни ұғымға байланысты қиял-ғажайып өнері.
Зороастризм – ертедегі шығыс халықтарының дуалистік діні.
Зороастрлық фарн – ертедегі парсылардың үй жануарларына табынатын наным-сенімдері.
Идеология – адамдардың үлкен әлеуметтік топтарының іс-әрекетіне бағдар беріп, олардың мақсат-мүдделерін білдіретін идеялар мен көзқарастар жүйесі.
Иерархия (сатылы бағыныштылық) – жоғарыдан төменге қарай реттелген түтін бөліктердің немесе элементтердің құрылымы.
Иқта – феодалдарға шартты түрде берілетін жер үлесі.
Имам (араб. – алдында тұрушы) – мұсылмандарда бірлесіп Құдайға құлшылық жасауға басшылық ететін табыну қызметшісі, Ірі дін қайраткерлерінің құрметті атағы.
Иман – ислам дініндегі ең қасиетті нанымдардың бірі. Оның ақиқаттығына сену, талаптарын бұлжытпай орындау.
Империя –император басқаратын монорхиялық мемлекет; бір орталықтан басқарылатын, экономикалық, саяси дербестігінен айырылған аумақтардан құралған мемлекет.
Инал – Оғыз мемлекеті билеушісінің мұрагері.
Инаугурация (лат. inauguro – арнаймын) – мемлекет басшысы мен басқа да сайланып қойылатын басшылардың өз қызметіне кірісуінің салтанатты рәсімі.
Инвестиция – қаржы бөлу, ақша салу, инвестициялық капитал.
Индустрияландыру – ірі машиналық өндірісті құру үдерісі, экономикадағы өнеркәсіп өндірісі үлесінің ұлғайтылуы.
Инициатива – ынта, өзіндік бастама, көпшіліктің шығармашылық ынтасы.
Инновация – жаңалық енгізу, жаңарту.
Интеграция – шоғырлану, бірігу, ықпалдасу (мемлекетаралық экономикалық одақтардың құрылуы)
Интеллектуалдық – парасат, ақыл, зерде, ой өрісі, рухани зияткерлік.
Интеллигенция – ғылым мен мәдениеттің түрлі салаларына арнайы білімі бар, оқыған, ой-еңбегінің қызметкерлері.
Интервенция – бір немесе бірнеше елдің басқа бір елдің ішкі істеріне зорлықпен қол сұғуы.
Инфляция (лат. inflation – желбуаз) – ақшаның күнсыздануы – ақша айналысы арналарының тауар айналымы қажеттерінен артық мөлшерде толуы.
Ислам – дүние жүзіне кең таралған діни сенімдердің бірі.
Кадет – жабфқ әскери-оқу орнының тәрбиеленушісі.
Кадет корпусы – әскери оқу орны.
Кадеттер – конституцияшыл демократтар, Қоғамның демократиялық құндылықтар негізінде біртіндеп дамуын жақтаушылар.
Казармалық социализам – қатаң, тоталитарлық тәртіпке негізделген социалистік құрылым.
Катаклизм – кенеттен болған астан-кестен өзгеріс, апатты жағдай, қуғын-сүргін.
Категория – санат, сапа және сан категориясы.
Кәсіподақтар – жұмысшылардың мүддесін қорғайтын ұғым.
Квалификация – белгілі бір еңбек түріне жарамдылық деңгейі.
Кворум – заңмен немесе нұсқаулықпен белгіленген белгілі бір органның жиналысына қатысушылардың саны.
Кебеже – азық-түлік сақтауға арналған үлкен сандық.
Кеден – шекарадан өтетін тауарларды тексеретін және осы тауарлардан салық алып тұратын мекеме.
Келі – тары, бидай, т.б. дәнді-дақылдарды түйетін, ұнтайтын қатты ағаштан жасалған құрал.
Келіншектас – Түрік қағанаты мен қыпшақ заманында қабір басына қойылған тас мүсіндердің бір тобы.
Кемпіртас – Түрік қағанаты мен қыпшақ заманында қабір басына қойылған тас мүсіндердің бір тобы.
Кеңестер – 1905-1907 жылдардағы революциялар кезінде пайда болған жұмысшылар мен қызметшілердің кеңестері, шаруа депутеттарының кеңестері, солдат (матрос) депутаттарының кеңестері тәрізді сайланбалы саяси ұйымдар.
Керуен – алыс жерге жүк тасуға немесе сауда жасауға арналған көлік тізбегі.
Керамика – сазбалшықты жоғары температурада (400с) күйдіру арқылы жасалған түрлі бұйымдар. Керамиканы шеберлер әртүрлі пішінде және сыртына сан алуан өрнектер салып жасаған.
Кереге – киіз үй сүйегінің шеңберлі төменгі қабырғасы.
Керсен
– үлкен шұңғыл табақ.
Кесене – діни құрылыс, белгілі адамдардың құрметіне қабір басына тұрғызылған.
Кескіш – кейінгі палеолитте сүйек, мүйіз және ағашты ойып өңдеу үшін шақпақтастан жасалған үшкір құрал.
Кетпен – неолитте пайда болып, жер өңдеуге қолданылған алғашқы егіншілік құралы. Кетпен – сап және оның ұшына бекітілген өткір жүзді шапқы тәрізді бөліктен тұрады.
Кешіктен – ханның жеке басын қорғайтын жасауыл.
Кластер – бір салада жұмыс істейтін, олардың үйлесуіне жол салатын, бір-бірімен байланысты және жақын орналасқан кәсіпорындар.
Клерикализм – католик шіркеуінің саяси және мәдени әсерін бекітуге тырысатын идеологиялық және саяси ағым.
Коллаборационистер – Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында фашистер жағына шығып, соларға қызмет еткендер.
Колхоз – Кеңес өкіметі тұсында құрылған ұжымдық шаруашылық нысандарының бірі.
Комиссар – мемлекеттен арнайы өкілдік алған, қызмет бабындағы адам.
Коммендация – жеке басын қорғағаны үшін феодалдардың әміршіге әскери қызмет немесе басқа да жұмыстар атқаруы.
Комсомол – Коммунистік жастар одағы.
Конгломкрат – әртүрлі заттардың ретсіз жинағынан құралған механикалық қосынды.
Конституция (лат. constitution – құрылым) – мемлекеттің қоғамдық құрылысын, биліктің өкілдік органдарын құру қағидасы мен тәртібін, сайлау жүйесін, азаматтардың құқықтары мен міндеттерін анықтайтын негізгі заңы.
Контрибуция – соғыста жеңген жақтың жеңілген жақтан соғыс шығындарын өндіріп алу жөнінде салатын салығы.
Контрреволюция – әлеуметтік топтардың күні біткен қоғамдық және мемлекеттік құрылысты қалпына келтіру немесе сақтап қалуға бағытталған күресі. Контрреволюцияның формалары мен әдістері әртүрлі: бүліктер, кастандықтар, Азамат соғысы, саботаж, диверциялар, шетелдік интервенция, блокада.
Конфедерация (кейінгі лат. confederatio – одақ, бірлестік) – әрқайсысы өз тәуелсіздігін сақтайтын өзінің мемлекеттік өкімет және басқару органдары бар егеменді мемлекеттер бірлестігінің формасы. Конфедерация мүшелері белгілі бір салаларда барлық мемлекеттердің мүддесіне сай мәселелер мен әрекеттерді үйлестіру мен талқылау үшін арнайы органдар құрады.
Конфискация – сот үкімінің қаулысына сәйкес мемлекет пайдасына жеке мүліктің тәркіленуі.
Концепция – тұжырымдама, белгілі бір мәселеге немесе құбылысқа қатысты көзқарастар жүйесі.
Кооперация (лат. ынтымақтастық) – шаруашылықты бірігіп жүргізу, кәсіпкерлікті, ұсақ өндіріс пен маусымдық еңбек қызметін ұйымдастыру жөніндегі ерікті серіктестік, акционерлік қоғам нысаны.