Файл: азастан Республикасы ылым жне жоары білім министрлігі лФараби атындаы аза лтты университеті.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 05.12.2023
Просмотров: 64
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Кесте 3. 1989-2020 жылдар аралығындағы Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданындағы қазақтар мен басқа ұлт өкілдері санының өзгерісі
| Өңірлер | Қазақтар | Басқа ұлт өкілдері | ||||
| 1989ж. мың адам | 2020ж. мың адам | өсу, кему | 1989ж. мың адам | 2020ж. мың адам | өсу, кему | |
| Астана қаласы | 49,7 | 906,3 | 1723 | 79,4 | 90,4 | 13 |
| Павлодар | 268,5 | 399,1 | 48 | 246,2 | 90,4 | -63 |
| Қостанай | 279,4 | 357,6 | 27 | 408,6 | 157,3 | -61 |
| Солтүстік Қазақстан | 477,9 | 574,8 | 20 | 579,7 | 199,4 | -62 |
(Ескертпе: Ұлттық статистикалық деректер негізінде автормен құрастырылған) [6].
4. СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯСЫ
4.1. Ауыл шаруашылық салалары: өсімдік шаруашылығы
Солтүстік экономикалық ауданда Қазақстандағы ең дамыған АӨК орналасқан. Солтүстік Қазақстан - елдегі ең ірі астықты аймақ. Егістік алқаптарының көптігі ауыл шаруашылығының дамуына оң әсер етеді. Мамандандырудың негізгі бағыты (егістік жерлердің 80% -ы) жаздық бидайды өсіру болып табылады, ол Украинадан екі есе көп, ал жеткізілетін астық көлемі АҚШ-тағы жылдық өндірістің 30% құрайды. Ең ірі дәнді дақылдар Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Ақмола облыстарына жатады (3 миллион гектардан астам).
Солтүстік Қазақстан елдің астық өндірісінің 90% қамтамасыз етеді. Құрғақшылыққа төзімді тары облыстың орталық бөлігінде өсіріліп, елдің 40% егістік алқабын алып жатыр. Қостанай, Ақмола облыстарының оңтүстігінде, Павлодар облысының оңтүстік-батысында. Сұлы, арпа, күздік қара бидай, қарақұмық, жемдік жүгері облыстың солтүстігінде басқа дәнді дақылдарда өсіріледі.
Шығыс және Оңтүстік Қазақстанмен салыстырғанда облыста егістік алқаптың тек 1% алып жатқан техникалық дақылдардың үлесі мен сорттары аз, негізінен майлы дақылдар - күнбағыс, зығыр, қыша және қарасора. Еліміздегі күнбағыс жинаудың 20% -ы Павлодар облысына тиесілі. Ертіс аңғарында мал азығы қызылшасы өсіріледі. Көкөністер, картоп және бақша дақылдары Ертіс, Есіл, Тобыл және Обаған өзендерінің аңғарлары мен қалаларында өсіріледі. Жүгері мен көпжылдық шөптерді қоса алғанда, жемдік дақылдар ауданның егістік алқаптарының 24% құрайды және негізінен солтүстікте өсіріледі.
Сонымен қатар, мұнда сұлы, арпа, күздік бидай және қарақұмық дайындайды. Экономикалық аудан - астық жинау бойынша Қазақстан бойынша бірінші орында (67%). Қостанай облысы - Қазақстандағы ірі мал шаруашылығы аймағы. Мұнда елдің егістік алқабының 18% -ы және ірі қара малдың 13% -ы шоғырланған.
Ауылшаруашылық жерлерінің жалпы ауданы 19,6 миллион шаршы құрайды. га, оның 5659,3 мың гектары егістік, 351,6 мың га шабындық, 120,7 мың га жайылым. Дәстүрлі түрде бидай өсіретін Солтүстік Қазақстанның аймақтарында біздің ауылшаруашылық тауар өндірушілеріміз жаздық бидай, бұршақ, зығыр, тары, жемшөп және басқа дақылдарға көп көңіл бөле бастады. Бұл мал шаруашылығын дамыту үшін, екінші жағынан, бидай дәнінің бағасының тұрақсыздығына және оның қоршаған ортадағы бәсекеге қабілеттілігінің артуына байланысты өте маңызды.
Дәнді және бұршақ дақылдары Ақмола облысының егістік құрылымындағы көлемі көктемгі егін себер алдында 90% дейін қамтылған. Оның ішінде жаздық бидайдың үлесі 78,7% -ды құрайды. Жемшөп дақылдары 4,2 %-ға дейін және майлы дақылдар тек 4,5% ғана болды. Ал өңірдің өңделген егістік жерлерінде басқа дақылдардың үлесі 12,5%, жарма және дәнді күздік дақылдарын пайдалану құрылымы тек - 0,1% ғана құрайды.
Ақмола облысы жағдайында жарма дақылдарының егіс көлемі біртіндеп артып келе жатыр. Аймақтың климат жағдайында тары құрғақшылыққа ең төзімді дақылдың бірі, тіпті құрғақшылық жылдары да астық шығымдылығын азайтпайды. 2012 жылы болған құрғақшылық жағдайында тарының алынған өнімі 8,2 ц/га құрады, немесе бидайға қарағанда өнімі 3,0 ц/га жоғары болды [9].
Қостанай облысында былтыр 1 млн тонна дәнді дақыл, 800 мың тонна ұн, 10 мың тонна өсімдік майы экспортталды. Бұл – тулақтай жерді бос тастамай, ебін тауып жер емген диқандардың еңбегі. Өңірдегі шаруашылықтардың дені қазір иелігіндегі жерге егін салып қана қоймай, мал шаруашылығын да қатар дамытып отыр.
4.2. Мал шаруашылығы
Аудан ауыл шаруашылығының екінші маңызды саласы мал шаруашылығы, ол өсімдік шаруашылығымен ұштасқан. Ауыл шаруашылығына жарамды жердің 57 пайызы жайылым мен шабындық, оның басымы Қостанай, Ақмола, Павлодар облыстарына келеді. Мал шаруашылығының жем-шөп базасында табиғи мал азығы басым. Сонымен бірге мал азығы ретінде егіншіліктің, тамақ өнеркәсібінің қалдығы пайдаланылып құрама-жем даярланады. Солтүстік Қазақстанда еліміздің басқа аудандарымен салыстырғанда етті-сүтті мал шаруашылығының ролі жоғарылау, сонымен бірге қой шаруашылығының да маңызы едәуір. Бірақ қазіргі нарықтың қиындығымен байланысты жалпы мал саны бұрынғыдан едәуір азайған.
Ет, сүт және сүт бағытындағы ірі қара өсіру Солтүстік Қазақстандағы жетекші бағыт болып табылады, ол Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарының орманды дала және дала зоналарында қолайлы табиғи жағдайларымен сипатталады, мұнда сүтті қызыл сиырлар мен қазақстандық ақ етті сиырлар кең таралған. Сонымен қатар қой, жылқы, құс және шошқа шаруашылықтары да дамыған.Серіктестікте ет және сүт бағытындағы 12 мыңнан аса ірі қара бар. Былтыр алқаптан 250 тонна бидай жиналып, 3 мың тоннаға жуық сүт өндірілген. Егіншілік пен мал өсіруді қатар игерген шаруашылық осылайша мыңдаған ауыл тұрғынының тұрақты табыс тауып, тұрмысын түзеуіне сеп болып отыр.
Қой шаруашылығы оңтүстікте Қостанай облысының Павлодарда, әсіресе Ақмола облысының Торғай облысында дамыған.
Ақмола облысы еліміздегі агроөнеркәсіп саласы қарқынды дамыған өңірлердің бірі. Өңірде егіншілікпен бірге мал шаруашылығына да ерекше көңіл бөлінуде. Мемлекеттік қолдаудың арқасында облыста жыл өткен сайын мал басы көбейіп келеді. Бұл сала етті және сүтті бағытта дамуда. Өткен жылы 150 ет өндіру фермасы ашылып, асыл тұқымды 10 мың бас ірі қара сатып алынды. Сондай-ақ, төрт тауарлы - сүт фермасы ашылды.
Сонымен қатар, аудандарда 7 мың ірі қараға арналған мал бордақылау алаңы мен 135 ет өндіру фермасын ашу жоспарланған. Оның бірі – Аршалы ауданында 7 мың малға арналған («Aizet farms» ЖШС), Көкшетау қаласында 5 мың малға арналған («Биборд» ЖШС») және Целиноград ауданында («Агропарк» ЖШС). Өңірде сүт бағытындағы мал шаруашылығын дамытуға да көңіл бөлініп келеді. Биылғы жылы 4600 сиырға арналған 9 тауарлы-сүт фермасының құрылысы басталады. Оның ішінде үш ірі ферма Ақкөл, Астрахан және Атбасар аудандарында жоспарланып отыр. Жалпы, агроөнеркәсіп саласындағы жаңа жобалар отандық өндірісті дамытып, «Қазақстанда жасалған» тауар белгісімен шығарылатын өнім көлемін арттыруға мүмкіндік береді.
Жылқы шаруашылығы облыстың түкпір-түкпірінде дамыған, республикадағы жылқы популяциясының 1/3 бөлігі, оның ішінде Қостанай және қазақ тұқымдары басым. Шошқа өсіру Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарының ауылшаруашылық аймақтарындағы орманды дала және дала аймақтарында дамыған. Бұл аймақтардың егістік жерлерінде құс өсіру кең таралған, ал көлдерде суда жүзетін құстар жиі кездеседі. Солтүстік Қазақстан аумағында ауданның топырақ-климаттық жағдайына және ауыл шаруашылығының мамандануына байланысты солтүстік, орталық және оңтүстік бассейндер қалыптасады.
4.3. Экологиялық мәселелері
Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданындағы ауаның ластануының негізгі көздері табиғи ресурстарды өндіретін кәсіпорындар, сонымен қатар қалалық жылумен жабдықтау орталықтары мен көлік құралдары болып табылады. Қоршаған ортаға ең зиянды - өндірістік және тұрмыстық қалдықтар, күл қалдықтары. Қалдықтардың көп мөлшері қоршаған ортаға зиян тигізіп қана қоймайды, сонымен қатар адам өміріне үлкен қауіп төндіреді. Соңғы жылдары бұл кәсіпорындар экологиялық стандарттарды сақтау мақсатында қоршаған ортаны қорғау бойынша шаралар қабылдады. Көптеген компаниялар қоршаған ортаға зиянды заттар шығармайтын жаңа технологияларды қолдана отырып өндірістік қуаттылықтарын арттыруда. Өндірістік қалдықтарды қайта пайдалану экономикалық және экологиялық жағынан тиімді. Мысалы, Қостанай облысында жылу электр станцияларында және тау-кен өнеркәсібінде өндірістік экологиялық бақылау бар. Нәтижесінде, «Қызыл Октябрь» шахтасында қалдықтарды жою бойынша іс-шаралар жүргізіліп, қалдықтардың мөлшері айтарлықтай азайды.
Петропавл қаласы – СҚО әуе бассейнін ластауға ең көп үлес қосады. Мұнда облыстың стационарлы көздерден жалпы ластауыш заттар шығарындыларының 48%-ға жуығын беретін кәсіпорын – «СевКазЭнерго» АҚ (ЖЭО-2) орналасқан.
Солтүстік Қазақстан облысының аумағындағы жер үсті суларының ластануына бақылау Есіл өзені мен Сергеевка су қоймасында жүргізілді. Есіл өзенінде ШЖК астығы негізгі иондар топтарынан (сульфаттар – 1,2 ШЖК, натрий – 1,1 ШЖК), қоректік заттардың (жалпы темір – 1,9 ШЖК), ауыр металдардың (мыс – 3,3 ШЖК) көрсеткіштері бойынша тіркелді.
«Бурабай» көліндегі су көлемінің 30 жылғы және судың ластану индексінің жылдар бойынша 10 жыл бойғы динамикасы, судың гидрохимиялық құрамы зерттеледі. Көлдің ластану дәрежесі 2009-2017 жылдары ластана бастаған және 2018 жылы – нормативті таза екендігі анықталған. Көлді ластаушы негізгі көздер өндірістік және тұрмыстық ағындар, тазартылмаған жаңбыр және еріген сулар, түрлі ыдыстар мен сыйымдылықтардан, құбырлар мен басқа да құрылыстардан кездейсоқ тазалаудан өтпеген сулар болып табылады. Фторид құрамының ұйғарынды шектелген шоғырлануы бірнеше есе артық екені анықталады.
Петропавл қаласында атмосфералық ауаның күкіртті сутегімен ластану көзі, «Қызылжар су» ЖШС теңгерімінде тұрған, "Биопруд" сарқынды сулар жинақтаушысы болып табылатындығы анықталды. Атмосфералық ауаның күкіртті сутегімен ластану бойынша анықталған бұзушылықтар үшін айыппұл түріндегі әкiмшiлiк жаза қолданылды, сондай-ақ, экологиялық заңнаманың бұзушылығын жою, соның ішінде алдағы уақытта атмосфералық ауаның күкіртті сутегімен ластануын болдырмау бойынша ұйғарым берілді [11].
Қорытынды
Қорыта айтқанда, қазіргі таңда ауданның экономикалық жағдайын дамытуға өте қолайлы аудандардың бірі. Өйткені жоғарыда айтқанымыздай, ауыл шаруашылығы өте жақсы дамыған.
Ауыл шаруашылығына жарамды жердің көп бөлігі жайылым мен шабындық жердер, оның басым көп бөлігі Қостанай, Ақмола, Павлодар облыстарының үлесіне тиесілі. Сол себептен ет өнімдерінің 50 пайызы, май өнімдерінің 70 пайызы осы аудандарда шығарылады. Осы өнімдерді шығаратын кәсіпорындардың саны 200-ден асады. Міне, сондықтан аудандағы жетекші сала агроөнеркәсіптік кешен болып табылады. Аграрлық өндіріспен қатар 1960 жылдан бері дамып келе жатқан сала - кен өндіру.
Қостанай темір кені негізінде Соколов-Сарыбай, Лисаков, Қашар кен байыту комбинаттары жұмыс істеп, оның концентратын шығарады. Павлодар облысының Ақсу қаласында Батыс және Орталық Қазақстанның хром, марганец кендерінің, Оралдың тасымалды кварцитімен ұштастырып пайдалану барысында сапалы болат шығаратын ферроқорытпа зауыты жұмыс істейді.