Файл: 15 дріс таырыбы Белгібай Шалабаев, уанды Жсіпов жне Нржамал Оралбаева.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 06.12.2023
Просмотров: 126
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
15 - дәріс тақырыбы: Белгібай Шалабаев, Қуандық Жүсіпов және Нұржамал Оралбаева – тіл және әдебиеттану ілімінің ғалымдары
Шалабаев Белгібай Шалабайұлы 1911 жылы сәуір айының 14 жұлдызында Павлодар облысының Баянауыл ауданына қарасты бесінші ауылда туған. Ол 1933 жылы Абай атындағы қазақ педагогика институтының тіл және әдебиет факультетін, 1937 жылы Ленинград мемлекеттік университетінің аспирантурасын бітірген. 1937-38 жылдары С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті қазақ әдебиеті кафедрасында аға оқытушы әрі Қазақ педагогика институтында оқытушы қызметтерінде болған.
1944 жылы «Сұлтанмахмұт Торайғыров творчествосы қазақ романының тарихында» деген тақырыпта кандидаттық диссертация, 1970 жылы «Қазақ прозасының тарихы (сюжет және характер)» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғаған. 1944 жылы ҚазПИ-дің тарих-филология факультетінің деканы, қазақ әдебиеті кафедрасының доценті, 1949-51 жылдары ҚазГУ-дің филология факультетінің қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі, 1951-73 жылдары доцент, 1973-80 жылдар аралығында профессор, 1980 жылы кафедраның кеңесші профессоры. «Қызыл жұлдыз» орденімен, Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Құрмет грамотасымен марапатталған. Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген мұғалім.
1990 жылы «Жазушы» баспасынан Белгібай Шалабаевтың ұзақ жылдар бойғы еңбегінің қорытындысы ретіндегі «Қазақ романының тууы мен қалыптасуы» атты кітабы жарық көрді. Бұл еңбек негізінен қазақ романының тууы мен қалыптасуына арналған монография. Мұнда қазақ прозасындағы сюжет пен характер қарастырылады. Бұл кітаптың басты мақсаты - қазақ романындағы сюжет пен характер проблемасын бір қырынан қарастыру.
Осы еңбегін жазу үшін В.Белинскийдің, Н.Чернышевскийдің, Н.Добролюбовтың теориялық еңбектерін, В.Шекспирдің, А.С.Пушкиннің, М.Лермонтовтың, Л.Толстойдың, К.Фединнің, М.Шолоховтың, С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтың, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтың пікірлерін, сондай-ақ басқа да көптеген қосымша еңбектерді пайдаланады.
Бұл монография 1917 жылғы төңкеріске дейінгі және одан кейінгі
кезеңдегі қазақ прозасының үздік шығармаларындағы сюжет пен характерлердің өзара қатысын көрсетеді. Қазақ романдарының таңдаулы үлгілерін халық өміріндегі ұлы өзгерістердің көркем энциклопедиясы десе де болғандай.
Қазіргі қазақ прозасының ойдағыдай дамуын жазушыларымыздың өз ізденістерінде Ы. Алтынсарин, А.Құнанбаев, С. Көбеев, С.Торайғыров, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сияқты ұлы ақын-жазушылардың дәстүрлеріне ұдайы сүйенумен түсіндіруге болады. Сонымен қатар кітапта сюжетке баса назар аударылған. Сюжет пен характердің өзіндік ерекшеліктері, түптеп келгенде, шығарманың мазмұнын ашады.
Сондықтан да мазмұнды баяндауға бұл еңбекте елеулі орын берілген. «Мазмұн мен форма компоненттерінің өзара байланысын дәлелдеу онша қиын емес, - дейді автор. Ы.Алтынсариннің мазмұны қарапайым және оқиғасы шағын шығармаларында қыр-сыры мол характерлер жоққа тән болса, М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясындағы картина мүлде бөлек. Онда өмірлік материалдың мол қамтылуы сюжеттік желілердің сан алуан түрімен астаса келіп, өте күрделі характерлер жасауға мүмкіндік берген».
Еңбекте характерлерді белгілі бір тарихи дәуірде бейнелеудің нақты әдістері сөз болады. Әрбір шығарма қазақ романының тарихында белгілі бір саты ретінде талданады. Мәселеге бұлайша келу аса көрнекті қазақ жазушыларының шығармаларындағы сюжеттің даму ерекшеліктеріне, характер жасаудың әдістері мен тәсілдеріне арналған кейбір тарауларды монографиялық сипатта баяндауға мәжбүр еткен.
Шолудың бірінші бөлімінде сыншыл реализмнің таңдаулы өкілдерінің, ал екіншісінде қазақ әдебиетінің аға ұрпақ жазушыларының прозасы қарастырылған. Сонымен қатар кейбір айтулы шығармалар арнайы талданбай, аталып қана қойылады.
Түйіндей айтқанда,
Жүсіпов Қуандық Пазылұлы (1941-2019) 0.11.1941 ж. Павлодар облысы Баянауыл ауданы Жаңажол (қазіргі Мәшһүр Жүсіп) ауылында дүниеге келген.
Филология ғылымдарының докторы (1994), профессор (1996), жазушы, әдебиетші. Қазақ КСР Халық ағарту ісінің үздігі (1991,) КСРО (1979), және Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі (1992).
Қуандық Пазылұлы 1964 жылы ҚазПИ-ді (қазіргі ҚазҰПУ), 1967 жылы Қазақ КСР ҒА-ның Әдебиет және өнер институтының аспирантурасын бітірген. 1968-1991 ж. Семей педагогикалық (қазіргі Семей мемлекеттіқ университеті) институтында аға оқытушы, доцент қызметін атқарған.
1991-95 жылдары аталмыш жоғары оқу орнының қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі, 1995-1997 жылдары Қ.Сәтбаев атындағы Екібастұз инженерлік-техникалық институтында «Филологиялық пәндер» кафедрасының меңгерушісі және Екібастұз жоғары педагогикалық колледжінде қазақ филологиясы кафедрасының меңгерушісі болды. 1997- 2012 жылдар аралығында С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттіқ университетінің қазақ филологиясы кафедрасының меңгерушісі, ал одан кейін (өмірінің соңына дейін) осы жұмыс орнында профессор қызметін атқарды.
Қуандық Пазылұлы «Құрмет» орденімен (2012), С.Торайғыров атындағы алтын медалімен (2010), «Қазақстан Республикасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін» белгілерімен наградталған (2001).
Шығармашылығы. Қ.П.Жүсіпов 80-нен аса ғылыми еңбектердің және бірнеше монографиялардың авторы.
Асылы, қазақтың қайсы бір қанатты сөзін алып қарасаңыз да, оның тіршілікпен тыныстылығын, өмірмен өзектестігін анық байқаймыз. Мәселен, халықтың «Атадан ұл туса игі, ата жолын қуса игі» деген өсиетнама сөзі ата дәстүрін берік сақтап, ұлттық мұрат-мақсаттар жолында жанкешті еңбек етуші жандарды әспеттеуден туғаны және ол сөздің екінің біріне тиесілі еместігі де айқын.
Осындай ұлағатты ұлы сөзге лайықты ғұмыр кешкен, әлі де кешу үстіндегі өнген-өскен ұрпақтың бірі – Мәшһүр Жүсіп әулеті. Сол әулеттің бас көтерер үлкені, елге танымал атақ-абыройы мен беделі бар белгілісі – Қуандық Пазылұлы Жүсіпов еді. Ол әдеби қауымға, қала берді бүкіл жұртшылыққа өзінің көркем шығармаларымен, елеулі ғылыми еңбектерімен танылған қаламгер әрі ғалым.
Шынында, Қуакең — ата жолын өмірлік мұрат етіп, осы жолда аянбай тер төгіп, кейбір тұстарда саз да кешкен жандардың бірі. Әрине, бұны өмір жалғастығы, дәстүр сабақтастығы десек те, ол қасиетті екінің бірі бойына дарыта бермесі анық. Бұның айғағы ретінде — біз Қуандық Пазылұлының шығармашылық өмір жолы мен адамдық болмыс-бітімін, алға қойған мақсат-мұратын айтсақ болады. Ендеше аталмыш қаламгердің ізгі қасиеттеріне, үлгілі іс-әрекеттеріне бір сәт тоқталып өтелік.
Қуандық Пазылұлы 1959 жылы Баянауыл қазақ орта мектебін бітірген соң, Алматыдағы Абай атындағы мемлекеттік педагогика институтына оқуға түседі. Институт қабырғасын жүргенде- ақ ол өлең- әңгімелер жазып, мерзімді басылымдардан көріне бастайды. Әдебиетке деген ынта- ықыласын байқаған ғалым-ұстаздар оның терең білім алуына мүмкіндік жасап, Ғылым академиясының М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының аспирантурасына түсуге жолдама береді. Сөйтіп 1969 жылы аспирантураны тәмамдай салысымен, білгір ғалым, танымал әдебиетші Қажым Жұмалиевтің жетекшілігімен «Қазақ прозасындағы тартыс және жаңа адам» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды.
Бірақ Қуакең айтыс- тартысқа толы әдеби қауымның қалың ортасынан қашып, тыныштықты, татулықты сүйетін қалпымен Семей педагогика институтына жолдама алады. Осы жоғарғы оқу орнында табаны күректей жиырма жеті жыл жұмыс істеп, аға оқытушы, доцент, кафедра меңгерушісі қызметтерін атқарды. Ұстаз алдын көріп, дәріс алған шәкірттердің өзі қаншама? Қазіргі кезде олардың алды — академик, артқылары мектепте оқытушы атанып, халыққа қалқысыз қызмет етуде.
Осы орайда, Қуандық Пазылұлының ерекше бір қырына тоқтала кеткен жөн. Ол – болашақтың білікті мамандарын даярлау жолындағы қажырлы еңбегі. Түптеп атағанда, өзіндік ұстанымы бар ұстаздығы. Егемен еліміздің ертеңгі ұл- қыздарын тәрбиелейтін педагог кадрларын дайындау – өте бір маңызды іс екені сөзсіз. Бұл істі, яғни атадан балаға мирас болып қалған (Қуандықтың әкесі Пазыл – Ленин орденімен марапатталған майталман мұғалім – С.С) абыройлы жұмысты жалғастырып қана қоймай, оны ақ жүрек, адал ниетімен атқаруда. Және де бұл жолда Темірқазықтай бұлтартпас турашылдығынан бір танған емес. Бұл оның асылдың сынығы, тұлпардың тұяғы екенін дәлелдемек.
Шығармашылық өмір жолындағы бір шыққан белесі- проза саласындағы жемісі. Көркем шығарма жазумен сонау студенттік кезден айналыса бастаған қаламгер 70-жылдары өнімді еңбек етіп, біршама тәуір туынды берді. Таратып айтатын болсақ, «Қара кемпір» (1974), «Бір әйелдің өмірі» (1975), «Армандастар» (1979), «Қыздар, жігіттер» (1981), «Однокусники» (1989) атты повестері мен әр жылдары баспалардан басылып шықты. Сөйтіп, еңбегі еленіп, 1979 жылы Қазақстан Жазушылар одағының мүшелігіне сайланды.
Аталмыш қаламгер драматургия саласында да қалам қарымын танытып, «Ұл мен қыз» атты пьеса берді. Драманың Семей облыстық драма театрында үш жүз реттен аса қойылуы көрерменнің туындыны жылы қабылдағанын байқатады.
Қуандық Пазылұлының бүкіл творчествосын таразылайтын болсақ, салмақты жағы, әрине, оның ғылыми, сыни еңбектеріне тиесілі екенін байқаймыз. Онысы – әдебиеттану саласында тосын тұжырымдамалар, соны ізденістер ізін салып, қазақ лириканың жанрлық сипаты мен көркемдік ерекшеліктеріне тоқталған туындыларымен айғақталады. Мәселен, «Өлең- сөздің патшасы» деген кітабына әдебиет теориясының мәселелеріне арналған зерттеулері топтастырылған.
Автор көрнекті қазақ ақындарының лирикалық шығармаларына теориялық талдау жасап, өлең табиғатын ашуға талпыныс жасайды. Сондай- ақ, сол тұстағы поэзияның жетістіктері мен кемшіліктері туралы да ой саралайды.
Қай қаламгердің болса да, ізденістер мен іркілістерге толы шығармашылық өмір жолында шыққан биігі, белгілі бір белесі болады десек, бұл тұста Қуакең асуға арындап, қоржынын толтыра шыққанға ұқсайды. Бұған оның қанжығасына бөктерген жүзден астам ғылыми мақаласы мен бес кітабы куә.
Шынында да, Қуандық Пазылұлы – ұстаздық пен ғылыми жұмысты ұштастыра жүріп, әдебиеттану мен әдебиет тарихына қатысты толғақты мәселелер төңірегінде өз ой- пікірлерін мерзімді баспасөз беттерінде білдіріп жүрген қарымды қалам иесі. Әсіресе, әдеби мұрасын әспеттеуге кеңес үкіметі тұсында тосқауыл қойылып келген өз атасы Мәшһүр Жүсіп Көпеев туралы жазған зерделі зерттеулері әдеби қауымды елең еткізуде. Тіпті Мәшекең (Мәшһүр Жүсіп) шығармалары мен қолжазбаларының жариялануы мен насихатталуына әрі жан- жақты арнайы зерттелуіне де өзі мұрындық болып жүр. Өз отбасын, яғни ұлдары мен қыздарын тікелей осы іске жұмылдыруы осыны айғақтайды. Атап айтсақ, өткен ғасыр басында «ұлтым» деп ұлардай шулаған ат төбеліндей аз ғана шоғыр – Алаш ардақтыларының бірі – Мәшһүр Жүсіптің мол мұрасының жиырма томдық шығармалар жинағының топтамасы
Әдебиеттің проза, драматургия салаларында қажырлы еңбек еткен қаламгер кейінгі кезде біржола ғылыми зерттеулер жүргізуге ден қойған сыңайлы. 1999 жылы Қуакеңнің «Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік» (Павлодар, ИПФ «ЭКО», 1999ж.) атты көлемді кітабы баспа бетін көрді. Бұл- ауыз толтырып айтуға тұрарлық қомақты да салмақты еңбек, Олай дейтініміз, біріншіден, монографияда әдебиеттану саласында әрі де жете зерттелмеген лирикадағы стиль және бейнелілік мәселелері төңірегіндегі ойлары тұжырымдалған. Екіншіден, қазақ лирикасын көркемдік әдіс, стиль, бейнелілік тұрғысынан байланыстыра зерттеу мәселесі қарастырылған. Сондай-ақ, еңбек қазақ өлеңінің көркеюіне көмегін тигізген ақтаңдақ ақындарымыз – Ш.Құдайбердиев, М.Ж.Көпеев, М.Жұмабаев және тағы басқалардың шырмашылығына тоқталуымен құнды.
Бұл кітап таралып үлгермей, іле-шала келесі жылы осы баспадан, «Алтын тіл» бағдарламасы бойынша Қуакеңнің «Көркем сөздің құдіреті» деген еңбегі жарыққа шықты. Кітапта қазақ әдебиеті мен тілін оқытудың көкейкесті мәселелері төңірегінде ой қозғалады. Жіліктеп бөліп айтсақ, өлең мен эпостық шығарманы оқытудың жайы, сондай- ақ көркем шығарманың тілін түсіндіріп, сараптауы сөз етіледі. Зерттеуші ұзақ ұстаздық жолында көкейге түйгенін ғылыми тұрғыдан дәйектеп, тың тұжырымдамаларын маман ұстаздарға, жалпы әдебиет сүйер оқырман қауымға айқын жеткізе білген. Бүгінгі күннің тұрғысынан қарағанда, әдебиеттану әдістемесінің кем тұстарын кертіп алып, кернеуіне салып ой елегінен өткізген. Онысы қарапайым да жатық тілде шыққан.
Қуандық Пазылұлының осындай қырлары бар десек те, негізінде, оның адамдық болмыс- бітімін ұстаздығы мен ғалымдығы құрайды. Тіпті бүкіл өмірдегі мақсат- мұраты да осыған негізделген десек жаңылыспаймыз. Әсіресе, оның халықтың жарқын болашағын ойлаудан туған келер ұрпақтың тәрбиесіне деген адал ниеті, адамдық қасиеті кімді болса да, тамсандырмай қоймасы анық.
Нұржамал Оралбайқызы Оралбаева (15. 5. 1928 жыл туған, Павлодар облысы, Баянауыл ауданы) - қазақ тіл білімі маманы, филология ғылымы докторы (1971), профессор (1973), ҚазКСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері. ҚазПИ-ді бітірген (1949). 03.12.2020 жылы 92 жасында Алматыда қайтыс болды.
1949 жылы Қазақ Педагогикалық университетін бітірген. 1949-1952 жж. Қаз КСР ҒА Тіл білімі институты аспирантура бөлімінде оқыды. 1952-1962 жж. ҚазПИ-де оқытушы, 1962-1973 жж. доцент, 1973-1975 жж. осы институттың профессоры болды. Ал 1975-1989 жж. ҚР ҰҒА А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында аға ғылыми қызметкер, 1989-1997 жж. ҚазПИ-де қазіргі қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі, 1990-1991 жж. осы институтта проректор, 1997 жылдан қазақ тілі кафедрасының профессоры қызметін атқарды.