Файл: 1. Grammatika va uning tarkibiy qismlari. 3 Oqitish metodikasida oqitishning asosiy konsepsiyalari 9.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 54
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
9.
Endi shu o'rinda savol tug'iladi: talabalar bilan «Tafakkur» mavzusi bo'yicha yuzaki dars o'tish deyarli mumkin emas, bahs usulini bu yerda nima aloqasi bor? Bunga quyidagicha javob' berish mumkin.
To'g'ri bu bahsga o'xshamasligi mumkin, lekin asosiy xususiyati shundaki bahslashish xususiyatiga ega talabalarni o'ylashga majbur qilgan, tayyorgarliksiz biror xulosaga keltirgan va ilmiy adabiyotlarni o'qishga yo'naltiruvchi savolni qo'yishishida namoyon bo'ladi. Bunday yo'naltirish o'z-o'zidan ahamiyatli dalildir. Lekin baribir asosiysi munozaralar talabalarni o'ylashga majbur qilyapti: tafakkurlashni talab etuvchi va munozarali muammo qanday bo'lish kerak degan savolga, muhim pedagogik muammoni insonni fikrlashga o'rganishini hal etadi. Shuning uchun og'zaki bahs sifatida ham munozara bo'lmasligi mumkin. Shunday qilib, bahs usuli, hamma dars shakllari, ma'ruzadan tortib laboratoriya mashg'ulotlarigacha qo'llash mumkin. Uni talabalarning qanchalik fikrlashlarini faollashtiradi va o'zlashtirishda rejasini qay darajaga ko'tarilgani, savollarni o'rganishga qiziqish uyg'otishi va ularni adabiyotlar bilan mustaqil ishlash jarayonida chuqur kirib borishlariga qarab natijasi belgilanadi.
«Aqliy hujum» usuli oliy o'quv yurtlari amaliyotida o'qitish usuli sifatida qo'llashga ulgurgani yo'q, bu usul boshqaruv tizimi, shuningdek, ilmiy izlanishlar natijasida kelib chiqqan. U ayniqsa, iqtisodiy boshqaruv faoliyati, menejmentda keng qoilaniladi. O'qitishga bog'liq bo'lmagan holda aqliy hujum usulining mazmuni mohiyati nimada? Mutaxassislarning fikricha, muammoning javobini qidirishda bevosita miyaga kelgan fikrlar, taxminlar tasodifiy o'xshatishlar, shuningdek, birdan kelib chiqadigan, mavjud kerak va nokerak bogianishlarni asoslab berishlarini o'z ichiga oladi. Keyin diktofonga yozib olingan tasodifiy jumla, fikrlarni diqqat bilan tahlil qilish yoii ayniqsa qiziqarli ya'ni aqliy hujum usuliga yaqin bo'lganlari ajratib olinadi va keyinchalik chuqurroq savol quyilib, muhokama qilish uchun foydalaniladi. Aqliy hujumning o'ziga xos oltin qoidasi mavjud bo'lib — ishtirokchilar suhbati davomida aytishganlaridan hech biriga shubha qilmaslik, aksincha har qanday fikrni bildirishda toia erkinlik yaratib berish lozim. Bunday psixologik erkinlik o'zini xotirjam tutishga «guruh fikridan» uyalmaslikka omadsiz luqma tashlash bilan o'zini o'ng'aysiz holatga qo'yishdan qo'rqmaslikka imkon beradi. Bunday holatda (ayniqsa, ishtirokchilar bunga moslashganda) ko'chirishi to'g'ri boigan, hech nimaga yaramaydigan (ayni damda muammoni yechish uchun) ahmoqona, kutilmagan, lekin zarur boigan, haqiqatdan intensiv fikrlar yuzaga keladi. Ana shuning uchun ham aqliy hujum uyushtiriladi. Lekin bu, menejment va ilmiy izlanishlarda to'g'ri yechimni izlash uchun qoilaniladi. Bu usulni oliy o'quv yurtlarida qanday qo'llash mumkin? Aytish lozimki, imkoniyatlar diapozoni psixologiya o'qitishda qo'llash uchun yetarli emas. Lekin aqliy hujum usuli qaysidir muammo yechimining qiyinchiliklarini tushuntirish maqsadida qo'llash mumkin. Masalan:
iqtisodiy ba'zi muammolar (maoshning kechikishi, korxonalarning ixtiyoriy soliq to'lashi va h.k.) sotsiologiyada (siyosiy faoliyat reytingi interpritatsiyasi) pedagogikada (axloq va axloqsizlik o'rtasidagi qarama-qarshilik), psixologiyada psixikani rivojlanish qonuniyatlari va ta'lim-tarbiya amaliyoti va h.k.
Aqliy hujumda, yosh va pedagogik psixologiyani o'qitishda foydalanishda quyidagilarni misol qilamiz. Seminar mashg'ulotida o'smirlik psixik rivojlanishida krizisi muammosi muhokama qilinmoqda, pedagogika kollejini tugatib boshlang'ich sinf o'qituvchisi yoki maktab psixologi bo'lib ishlayotgan sirtqi bo'lim talabalari bunday krizisni amaliy faoliyatlari davomida guvohi bo'lganlari uchun ularga bu jarayon yaxshi tanish edi. Bunday o'smirlar bilan ishlash davomida beriladigan tavsiyalarni ham bilar edilar. Alohida tavsiyalar o'zini oqlardi, ulardan ko'pchiligi esa, na ta'limda na tarbiyada kutilgan natijani bermadi. Umuman ularda o'tish davrida bo'ladigan inqirozga uchragan o'smirlar bilan ishlash davomida ko'plab usullar va turli xil fikrlar ko'p edi. Bu haqida bilgan o'qituvchi aqliy hujum usulini qoilashdi: har qanday fikrni bildirishga ruxsat beradi, jumladan, «zararli» yoki «yaramaydigan» deb tanqid qilinadigan fikrlar shuningdek, har qanday yaqqol yoki yashirin tanqidiy fikrlarni bildirishni taqiqlaydi. Bundan tashqari, o'qituvchi «juda qiziqarli», «qiziqarli» va h.k. kabi o'z so'zlari bilan ma'qullab turadi. Xo'sh nima bo'pti? Krizisning o'tish davrida o'smirlar bilan qanday ishlash mumkinligi haqida 40 dan ortiq fikrlar bildirildi. Ba'zi fikr shu yerning o'zida boshqa fikrlar bilan bog'liq holda tug'ildi, boshqalari shunchaki aytilgan so'zlar edi, lekin ko'pincha bu shaxsiy malakadan iborat bo'lib, bu nimaga asoslanadi: «tanqid qilgani» tavsiyaga amal qilib, xato yoki nojo'ya maslahatlarni tanqidiy izohsiz, hatto qanday bo'lishdan qat'i nazar unga o'z munosabatini bildirmay, shunchaki hisoblashidir.
Aqliy hujum nima beradi, ayni vaziyatda — bu usul qoilanishdan olingan foydaning real natijasi qanday? LJ shundan iboratki talabalar, bu yoshdagi bolalar bilan ishlash malakalari yetarli ancha mashhur pedagogik nazariyalardan va psixologik o'sishda duch keladigan krizisdagi o'smirlar bilan ishlash usullari bo'yicha maslahat va tavsiyalar berishdi. Bunday tavsiyalar orasida, fan va amaliyotda qo'llasa bo'ladigan, kerakli natijalarga olib keladigan fikrlar ham mavjud. Shu yo'l bilan keyingi faoliyat uchun foydali va asosiysi muloqot psixologiyasini o'rganishga taxminan shunday fikrlar yuzaga keladi. Usul va uslublarda ish ko'p, lekin o'smirlik davridagi krizis maktabdagi ta'lim-tarbiyani rad etishda davom etaveradi, zero, hamma uslub va usullar muammoni hal etavermaydi.
Bunday manfiy xulosa talabalami jiddiy psixologik tahlil qilishga undaydi va quyidagi savolga javob berishni talab qiladi. Nahotki, maktabdagi bu muammodan qutilishning iloji yo'q? Aqliy hujumdan so'ng seminar mashg'ulotida, maktabda tavsiya etiladigan va foydalaniladigan ko'pchilik usullar samarasizligini psixologik sabablari muhokamasi boshlandi. Shu yo'l bilan ayni vaziyatda aqliy hujum o'smirlar bilan ishlashning ko'plab usuli va yo'nalishlarini hisoblab chiqishga yordamlashdi va shu bilan birga talabalami psixologik muammoni tahlil qilishga fikrlashga tayyorlaydi. Bunday mezonlar hozirgi zamon psixologiyasida ko'plab uchraydi, demak, aqliy hujum usuli bu kundalik ishimizda uchraydigan muammolarni yechishda talabalami ijodiy yondashishlarida yordam beradi10.
GRAMMATIKA O’QITISHDA QO’LLANILADIGAN METODLARNING AFZALLIKLARI
Shakl yasоvchi qo‘shimchalar grammatik ma’nо ifоdalash-ning affiksal vоsitalari sirasida eng sеrmahsulidir.
Ayrim shakl yasоvchilar faqat bir turkumga хоs grammatik ma’nоlarni vujudga kеltirsa (tasniflоvchi, bir turkumgagina tеgishli bo‘lgan shakl yasоvchilar, masalan, sоn, daraja, nisbat, bo‘lishli-bo‘lishsizlik), ayrimlari barcha turkumlar uchun birday tеgishlidir (masalan, kеlishik, kеsimlik, egalik).
Affikslar asоsan sintеtik shakl hоsil qiladi va qisman anali-tik shakllar hоsil qilishda yordamchi vоsitalarga ko‘maklashadi11.
Bilimni o’zlashtirishning natijasi ma’lum darajada o’qitish metodlariga bog’liqdir. Bayon metodi asosan o’quvchilarning eslab qolishiga mo’ljallanadi va ularning bilish faoliyatini faollashtira olmaydi, shuning uchun kutilgan natijani bermaydi. Maktab tajribasini ommalashtirish va olimlar (L. V. Zankov, Yu. N. Babanskiy, V. P. Strezikozin va boshq.)ning maxsus tekshirishlari ko’rsatishicha, izlanish metodlari (boshlang’ich sinflarda qisman izlanish metodi) ko’proq samarali hisoblanadi. Grammatik tushunchani shakllantirishda izlanish vaziyati o’qituvchi bergan vazifa va uni jamoa bo’lib bajarish vaqtida yaratiladi. Izlanish vaziyati o’quvchilarni yangilikni bilishga qiziqtiradi va vazifani bajarish usulini mustaqil ravishda ijodiy tanlashga undaydi. Masalan, o’quvchilarni so’z yasovchi qo’shimchalar bilan tanishtirishda o’qituvchi xattaxtaga gul – gulchi, g’alla – g’allakor, traktor – traktorchi kabi so’zlarni ikki ustun tarzida yozadi. O’quvchilarga “Ikki ustun shaklida yozilgan so’zlarni kuzating, ma’nolaridagi farqini o’ylab ko’ring, shu so’zlarning ma’nosini farqlashga xizmat qilayotgan qismini toping” topshirig’i beriladi. Birgalikda o’tkazilgan muhokamadan so’ng o’quvchilar quyidagicha xulosaga keladilar:
– “Gul” so’zi o’simlikning bir turini, “gulchi” esa gullarni parvarish qiluvchi kishi ma’nosini bildiradi; “g’alla” – o’simlik, “g’allakor” – g’alla yetishtiruvchi kishi; “traktor” so’zi qishloq xo’jalik mashinasini, “traktorchi” esa traktorda ishlovchi kishi ma’nosini bildiradi. So’zning -chi, -kor qismi ikki so’zning ma’nosini farqlashga xizmat qiladi; -chi, -kor alohida kelganda ma’no anglatmaydi, bular qo’shimcha; so’zga qo’shilganda ishlovchi, shug’ullanuvchi kishi ma’nosini anglatyapti, ya’ni yangi ma’noli so’z hosil bo’lyapti; demak, -chi, -kor so’z yasovchi qo’shimcha.
Muammoli vaziyatni orfografik mavzu bilan tanishtirish jarayonida ham yaratish mumkin. Masalan, o’qituvchi “Hayvonlarga qo’yilgan nomning bosh harf bilan yozilishi” mavzusini tushuntirish uchun o’quvchilarga “Kim qanday uy hayvonlarini boqadi? Ularga o’zingiz nom qo’yganmisiz? Qanday nom qo’ygansiz?” kabi savollarni beradi. O’quvchilar tartib bilan o’zlari boqayotgan hayvonlari va unga qo’ygan nomlarini aytadilar (mushuk – Mosh, kuchuk – Olapar, sigir – Targ’il, ot – Lochin kabi); o’qituvchi ikki ustun shaklida xattaxtaga yozib boradi. O’qituvchi «Ikki ustun shaklida yozilgan so’zlarni o’qing, ularni taqqoslang. Ularning yozilishida qanday farq bor? Nima uchun? Isbotlang» topshirig’ini beradi. Bu savol-topshiriqlar xarakteri bolalarni o’ylashga, izlanishga majbur qiladi. Ular birinchi ustundagi so’zlar kichik harf bilan, ikkinchi ustundagilar esa katta (bosh) harf bilan yozilganini aytadilar, ammo nima uchun shunday yozilganini isbotlashga ularning bilimlari yetishmaydi. SHunday qilib, muammoli vaziyat yaratiladi. O’quvchilar yangi materialni o’rganish zarurligini sezadilar. Bu metodda eng muhim jihat muammoli vaziyat yaratish, til hodisalarini tahlil qilish, o’zaro taqqoslash omillarini bajarish bilan bolalarning bilish faoliyatini faollashtirish hisoblanadi. Suhbat-muhokama jarayonida muammoni o’qituvchi rahbarligida o’quvchilarning o’zlari halqilishlari yoki o’qituvchi tomonidan hal qilinishi ham mumkin.
Muhokamaning borishi bilimlar asosida topshiriqlarni faol bajarishni, faol aqliy faoliyatni talab qiladi.
O’quvchilarda so’z va gapga lingvistik munosabatni o’stirish ustida maqsadga yo’naltirilgan ishlar. O’quvchilarda so’z va gapga lingvistik munosabat nazariy bilimlarni o’zlashtirish, mavhum tafakkurni o’stirish jarayonida shakllantiriladi va tilning semantik hamda grammatik tomonining bir-biriga ta’sirini anglashni bildiradi.
O’quvchilar tilni ularda til birliklariga, xususan, ularning asosiylari bo’lgan so’z, morfema, so’z birikmasi, gapga lingvistik munosabatni parallel shakllantirish bilan birga ongli o’zlashtiradilar. So’zga lingvistik munosabat so’zni tovush-harf tomonidan tahlil qilib, uning tovush va grafik tomoni o’rtasidagi bog’lanishini aniqlash, so’zni morfemik tahlil qilish va so’zga leksik ma’no berishda morfemaning o’rnini tushunish; so’zni grammatik tahlil qilish va shu so’zning muayyan so’z turkumiga oid ekani bilan uning grammatik belgilari o’zaro bog’liqligini tushunish ko’nikmasining shakllanishiga qarab o’sib boradi.
Lingvistik munosabat o’quvchilarda asta-sekin shakllantirib boriladi, ularda bilish, tushunib olish saviyasi ham har xil bo’lishi mumkin. Masalan, II sinf o’quvchilari gapdagi so’z birikmalarini topadilar, ammo u so’z birikmasidagi so’zlar o’zaro qanday, ya’ni nimalar yordamida bog’langanini tushuntira olmaydilar. IV sinf o’quvchilari gapdagi so’z birikmasini topadilar va so’z birikmasi tarkibidagi so’zlar o’zaro so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar (kelishik, shaxs-son qo’shimchalari) yoki ohang yordamida bog’langanini tushuntiradilar, ya’ni bog’lanish grammatik vositalar bilan ifodalanishini ko’rsatadilar. Bu so’z birikmasi tarkibidagi so’zlarning bog’lanish mohiyatini elementar darajada tushunish bo’lib, uni yuqori sinflarda chuqurroq (so’z birikmasi tarkibidagi so’zlarning bog’lanish turlari, bosh va ergash so’zning xususiyatlarini) tushunadilar.
O’qituvchi o’quvchilarda so’zga, so’z birikmasi va gapga lingvistik munosabatni ta’lim jarayonida maqsadga muvofiq o’stirib boradi, xususan, o’rganiladigan kategoriyani o’quvchi tushunib olishiga g’amxo’rlik qiladi.
Erta o'spirinlik davridan boshlab (9-10 yosh) bolalarda kategorik fikrlash ustunlik qila boshlaydi. Grammatik kategoriyalarni rivojlantirish orqali tizimda grammatikani o'rganish sizga g'ayritabiiy harakatlarsiz tilda tizimli aloqalarni o'rnatishga va nutqni grammatik jihatdan to'g'ri va toza qilishga imkon beradi. Grammatikani o'rganish juda qiziqarli va hayajonli bo'lib, odamlarni yangi tushunchalar dunyosi bilan tanishtiradi. Mantiq va xotiraning rivojlanishiga yordam beradi, fikrlashni tarbiya qiladi. Yaxshi shakllangan grammatik ko'nikmalar nutq va yozuvdagi aloqa jarayonini osonlashtiradi. Boshqa akademik Shcherba L.V. dedi: "So'z boyligi ahmoq, grammatika yaxshi odam".
Chet tili kursida grammatikani ko 'payishiga qarshi dalillar
Ko'pgina ona tilida so'zlashuvchilar juda ko'p sonli grammatik xatolar va varaqalar qiladilar, ammo bu qabul qilinishi mumkin bo'lmagan narsa emas. Grammatik jihatdan juda to'g'ri, xatolarning yo'qligi o'qimishli chet elliklarga xiyonat qiladi. Grammatika ma'lumotnomalarida grammatikani tushuntirish juda ko'p o'ziga xos grammatik atamalar yordamida tuzilganki, birinchi marta hech narsani tushunish deyarli mumkin emas. Nutqning o'zaro ta'siri samaradorligi nafaqat grammatik me'yorlarga rioya qilish bilan, balki boshqa nutq va til qobiliyatlari va qobiliyatlari bilan ham belgilanadi. Haqiqiy kommunikativ vaziyatlardan ajratilgan holda, qoidalarni mexanik ravishda yozish va ularni mavhum, ma'nosiz misollar bo'yicha almashtirish va tarjima mashqlari tizimida mashq qilish orqali grammatikani o'rganish haqiqiy savodxonlikni shakllantirishga unchalik yordam bermaydi. Hatto xalqaro imtihonlar tizimida ham grammatik ko'nikmalarni shakllantirish darajasiga qo'yiladigan talablar bu qadar katta joyni egallamaydi va chet tilini o'qitishning mahalliy amaliyotida bo'lgani kabi qattiq nazorat qilinmaydi, bu erda grammatika chet el tilini o'zlashtirishda savodxonlik va muvaffaqiyat o'lchovidir .
Chet tilidagi nutqning grammatik tomonini o 'zlashtirishdagi qiyinchiliklar Grammatik tuzilish va uning tayyorgarligi bilan tanishishni to 'g'ri tashkil etish, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xatolarni taxmin qilish va minimallashtirish uchun o'qituvchi ushbu grammatik hodisa o'quvchilarga etkazishi mumkin bo'lgan qiyinchiliklarni tahlil qilishga harakat qiladi. Keling, grammatikani o'qitishda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan qiyinchiliklarni tillararo va tillararo interferentsiyalar paydo bo'lishi nuqtai nazaridan tasniflashga harakat qilaylik. Tillararo aralashuv
Har qanday tilda grammatikani o'rganishda morfologiya va sintaksis farqlanadi. Morfologiyada nutqning turli qismlari, so'z yasalishi va boshqalar o'rganiladi. Sintaksis oddiy va murakkab jumlalarni qurish, tinish belgilari, to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita nutq va boshqa ko'p narsalarni o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, masalan, rus, ingliz, nemis, ispan va frantsuz tillarida "ism" bo'limini o'rganishda ushbu tillarning faqat bittasiga xos bo'lgan ko'plab xususiyatlarni topishingiz mumkin. Mahalliy va xorijiy / chet tillarini birgalikda o'rganish muqarrar ravishda ma'lum bir tillararo aralashuvga olib keladi, chunki bitta tildan qoidalar mexanik ravishda boshqa tilga o'tkazilsa, bu xatolarga olib keladi:
sifatlarning qiyosiy darajalarini shakllantirish; so'z yasash usullari va ularning xususiyatlari; ismlar / sifatlar holatlarini muvofiqlashtirish; tinish belgilari . Intralingual aralashuv12
Masalan, ingliz tilini o'rganayotganda talabalar fe'llarning vaqtinchalik shakllarini, ayniqsa rus tilida bo'lmagan mukammal va kengaytirilgan zamon shakllarini ajratib olishlari qiyin. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, ingliz tilida hozirgi, kelajak va o'tgan zamon turli vaqtinchalik shakllarda ifodalanishi mumkin.
Rus tilida so'zlashadigan talabalar uchun bunday vaqtinchalik shakllarning ko'pligi va vaqt bilan bog'liq bo'lgan hodisalar qiyinchiliklarni keltirib chiqarmaydi va xatolar paydo bo'lishiga yordam beradi. Shunga o'xshash misollarni boshqa tillarda ham topish mumkin.
Grammatikani o 'qitishning asosiy yondashuvlari
O'quv sharoitlariga, tinglovchilarning tabiatiga va grammatik materialning o'ziga, shuningdek o'qituvchi grammatikani o'qitishda tutgan pozitsiyasiga qarab, grammatik material bilan tanishish jarayoni va uni o'qitish turli yo'llar bilan tuzilishi mumkin. Ushbu jarayonni ma'lum bir tizimda ko'rsatish uchun chet tillarini o'qitish metodikasida an'anaviy ravishda o'rnatilgan yondashuvlarni va ular doirasida mavjud bo'lgan grammatikani o'qitish usullarini batafsil ko'rib chiqamiz. Ushbu yondashuvlarning har biri doirasida ushbu yondashuvlar strategiyasidan kelib chiqqan, ammo printsiplari, amaliy texnikasi va harakatlar ketma-ketligi jihatidan sezilarli darajada farq qiladigan ikkita usul shakllandi.
Yashirin yondashuv (qoidalarni tushuntirmasdan)
Strukturaviy usul
Metod haqida emas, balki strukturaviy modellarni ishlab chiqish mashqlariga asoslangan usullar haqida gapirish to'g'ri bo'lar edi. Ko'pincha bu usullar 1916 yilda nashr etilgan birinchi qidiruv jadvallari muallifi X. Palmer nomi bilan bog 'liq. Ushbu usullar quyidagi harakatlar ketma-ketligini o'z ichiga oladi:
1) grammatik tuzilishga ega nutq namunalarini u yoki bu ketma-ketlikda tinglash.
Masalan:
Bu kitob / qalam / hukmdor/bola / va boshqalar.
Bu kitob / qalam / hukmdor / bola emas.
Bu mening kitobim / mening qalamim / mening hukmdorim.
Bu kitobmi / qalammi / o'g'ilmi?
2) o'qituvchi yoki ma'ruzachi tomonidan namunalarni xor va individual o'qish.
H) Ishlab chiqilgan tuzilmalar yordamida o'qituvchi bilan va juftlikda savol-javob mashqlari.
Masalan:
Bu kitobmi? - Ha, shunday. / Yo'q, unday emas.
4) Ko'p tuzilmalar bilan ta'limiy dialog.
Ushbu usulning afzalliklari:
grammatik tuzilish uzoq va maxsus tayyorgarlik ob'ektiga aylanadi;
talabalar dinamik stereotipni, tayyor grammatik tuzilmani nutqda avtomatik ravishda ishlatishga qobiliyatlarini rivojlantiradi, chunki u bilan bir xil turdagi harakatlarni takrorlash chastotasi uni ajralmas butun sifatida xotirada o'rnatadi13.
Endi shu o'rinda savol tug'iladi: talabalar bilan «Tafakkur» mavzusi bo'yicha yuzaki dars o'tish deyarli mumkin emas, bahs usulini bu yerda nima aloqasi bor? Bunga quyidagicha javob' berish mumkin.
To'g'ri bu bahsga o'xshamasligi mumkin, lekin asosiy xususiyati shundaki bahslashish xususiyatiga ega talabalarni o'ylashga majbur qilgan, tayyorgarliksiz biror xulosaga keltirgan va ilmiy adabiyotlarni o'qishga yo'naltiruvchi savolni qo'yishishida namoyon bo'ladi. Bunday yo'naltirish o'z-o'zidan ahamiyatli dalildir. Lekin baribir asosiysi munozaralar talabalarni o'ylashga majbur qilyapti: tafakkurlashni talab etuvchi va munozarali muammo qanday bo'lish kerak degan savolga, muhim pedagogik muammoni insonni fikrlashga o'rganishini hal etadi. Shuning uchun og'zaki bahs sifatida ham munozara bo'lmasligi mumkin. Shunday qilib, bahs usuli, hamma dars shakllari, ma'ruzadan tortib laboratoriya mashg'ulotlarigacha qo'llash mumkin. Uni talabalarning qanchalik fikrlashlarini faollashtiradi va o'zlashtirishda rejasini qay darajaga ko'tarilgani, savollarni o'rganishga qiziqish uyg'otishi va ularni adabiyotlar bilan mustaqil ishlash jarayonida chuqur kirib borishlariga qarab natijasi belgilanadi.
«Aqliy hujum» usuli oliy o'quv yurtlari amaliyotida o'qitish usuli sifatida qo'llashga ulgurgani yo'q, bu usul boshqaruv tizimi, shuningdek, ilmiy izlanishlar natijasida kelib chiqqan. U ayniqsa, iqtisodiy boshqaruv faoliyati, menejmentda keng qoilaniladi. O'qitishga bog'liq bo'lmagan holda aqliy hujum usulining mazmuni mohiyati nimada? Mutaxassislarning fikricha, muammoning javobini qidirishda bevosita miyaga kelgan fikrlar, taxminlar tasodifiy o'xshatishlar, shuningdek, birdan kelib chiqadigan, mavjud kerak va nokerak bogianishlarni asoslab berishlarini o'z ichiga oladi. Keyin diktofonga yozib olingan tasodifiy jumla, fikrlarni diqqat bilan tahlil qilish yoii ayniqsa qiziqarli ya'ni aqliy hujum usuliga yaqin bo'lganlari ajratib olinadi va keyinchalik chuqurroq savol quyilib, muhokama qilish uchun foydalaniladi. Aqliy hujumning o'ziga xos oltin qoidasi mavjud bo'lib — ishtirokchilar suhbati davomida aytishganlaridan hech biriga shubha qilmaslik, aksincha har qanday fikrni bildirishda toia erkinlik yaratib berish lozim. Bunday psixologik erkinlik o'zini xotirjam tutishga «guruh fikridan» uyalmaslikka omadsiz luqma tashlash bilan o'zini o'ng'aysiz holatga qo'yishdan qo'rqmaslikka imkon beradi. Bunday holatda (ayniqsa, ishtirokchilar bunga moslashganda) ko'chirishi to'g'ri boigan, hech nimaga yaramaydigan (ayni damda muammoni yechish uchun) ahmoqona, kutilmagan, lekin zarur boigan, haqiqatdan intensiv fikrlar yuzaga keladi. Ana shuning uchun ham aqliy hujum uyushtiriladi. Lekin bu, menejment va ilmiy izlanishlarda to'g'ri yechimni izlash uchun qoilaniladi. Bu usulni oliy o'quv yurtlarida qanday qo'llash mumkin? Aytish lozimki, imkoniyatlar diapozoni psixologiya o'qitishda qo'llash uchun yetarli emas. Lekin aqliy hujum usuli qaysidir muammo yechimining qiyinchiliklarini tushuntirish maqsadida qo'llash mumkin. Masalan:
iqtisodiy ba'zi muammolar (maoshning kechikishi, korxonalarning ixtiyoriy soliq to'lashi va h.k.) sotsiologiyada (siyosiy faoliyat reytingi interpritatsiyasi) pedagogikada (axloq va axloqsizlik o'rtasidagi qarama-qarshilik), psixologiyada psixikani rivojlanish qonuniyatlari va ta'lim-tarbiya amaliyoti va h.k.
Aqliy hujumda, yosh va pedagogik psixologiyani o'qitishda foydalanishda quyidagilarni misol qilamiz. Seminar mashg'ulotida o'smirlik psixik rivojlanishida krizisi muammosi muhokama qilinmoqda, pedagogika kollejini tugatib boshlang'ich sinf o'qituvchisi yoki maktab psixologi bo'lib ishlayotgan sirtqi bo'lim talabalari bunday krizisni amaliy faoliyatlari davomida guvohi bo'lganlari uchun ularga bu jarayon yaxshi tanish edi. Bunday o'smirlar bilan ishlash davomida beriladigan tavsiyalarni ham bilar edilar. Alohida tavsiyalar o'zini oqlardi, ulardan ko'pchiligi esa, na ta'limda na tarbiyada kutilgan natijani bermadi. Umuman ularda o'tish davrida bo'ladigan inqirozga uchragan o'smirlar bilan ishlash davomida ko'plab usullar va turli xil fikrlar ko'p edi. Bu haqida bilgan o'qituvchi aqliy hujum usulini qoilashdi: har qanday fikrni bildirishga ruxsat beradi, jumladan, «zararli» yoki «yaramaydigan» deb tanqid qilinadigan fikrlar shuningdek, har qanday yaqqol yoki yashirin tanqidiy fikrlarni bildirishni taqiqlaydi. Bundan tashqari, o'qituvchi «juda qiziqarli», «qiziqarli» va h.k. kabi o'z so'zlari bilan ma'qullab turadi. Xo'sh nima bo'pti? Krizisning o'tish davrida o'smirlar bilan qanday ishlash mumkinligi haqida 40 dan ortiq fikrlar bildirildi. Ba'zi fikr shu yerning o'zida boshqa fikrlar bilan bog'liq holda tug'ildi, boshqalari shunchaki aytilgan so'zlar edi, lekin ko'pincha bu shaxsiy malakadan iborat bo'lib, bu nimaga asoslanadi: «tanqid qilgani» tavsiyaga amal qilib, xato yoki nojo'ya maslahatlarni tanqidiy izohsiz, hatto qanday bo'lishdan qat'i nazar unga o'z munosabatini bildirmay, shunchaki hisoblashidir.
Aqliy hujum nima beradi, ayni vaziyatda — bu usul qoilanishdan olingan foydaning real natijasi qanday? LJ shundan iboratki talabalar, bu yoshdagi bolalar bilan ishlash malakalari yetarli ancha mashhur pedagogik nazariyalardan va psixologik o'sishda duch keladigan krizisdagi o'smirlar bilan ishlash usullari bo'yicha maslahat va tavsiyalar berishdi. Bunday tavsiyalar orasida, fan va amaliyotda qo'llasa bo'ladigan, kerakli natijalarga olib keladigan fikrlar ham mavjud. Shu yo'l bilan keyingi faoliyat uchun foydali va asosiysi muloqot psixologiyasini o'rganishga taxminan shunday fikrlar yuzaga keladi. Usul va uslublarda ish ko'p, lekin o'smirlik davridagi krizis maktabdagi ta'lim-tarbiyani rad etishda davom etaveradi, zero, hamma uslub va usullar muammoni hal etavermaydi.
Bunday manfiy xulosa talabalami jiddiy psixologik tahlil qilishga undaydi va quyidagi savolga javob berishni talab qiladi. Nahotki, maktabdagi bu muammodan qutilishning iloji yo'q? Aqliy hujumdan so'ng seminar mashg'ulotida, maktabda tavsiya etiladigan va foydalaniladigan ko'pchilik usullar samarasizligini psixologik sabablari muhokamasi boshlandi. Shu yo'l bilan ayni vaziyatda aqliy hujum o'smirlar bilan ishlashning ko'plab usuli va yo'nalishlarini hisoblab chiqishga yordamlashdi va shu bilan birga talabalami psixologik muammoni tahlil qilishga fikrlashga tayyorlaydi. Bunday mezonlar hozirgi zamon psixologiyasida ko'plab uchraydi, demak, aqliy hujum usuli bu kundalik ishimizda uchraydigan muammolarni yechishda talabalami ijodiy yondashishlarida yordam beradi10.
- 1 2 3
GRAMMATIKA O’QITISHDA QO’LLANILADIGAN METODLARNING AFZALLIKLARI
Shakl yasоvchi qo‘shimchalar grammatik ma’nо ifоdalash-ning affiksal vоsitalari sirasida eng sеrmahsulidir.
Ayrim shakl yasоvchilar faqat bir turkumga хоs grammatik ma’nоlarni vujudga kеltirsa (tasniflоvchi, bir turkumgagina tеgishli bo‘lgan shakl yasоvchilar, masalan, sоn, daraja, nisbat, bo‘lishli-bo‘lishsizlik), ayrimlari barcha turkumlar uchun birday tеgishlidir (masalan, kеlishik, kеsimlik, egalik).
Affikslar asоsan sintеtik shakl hоsil qiladi va qisman anali-tik shakllar hоsil qilishda yordamchi vоsitalarga ko‘maklashadi11.
Bilimni o’zlashtirishning natijasi ma’lum darajada o’qitish metodlariga bog’liqdir. Bayon metodi asosan o’quvchilarning eslab qolishiga mo’ljallanadi va ularning bilish faoliyatini faollashtira olmaydi, shuning uchun kutilgan natijani bermaydi. Maktab tajribasini ommalashtirish va olimlar (L. V. Zankov, Yu. N. Babanskiy, V. P. Strezikozin va boshq.)ning maxsus tekshirishlari ko’rsatishicha, izlanish metodlari (boshlang’ich sinflarda qisman izlanish metodi) ko’proq samarali hisoblanadi. Grammatik tushunchani shakllantirishda izlanish vaziyati o’qituvchi bergan vazifa va uni jamoa bo’lib bajarish vaqtida yaratiladi. Izlanish vaziyati o’quvchilarni yangilikni bilishga qiziqtiradi va vazifani bajarish usulini mustaqil ravishda ijodiy tanlashga undaydi. Masalan, o’quvchilarni so’z yasovchi qo’shimchalar bilan tanishtirishda o’qituvchi xattaxtaga gul – gulchi, g’alla – g’allakor, traktor – traktorchi kabi so’zlarni ikki ustun tarzida yozadi. O’quvchilarga “Ikki ustun shaklida yozilgan so’zlarni kuzating, ma’nolaridagi farqini o’ylab ko’ring, shu so’zlarning ma’nosini farqlashga xizmat qilayotgan qismini toping” topshirig’i beriladi. Birgalikda o’tkazilgan muhokamadan so’ng o’quvchilar quyidagicha xulosaga keladilar:
– “Gul” so’zi o’simlikning bir turini, “gulchi” esa gullarni parvarish qiluvchi kishi ma’nosini bildiradi; “g’alla” – o’simlik, “g’allakor” – g’alla yetishtiruvchi kishi; “traktor” so’zi qishloq xo’jalik mashinasini, “traktorchi” esa traktorda ishlovchi kishi ma’nosini bildiradi. So’zning -chi, -kor qismi ikki so’zning ma’nosini farqlashga xizmat qiladi; -chi, -kor alohida kelganda ma’no anglatmaydi, bular qo’shimcha; so’zga qo’shilganda ishlovchi, shug’ullanuvchi kishi ma’nosini anglatyapti, ya’ni yangi ma’noli so’z hosil bo’lyapti; demak, -chi, -kor so’z yasovchi qo’shimcha.
Muammoli vaziyatni orfografik mavzu bilan tanishtirish jarayonida ham yaratish mumkin. Masalan, o’qituvchi “Hayvonlarga qo’yilgan nomning bosh harf bilan yozilishi” mavzusini tushuntirish uchun o’quvchilarga “Kim qanday uy hayvonlarini boqadi? Ularga o’zingiz nom qo’yganmisiz? Qanday nom qo’ygansiz?” kabi savollarni beradi. O’quvchilar tartib bilan o’zlari boqayotgan hayvonlari va unga qo’ygan nomlarini aytadilar (mushuk – Mosh, kuchuk – Olapar, sigir – Targ’il, ot – Lochin kabi); o’qituvchi ikki ustun shaklida xattaxtaga yozib boradi. O’qituvchi «Ikki ustun shaklida yozilgan so’zlarni o’qing, ularni taqqoslang. Ularning yozilishida qanday farq bor? Nima uchun? Isbotlang» topshirig’ini beradi. Bu savol-topshiriqlar xarakteri bolalarni o’ylashga, izlanishga majbur qiladi. Ular birinchi ustundagi so’zlar kichik harf bilan, ikkinchi ustundagilar esa katta (bosh) harf bilan yozilganini aytadilar, ammo nima uchun shunday yozilganini isbotlashga ularning bilimlari yetishmaydi. SHunday qilib, muammoli vaziyat yaratiladi. O’quvchilar yangi materialni o’rganish zarurligini sezadilar. Bu metodda eng muhim jihat muammoli vaziyat yaratish, til hodisalarini tahlil qilish, o’zaro taqqoslash omillarini bajarish bilan bolalarning bilish faoliyatini faollashtirish hisoblanadi. Suhbat-muhokama jarayonida muammoni o’qituvchi rahbarligida o’quvchilarning o’zlari halqilishlari yoki o’qituvchi tomonidan hal qilinishi ham mumkin.
Muhokamaning borishi bilimlar asosida topshiriqlarni faol bajarishni, faol aqliy faoliyatni talab qiladi.
O’quvchilarda so’z va gapga lingvistik munosabatni o’stirish ustida maqsadga yo’naltirilgan ishlar. O’quvchilarda so’z va gapga lingvistik munosabat nazariy bilimlarni o’zlashtirish, mavhum tafakkurni o’stirish jarayonida shakllantiriladi va tilning semantik hamda grammatik tomonining bir-biriga ta’sirini anglashni bildiradi.
O’quvchilar tilni ularda til birliklariga, xususan, ularning asosiylari bo’lgan so’z, morfema, so’z birikmasi, gapga lingvistik munosabatni parallel shakllantirish bilan birga ongli o’zlashtiradilar. So’zga lingvistik munosabat so’zni tovush-harf tomonidan tahlil qilib, uning tovush va grafik tomoni o’rtasidagi bog’lanishini aniqlash, so’zni morfemik tahlil qilish va so’zga leksik ma’no berishda morfemaning o’rnini tushunish; so’zni grammatik tahlil qilish va shu so’zning muayyan so’z turkumiga oid ekani bilan uning grammatik belgilari o’zaro bog’liqligini tushunish ko’nikmasining shakllanishiga qarab o’sib boradi.
Lingvistik munosabat o’quvchilarda asta-sekin shakllantirib boriladi, ularda bilish, tushunib olish saviyasi ham har xil bo’lishi mumkin. Masalan, II sinf o’quvchilari gapdagi so’z birikmalarini topadilar, ammo u so’z birikmasidagi so’zlar o’zaro qanday, ya’ni nimalar yordamida bog’langanini tushuntira olmaydilar. IV sinf o’quvchilari gapdagi so’z birikmasini topadilar va so’z birikmasi tarkibidagi so’zlar o’zaro so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar (kelishik, shaxs-son qo’shimchalari) yoki ohang yordamida bog’langanini tushuntiradilar, ya’ni bog’lanish grammatik vositalar bilan ifodalanishini ko’rsatadilar. Bu so’z birikmasi tarkibidagi so’zlarning bog’lanish mohiyatini elementar darajada tushunish bo’lib, uni yuqori sinflarda chuqurroq (so’z birikmasi tarkibidagi so’zlarning bog’lanish turlari, bosh va ergash so’zning xususiyatlarini) tushunadilar.
O’qituvchi o’quvchilarda so’zga, so’z birikmasi va gapga lingvistik munosabatni ta’lim jarayonida maqsadga muvofiq o’stirib boradi, xususan, o’rganiladigan kategoriyani o’quvchi tushunib olishiga g’amxo’rlik qiladi.
-
GRAMMATIKANI O'QITISHDA QO'LLANILADIGAN FOYDALI STRATEGIYA VA USLUBLAR
Erta o'spirinlik davridan boshlab (9-10 yosh) bolalarda kategorik fikrlash ustunlik qila boshlaydi. Grammatik kategoriyalarni rivojlantirish orqali tizimda grammatikani o'rganish sizga g'ayritabiiy harakatlarsiz tilda tizimli aloqalarni o'rnatishga va nutqni grammatik jihatdan to'g'ri va toza qilishga imkon beradi. Grammatikani o'rganish juda qiziqarli va hayajonli bo'lib, odamlarni yangi tushunchalar dunyosi bilan tanishtiradi. Mantiq va xotiraning rivojlanishiga yordam beradi, fikrlashni tarbiya qiladi. Yaxshi shakllangan grammatik ko'nikmalar nutq va yozuvdagi aloqa jarayonini osonlashtiradi. Boshqa akademik Shcherba L.V. dedi: "So'z boyligi ahmoq, grammatika yaxshi odam".
Chet tili kursida grammatikani ko 'payishiga qarshi dalillar
Ko'pgina ona tilida so'zlashuvchilar juda ko'p sonli grammatik xatolar va varaqalar qiladilar, ammo bu qabul qilinishi mumkin bo'lmagan narsa emas. Grammatik jihatdan juda to'g'ri, xatolarning yo'qligi o'qimishli chet elliklarga xiyonat qiladi. Grammatika ma'lumotnomalarida grammatikani tushuntirish juda ko'p o'ziga xos grammatik atamalar yordamida tuzilganki, birinchi marta hech narsani tushunish deyarli mumkin emas. Nutqning o'zaro ta'siri samaradorligi nafaqat grammatik me'yorlarga rioya qilish bilan, balki boshqa nutq va til qobiliyatlari va qobiliyatlari bilan ham belgilanadi. Haqiqiy kommunikativ vaziyatlardan ajratilgan holda, qoidalarni mexanik ravishda yozish va ularni mavhum, ma'nosiz misollar bo'yicha almashtirish va tarjima mashqlari tizimida mashq qilish orqali grammatikani o'rganish haqiqiy savodxonlikni shakllantirishga unchalik yordam bermaydi. Hatto xalqaro imtihonlar tizimida ham grammatik ko'nikmalarni shakllantirish darajasiga qo'yiladigan talablar bu qadar katta joyni egallamaydi va chet tilini o'qitishning mahalliy amaliyotida bo'lgani kabi qattiq nazorat qilinmaydi, bu erda grammatika chet el tilini o'zlashtirishda savodxonlik va muvaffaqiyat o'lchovidir .
Chet tilidagi nutqning grammatik tomonini o 'zlashtirishdagi qiyinchiliklar Grammatik tuzilish va uning tayyorgarligi bilan tanishishni to 'g'ri tashkil etish, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xatolarni taxmin qilish va minimallashtirish uchun o'qituvchi ushbu grammatik hodisa o'quvchilarga etkazishi mumkin bo'lgan qiyinchiliklarni tahlil qilishga harakat qiladi. Keling, grammatikani o'qitishda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan qiyinchiliklarni tillararo va tillararo interferentsiyalar paydo bo'lishi nuqtai nazaridan tasniflashga harakat qilaylik. Tillararo aralashuv
Har qanday tilda grammatikani o'rganishda morfologiya va sintaksis farqlanadi. Morfologiyada nutqning turli qismlari, so'z yasalishi va boshqalar o'rganiladi. Sintaksis oddiy va murakkab jumlalarni qurish, tinish belgilari, to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita nutq va boshqa ko'p narsalarni o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, masalan, rus, ingliz, nemis, ispan va frantsuz tillarida "ism" bo'limini o'rganishda ushbu tillarning faqat bittasiga xos bo'lgan ko'plab xususiyatlarni topishingiz mumkin. Mahalliy va xorijiy / chet tillarini birgalikda o'rganish muqarrar ravishda ma'lum bir tillararo aralashuvga olib keladi, chunki bitta tildan qoidalar mexanik ravishda boshqa tilga o'tkazilsa, bu xatolarga olib keladi:
sifatlarning qiyosiy darajalarini shakllantirish; so'z yasash usullari va ularning xususiyatlari; ismlar / sifatlar holatlarini muvofiqlashtirish; tinish belgilari . Intralingual aralashuv12
Masalan, ingliz tilini o'rganayotganda talabalar fe'llarning vaqtinchalik shakllarini, ayniqsa rus tilida bo'lmagan mukammal va kengaytirilgan zamon shakllarini ajratib olishlari qiyin. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, ingliz tilida hozirgi, kelajak va o'tgan zamon turli vaqtinchalik shakllarda ifodalanishi mumkin.
Rus tilida so'zlashadigan talabalar uchun bunday vaqtinchalik shakllarning ko'pligi va vaqt bilan bog'liq bo'lgan hodisalar qiyinchiliklarni keltirib chiqarmaydi va xatolar paydo bo'lishiga yordam beradi. Shunga o'xshash misollarni boshqa tillarda ham topish mumkin.
Grammatikani o 'qitishning asosiy yondashuvlari
O'quv sharoitlariga, tinglovchilarning tabiatiga va grammatik materialning o'ziga, shuningdek o'qituvchi grammatikani o'qitishda tutgan pozitsiyasiga qarab, grammatik material bilan tanishish jarayoni va uni o'qitish turli yo'llar bilan tuzilishi mumkin. Ushbu jarayonni ma'lum bir tizimda ko'rsatish uchun chet tillarini o'qitish metodikasida an'anaviy ravishda o'rnatilgan yondashuvlarni va ular doirasida mavjud bo'lgan grammatikani o'qitish usullarini batafsil ko'rib chiqamiz. Ushbu yondashuvlarning har biri doirasida ushbu yondashuvlar strategiyasidan kelib chiqqan, ammo printsiplari, amaliy texnikasi va harakatlar ketma-ketligi jihatidan sezilarli darajada farq qiladigan ikkita usul shakllandi.
Yashirin yondashuv (qoidalarni tushuntirmasdan)
Strukturaviy usul
Metod haqida emas, balki strukturaviy modellarni ishlab chiqish mashqlariga asoslangan usullar haqida gapirish to'g'ri bo'lar edi. Ko'pincha bu usullar 1916 yilda nashr etilgan birinchi qidiruv jadvallari muallifi X. Palmer nomi bilan bog 'liq. Ushbu usullar quyidagi harakatlar ketma-ketligini o'z ichiga oladi:
1) grammatik tuzilishga ega nutq namunalarini u yoki bu ketma-ketlikda tinglash.
Masalan:
Bu kitob / qalam / hukmdor/bola / va boshqalar.
Bu kitob / qalam / hukmdor / bola emas.
Bu mening kitobim / mening qalamim / mening hukmdorim.
Bu kitobmi / qalammi / o'g'ilmi?
2) o'qituvchi yoki ma'ruzachi tomonidan namunalarni xor va individual o'qish.
H) Ishlab chiqilgan tuzilmalar yordamida o'qituvchi bilan va juftlikda savol-javob mashqlari.
Masalan:
Bu kitobmi? - Ha, shunday. / Yo'q, unday emas.
4) Ko'p tuzilmalar bilan ta'limiy dialog.
Ushbu usulning afzalliklari:
grammatik tuzilish uzoq va maxsus tayyorgarlik ob'ektiga aylanadi;
talabalar dinamik stereotipni, tayyor grammatik tuzilmani nutqda avtomatik ravishda ishlatishga qobiliyatlarini rivojlantiradi, chunki u bilan bir xil turdagi harakatlarni takrorlash chastotasi uni ajralmas butun sifatida xotirada o'rnatadi13.