ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 28.12.2019
Просмотров: 2957
Скачиваний: 11
Прадмова
Дапаможнік «Беларуская мова. Прафесійная лексіка» створаны на аснове тыпавой вучэбнай праграмы для вышэйшых навучальных устаноў «Беларуская мова (прафесійная лексіка)» (Мінск, 2008).
Дапаможнік разлічаны на студэнтаў дзённай і завочнай форм навучання. У ім няма практычных заданняў, бо гэтыя заданні адрозніваюцца для студэнтаў розных формаў навучання і ўтвараюць асобныя зборнікі.
У дапамажніку падаюцца звесткі пра паходжанне і гісторыю развіцця беларускай мовы, разглядаюцца пытанні двухмоўя і моўнай інтэрферэнцыі, беларускай тэрміналагічнай лексікі, функцыянальнай стылістыкі беларускай мовы, у кожным раздзеле адначасова звяртаецца ўвага і на культуру прафесійнага маўлення.
У адпаведнасці з Законам Рэспублікі Беларусь «Аб Правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» ад 23.07.2008 г. у дапаможніку пададзены і некаторыя правілы арфаграфіі беларускай мовы, якія змяніліся і якія з’яўляюцца найбольш важнымі для напісання дзелавых папер. Такім чынам, дапаможнік садзейнічае рэалізацыі артыкула 2 вышэйазначанага закона.
Тэма
І
Гістарычныя
этапы фарміравання
і развіцця
беларускай мовы
1 Агульныя звесткі пра мову
У свеце налічваецца каля трох тысяч моў, якія паводле агульнасці паходжання падзяляюцца на вялікія групы – сем’і. Сем’яў больш за два дзясяткі. Найбольшай колькасцю носьбітаў мовы вызначаюцца індаеўрапейская, кітайская, сяміта-хаміцкая, цюркская сем’і і г.д. У сваю чаргу сем’і падзяляюцца на групы. Напрыклад, у індаеўрапейскую сям’ю ўваходзяць некалькі груп моў: індыйская, іранская, італійская, кельцкая, германская, раманская, славянская, балцкая і інш.
Славянскія мовы ўтвараюць асобную групу — славянскую. На іх гавораць больш за 300 мільёнаў чалавек. Вылучаюць паўднёваславянскія мовы (балгарская, стараславянская (мёртвая мова), македонская, сербахарвацкая, славенская), заходнеславянскія мовы (чэшская, славацкая, польская, лужыцкая) і ўсходнеславянскія (руская, украінская і беларуская).
Навукоўцы не прыйшлі да адной думкі наконт прарадзімы славян. Паводле гісторыкаў старажытнай Русі, гэта басейн ракі Дунай. А. А. Шах-матаў лічыў, што ў славян было дзве прарадзімы: раён, дзе склалася праславянская мова, і раён, які славяне займалі напярэдадні рассялення па Цэнтральнай і Усходняй Еўропе.
Праславянская мова – гэта агульная крыніца для ўсіх сучасных славянскіх моў. Пісьмовых крыніц не захавалася да нашага часу, тым не менш мы ведаем, як развіваўся гукавы лад, ведаем марфалогію мовы і асноўны фонд слоўнікавага складу. Гэтыя веды грунтуюцца на выніках параўнальна-гістарычнага вывучэння славянскіх моў. Пазней, калі славяне рассяліліся на больш шырокія тэрыторыі, праславянская мова трансфар-мавалася ў новыя моўныя з’явы. Такім чынам узніклі самастойныя гаворкі ва ўсходніх, заходніх і паўднёвых славян. Усходнія славяне рассяліліся па вельмі вялікіх тэрыторыях, якія раней займалі іншыя, неславянскія, плямёны. Так, на тэрыторыі сучаснай Беларусі раней жылі балты, бо ўся тэрыторыя нашай рэспублікі, апрача часткі Брэсцкай вобласці паміж Ясельдай і Прыпяццю, характарызуецца гідронімамі (назвамі вадаёмаў) балцкага паходжання. Гэта значыць, што да прыходу славян на беларускія землі тут жылі балцкія плямёны. Славяне былі больш шматлікімі, таму яны асімілявалі балтаў, што было няцяжка зрабіць дзякуючы блізкасці балцкіх і славянскіх моў. Некаторыя даследчыкі нават лічаць, што праславянская мова выдзелілася ў далёкія часы з заходнебалтыйскай галіны старажытнай балтыйскай мовы: настолькі шмат супадзенняў у фанетыцы, словазмяненні, словаўтварэнні і лексіцы балтыйскіх і славянскіх моў. Такім чынам, можна адзначыць, што беларускі этнас утварыўся на базе трох усходнеславянскіх плямёнаў: крывічоў, радзімічаў і дрыгавічоў – у выніку асімілявання імі мясцовага балцкага насельніцтва.
Пісьмовы перыяд развіцця ўсходнеславянскіх моў пачынаецца з прыняццем хрысціянства і прыходам да нас кірылічнага пісьма. Назва азбукі паходзіць ад імя Кірылы – вядомага асветніка і прапаведніка хрысціянства ў славян. У ІХ ст. браты Кірыл і Мяфодзій стварылі першую славянскую літаратурную мову – стараславянскую. У яе аснове ляжаў дыялект салунскіх славян. На яе былі зроблены пераклады царкоўных кніг з грэцкай мовы. Па сённяшні дзень праваслаўная царква карыстаецца гэтай мовай, якую цяпер называюць царкоўнаславянскай. У Старажытную Русь стараслявянская мова прыходзіць разам з Бібліяй. Спачатку яна адзіная з’яўляецца пісьмовай мовай на ўсходнеславянскіх землях. Але паступова народна-гутарковая мова таксама набывае пісьмовую форму.
У гісторыі развіцця пісьмовай беларускай мовы вылучаюць некалькі этапаў.
2 Старажытнаўсходнеславянскі перыяд (Х–ХІV стст.)
У перыяд Х–ХІV стст. мова, на якой размаўлялі нашыя продкі, не мела адметных адзнак адносна гаворак іншых тэрыторый усходнеславянскіх плямёнаў. Цяпер яе называюць старажытнарускай. Толькі тэрмін «руская» азначаў, што адносілася яна да ўсіх тэрыторый Русі, бо Русь – паняцце не тоеснае з паняццем Расія. Гэта былі землі, якія пазней падзяліліся на Вялікую, Малую і Белую Русь, а значыць, абшары сучаснай еўрапейскай часткі Расіі і землі Украіны і Беларусі – толькі часткі вялікай тэрыторыі пад назвай Русь. Таму старажытнаруская мова – гэта агульная крыніца для сучасных рускай, украінскай і беларускай моў. На ёй размаўлялі ўсе ўсходнеславянскія плямёны.
У Х–ХІV стст. на старажытнарускай мове створана шмат рукапісных помнікаў (рэлігійных, дзелавых, мастацкіх і інш.), частка якіх захавалася да нашага часу пераважна ў выглядзе пазнейшых перапісаных копій. Многія з захаваных старажытнарускіх твораў напісаны на беларускай зямлі нашымі славутымі продкамі К. Тураўскім, К. Смаляцічам, Л. Богшам і інш. Асабліва вылучаюцца словы, казанні і павучанні выдатнага прамоўцы і публіцыста ХІІ ст. Кірылы Тураўскага. Яго словы і пропаведзі вызначаліся бліскучай знешняй формай. Кірыла ўмела выкарыстоўваў вытанчаныя прыёмы візантыйскіх прапаведнікаў, яго творы насычаны алегорыямі, супрацьпастаўленнямі, параўнаннямі і іншымі сродкамі аратарскай мовы.
Вельмі шмат помнікаў таго часу былі ананімнымі, бо гэта было характэрна для сярэдневяковай літаратуры. Усім вядомыя «Слова пра паход Ігаравы», «Аповесць мінулых часоў», «Руская праўда» з’яўляюцца агульнай пісьмовай крыніцай, сумесным культурным здабыткам для беларусаў, рускіх і ўкраінцаў.
Значная колькасць пісьмовых помнікаў прыпадае на ХІІ–ХІІІ стст., сярод якіх пераважаюць тэксты рэлігійнага зместу і тэксты дзелавой літаратуры (граматы, судзебнікі, дагаворы і інш.). Ужо ў ХІІІ ст. у некаторых дакументах дзелавога характару адзначаюцца ўласнабеларускія моўныя рысы, якіх няма ва ўкраінскай і рускай мовах. Напрыклад, у дагаварной грамаце смаленскага князя Мсціслава Давідавіча з Рыгай і Готландам сустракаюцца словы колы, погинути, частина і інш., у складовае на месцы в у закрытым складзе уздумалъ, у верхъ, у низъ і інш. У гэты час вызначаюцца найважнейшыя фанетычныя рысы беларускай мовы: прыдыхальны [г] замест выбухнога [ґ], зычны [ў] з былога [в] (кривда – крыўда), спецыфічныя чаргаванні ў словах глотка – глытаць, кроў – крывавы, блеск (бляск) – бліскавіца. Пазней, з ХІІ–ХІV стст., пачынаецца ўтварэнне мяккіх дз’, ц’ (дзіця, людзі), зацвярдзенне р (Дрыса), узнікненне падоўжаных зычных (зелле, каменне, жыццё). Гэтыя пісьмовыя адметнасці значна пашырыліся ў пісьмовых помніках XIV–XV стст., што дае падставу пачынаць адлік узнікнення старабеларускай мовы з XIV ст.
3 Старабеларуская літаратурная мова (XIV–XVIII стст.)
Назва «старабеларуская літаратурная мова» ўзнікла параўнальна нядаўна. На працягу ХІХ ст. і нават яшчэ ў першай палове ХХ ст. даследчыкі, асабліва рускія, называлі яе заходнерускай мовай, што затушоўвала яе нацыянальную прыналежнасць. У помніках яна па традыцыі называецца «рускай», «простай», «простай малвой», «простым рускім дыялектам» у адрозненне ад царкоўнаславянскай мовы – «языка словенского» або «славянорусского», «славянороссийского». Зрэдку яе называлі «літоўскай мовай». Называць мову «беларускай» сталі значна пазней, спачатку ў замежных крыніцах. Так, у сярэдзіне XVII ст. у рускай дзяржаве пачала ўжывацца назва «белорусский языкъ» ў адносінах да нашай мовы.
Перыяд фарміравання і развіцця старабеларускай літаратурнай мовы ахоплівае вялікі адрэзак часу, амаль паўтысячагоддзе. За такі доўгі перыяд адбываліся змены і ва ўмовах яе функцыянавання, і ў сферах выкарыстання, і ва ўзаемаадносінах з іншымі мовамі.
Ад ХІV ст. разам са смаленска-полацкімі граматамі дайшлі да нас дакументы, напісаныя ў Маладзечне, Слуцку, Мсціславе, а таксама ў Вільні і Троках, дзе выдаваў розныя акты князь Вітаўт. Актавае і юрыдычнае пісьменства наступных стагоддзяў вызначаецца значна шырэйшай геаграфіяй, намнога большым аб’ёмам, разнастайнасцю зместу і вельмі яскравай нацыянальнай моўнай адметнасцю.
У параўнанні з сучаснай старабеларуская літаратурная мова адметная не толькі з боку архаічнасці сваёй структуры. Хоць яна і функцыянавала ў розных сферах грамадскага жыцця, аж да дзяржаўных уключна, сацыяльная база яе была вузкай: ёю карысталася параўнальна невялікая частка грамадства, паколькі народныя масы былі пераважна непісьменныя. Яна не абапіралася на жывую моватворчасць народа, як у наш час.
Але народная мова таксама развівалася і мела свае асаблівасці, якія шмат у чым адрозніваліся ад афіцыйнага літаратурнага варыянта. І гэтыя адметныя рысы дайшлі да нас у кітабах – помніках, напісаных татарамі арабскім пісьмом па-беларуску. Татары пасяліліся на нашых зямлях яшчэ з часоў князя Вітаўта, якому яны верна служылі, ахоўваючы межы ВКЛ. 30 тыс. татарскіх вершнікаў нават удзельнічалі ў Грунвальдскай бітве на баку аб’яднаных сіл. За верную службу вялікі князь дазволіў ім тут застацца. Паколькі татары былі мусульманамі, яны карысталіся арабскім пісьмом. Сваю мову яны даволі хутка страцілі, але пісьменнасць захавалі. Вось тады яны і пачалі пісаць на мове, якой карыстаўся наш народ. Трэба адзначыць, што магчымасці перадачы гукаў у арабскай графіцы даволі вялікія, напрыклад, у іх рознымі знакамі перадаваліся гукі [с], [с’], [з], [з’], [т], [т’], [ц], [ц’], [д], [д’], [дз], [дз’], і гэтая акалічнасць дазволіла перадаваць гучанне мовы ў некаторых момантах больш дакладна, чым гэта рабіла кірылічнае пісьмо. Дзякуючы гэтаму кітабы адлюстравалі такую тыповую для беларускай мовы з’яву, як дзеканне і цеканне. Такім чынам, мы можам сказаць, што за XIV–XV стст. сфарміраваліся асноўныя фанетычныя адметнасці беларускай мовы.
XVI–XVII стст. сталі часам росквіту старабеларускага пісьменства.
6 жніўня 1517 года Францыск Скарына выдаў першую друкаваную кнігу «Псалтырь» на старабеларускай мове (з элементамі царкоўнаславянскай) у Празе. Пазней ён надрукаваў астатнія кнігі Бібліі (усяго 23) на 2440 старонках, даўшы тым самым пачатак кнігадрукаванню ва ўсходніх славян. Менавіта з пачаткам кнігадрукавання працэс асветніцтва пашыраецца на нашыя землі, бо кніга стала значна таннейшай у параўнанні з папярэднім часам, калі ўсё перапісвалася ад рукі, а значыць, яна стала даступнай больш шырокаму колу насельніцтва. Даступнасць друкаванай кнігі стала штуршком для развіцця пісьменнасці сярод простых людзей. Справу Ф. Скарыны прадоўжылі Сымон Будны і Васіль Цяпінскі.
Сярод помнікаў дзелавой старабеларускай літаратуры асабліва вядомыя тры рэдакцыі Статута Вялікага Княства Літоўскага (1529, 1566, 1588 гг.). Роля Статута ў гісторыі беларускай мовы надзвычай вялікая. Ён замацоўваў лепшыя моўныя здабыткі канцылярска-юрыдычнага пісьменства свайго часу. Мова Статута характарызавалася ўніфікаванасцю графікі і апорай на жывое маўленне ў правапісе. Багаццем лексікі са Статутам не можа параўнацца ніводзін іншы помнік старабеларускага пісьменства.
Буйным помнікам канцылярска-юрыдычнага пісьменства з’яўляецца Метрыка Вялікага Княства Літоўскага, дзе змяшчаюцца дакументы ад XIV да канца XVIIІ ст. У склад Метрыкі ўваходзяць разнастайныя па змесце і форме дакументы, якія выдаваліся літоўскімі князямі і польскімі каралямі, сеймам і ўрадавымі асобамі або паступалі ад іх да іншаземных урадаў, службовых і прыватных асоб. Дакументы Метрыкі ад XIV да сярэдзіны XVII ст. напісаны пераважна на беларускай мове, пазнейшыя – на польскай і лацінскай мовах. У першапачатковым выглядзе Метрыка мела больш за 600 тамоў. Цяпер большая частка яе кніг захоўваецца ў Цэнтральным архіве старажытных актаў у Маскве.
У XVI–XVII стст. на беларускай мове вялася дакументацыя ў гарадскіх управах, магістратах і магдэбургіях, у гарадскіх, земскіх і замкавых судах, яна выкарыстоўвалася ў дыпламатычнай і прыватнай перапісцы і г.д. Дзелавое пісьменства было самым прагрэсіўным паводле адлюстравання рысаў жывой беларускай мовы.
З канца XVI ст. беларуская мова стала абавязковым прадметам навучання ў праваслаўных брацкіх школах, дзе вывучаліся таксама польская, лацінская і грэчаская мовы.
Такім чынам, у XVI і першай палове XVII ст. старабеларуская літаратурная мова дасягнула вышэйшага ўзроўню свайго развіцця, атрымаўшы прымяненне ў найважнейшых галінах грамадскага і культурнага жыцця беларускага насельніцтва. Разам з тым якраз у гэты перыяд у абставінах новых палітычных і культурных умоў жыцця народа сфера выкарыстання беларускай мовы пачала паступова звужацца. У складаных палітычных абставінах сярэдзіны XVI ст. беларуска-літоўская шляхта зрабілася буйной палітычная сілай, якая, каб забяспечыць сваё палітычнае і эканамічнае становішча, пачала імкнуцца да ўстанаўлення ў Вялікім Княстве Літоўскім важнейшых дзяржаўных інстытутаў на польскі ўзор. У другой палове XVI ст. польская культура, у тым ліку і польская мова, пачала інтэнсіўна распаўсюджвацца ў вышэйшых колах беларускага грамадства. Каб абараніць беларускую мову, у Статут ВКЛ 1566 года быў уключаны спецыяльны пункт аб ужыванні ў справаводстве толькі беларускай мовы. Гэты пункт пазней быў захаваны ў друкаваным Статуце 1588 года і нават у перакладзе Статута на польскую мову ў 1614 годзе. Але ўжо гэты Статут спецыяльным артыкулам дазваляў каталіцкай царкве ўжываць польскую мову як афіцыйную. Першымі прыкметамі пранікнення польскай мовы ў справаводства стаў звычай беларускіх арыстакратаў пісаць свае прозвішчы польскімі літарамі пад дакументамі, напісанымі па-беларуску. Далейшым крокам гэтага працэсу было пранікненне польскай мовы ў тэкст саміх дакументаў. Пункт Статута аб выкарыстанні ў справаводстве беларускай мовы фармальна захаваў сваю сілу на працягу ўсяго XVII ст. Захаванне літары закона дасягалася тым, што ў пачатку і ў канцы юрыдычных дакументаў пісаліся традыцыйныя формулы на афіцыйнай беларускай мове, у той час як асноўны тэкст пісаўся па-польску. Складаная моўная сітуацыя, якая існавала на Беларусі, спрасцілася ў канцы XVII ст., калі ўсеагульнай канфедэрацыяй саслоўяў у 1696 годзе была прынята пастанова пісаць дзелавыя паперы дзяржаўнага значэння па-польску. Усё наступнае стагоддзе ў афіцыйным канцылярска-юрыдычным пісьменстве на Беларусі панавалі польская і лацінская мовы.