Файл: Bel.mova.dapamozhnik.doc

Паўднёва-заходні дыялект характарызуецца недысімілятыўным аканнем і яканнем: вада, нага, вясна, зямля; цвёрдым гукам [р]: рака, бяроза; прыстаўным [г] у словах тыпу гавечка, гуліца, гараць; наяўнасцю дыфтонгаў [уо], [іе] у словах дуом, сіена, муост, хліеб; наяўнасцю канчатка -му ў дзеясловах будучага часу: казацьму, рабіцьму, хадзіцьму; постфікса
-са ў зваротных дзеясловах: памыласа, садземса і інш.

Сярэднебеларускія гаворкі маюць асаблівасці і таго і другога дыялектаў, але разам з тым ёсць і адметныя рысы, напрыклад, адсутнасць мяккага [ц’] у 3-й асобе дзеясловаў ІІ спражэння (ходзя, робя, гавора), вымаўленне [о] на месцы [а] перад [ў] (проўда, казоў) і інш.

Даволі спецыфічнымі рысамі характырызуюцца брэсцка-пінскія (ці заходнебеларускія) гаворкі. Яны істотна адрозніваюцца ад усіх іншых гаворак асноўнага масіву беларускай літаратурнай мовы. У іх многа агульнага з украінскай мовай, што дае падставы вучоным называць Палессе своеасаблівым этна-культурна-моўным мастом паміж беларускім і ўкраінскім народамі. Так, палескай групе гаворак уласцівы оканне (вода, нога), цвёрдыя зычныя на месцы мяккіх (вэчор, зыма), вымаўленне [і] на месцы старажытнага гука [Ђ] (ліс, хліб); інфінітыў на -ты (ходыты, купаты); зычны [л’] у дзеясловах 3-й асобы мн. ліку з асновай на губны (лоўляць, купляць) і інш.

Акрамя таго, дыялекты адрозніваюцца і некаторымі лексічнымі адзінкамі – словамі, якія не ўвайшлі ў склад літаратурнай мовы. І калі фанетычныя і марфалагічныя асаблівасці не надта перашкаджаюць узаемаразуменню носьбітаў розных дыялектаў, то зразумець значэнне дыялектызмаў не так лёгка, бо нават у кантэксце далёка не заўсёды можна здагадацца, што вятроўкі – гэта басаножкі, макотра – вялікая міска, надысь – нядаўна, махнытка – галавешка . Але ў той жа час дыялекты – гэта адна з крыніц пашырэння слоўнікавага запасу літаратурнай мовы.

Літаратурная мова – гэта апрацаваная майстрамі слова, унармаваная, стылістычна разгалінаваная вышэйшая форма нацыянальнай мовы, якая замацавана ў пісьмовых крыніцах.

Наяўнасць нормы – істотная асаблівасць літаратурнай мовы, якая адрознівае яе ад дыялектнай. Пад нормай разумеюцца правілы, якім падпарадкоўваюцца вымаўленне і напісанне, выбар слова, ужыванне граматычных формаў, пабудова словазлучэнняў і сказаў. Гэтыя правілы выпрацаваны грамадствам і пісьмова замацаваны ў нарматыўных слоўніках, даведніках, граматыках. Кадыфікаваная, узаконеная норма з’яўляецца абавязковай для ўсіх носьбітаў літаратурнай мовы.

Спецыфіка літаратурнай мовы выяўляецца і ў тым, што яна існуе ў дзвюх разнавіднасцях – вуснай і пісьмовай (дыялектная мова – толькі ў вуснай). Гэта дзве раўнапраўныя формы рэалізацыі літаратурнай мовы, кожная з якіх мае сваю сферу выкарыстання. Гутарковая разнавіднасць ужываецца ў вусных зносінах паміж людзьмі. У ёй пераважаюць простыя канструкцыі, няпоўныя і незакончаныя сказы. Важнае значэнне ў вуснай мове маюць інтанацыя, міміка, жэстыкуляцыя. Пісьмова-кніжная мова, як правіла, характарызуецца шырокім ужываннем развітых, ускладненых канструкцый. Носьбіты літаратурнай мовы звычайна валодаюць абедзвюма яе формамі і карыстаюцца імі ў залежнасці ад патрэб моўных зносін.

---

Такім чынам, літаратурная і дыялектная мовы як разнавіднасці мовы нацыі ўзаемазвязаны і ўзаемадзейнічаюць. Але паміж імі ёсць істотныя адрозненні:

● літаратурнай мовай карыстаюцца на ўсёй тэрыторыі Беларусі, яна з’яўляецца агульназразумелай для ўсіх носьбітаў мовы. Дыялектная мова выкарыстоўваецца людзьмі пэўнай тэрыторыі – адной вёскі ці некалькіх блізкіх вёсак, невялікіх пасёлкаў, мястэчак;

● літаратурная мова абслугоўвае разнастайныя патрэбы грамадскага і культурнага жыцця людзей і з’яўляецца мовай мастацкай літаратуры, навукі, справаводства, публіцыстыкі. Дыялектная мова – гэта бытавая мова, на ёй, як правіла, размаўляюць члены сям’і, аднавяскоўцы;

● літаратурная мова строга ўнармаваная і мае дзве формы – вусную і пісьмовую. У дыялектнай мове няма строга выпрацаваных нормаў, яна мае толькі вусную форму, гэта гутарковая, беспісьмовая мова.

Сучасная літаратурная мова склалася ў пачатку ХХ ст., калі выходзіла газета «Наша ніва». У аснову нацыянальнай беларускай літаратурнай мовы леглі гаворкі цэнтральнай Беларусі (зона Ашмяны – Мінск – Барысаў). У працэсе развіцця яна ўвабрала і ўбірае ў сябе найбольш тыповыя рысы паўднёва-заходняга і паўночна-ўсходняга дыялектаў, адначасова ўзбагачаецца (асабліва ў лексіцы) запазычаннямі з роднасных рускай і ўкраінскай, а таксама іншых моў. Літаратурная мова пастаянна папаўняецца за кошт дыялектаў. Разам з тым літаратурная мова ўплывае на дыялекты, спрыяючы ўніфікацыі нацыянальнай мовы.

Тэма ІІІ Двухмоўе, або білінгвізм

Двухмоўе – гэта папераменнае карыстанне дзвюма мовамі. Сінонім двухмоўя – білінгвізм, ад лацінскага bi – двойчы і lingua – мова. Калі ж ва ўжытку знаходзяцца тры і больш моў, то прынята гаварыць пра шматмоўе, або полілінгвізм.

Вылучаюць наступныя разнавіднасці двухмоўя:

– індывідуальнае, калі мовамі валодаюць толькі асобныя члены калектыву;

– групавое, калі двухмоўнымі з’яўляюцца цэлыя групы або асобныя сацыяльныя слаі;

– поўнае, або суцэльнае, калі двухмоўе з’яўляецца характэрным для ўсіх сацыяльна-культурных груп народа.

Можна гаварыць і пра дзяржаўнае двухмоўе, калі статус дзяржаўнай, або афіцыйнай, маюць дзве мовы. Напрыклад, у Канадзе дзяржаўныя мовы – англійская і французская, у Ірландыі – англійская і ірландская. Ёсць і шматмоўныя краіны, напрыклад, Швейцарыя, дзе чатыры мовы дзяржаўныя – нямецкая, французская, італьянская і рэтараманская.

Вылучаюць тры аспекты двухмоўя: псіхалагічны, педагагічны і сацыялінгвістычны. Псіхалагічны аспект звязаны з асаблівасцямі псіхалагічнага складу індывіда, з яго разумовымі здольнасцямі, эмацыянальнай прыстасаванасцю і г.д., з праблемай пераключэння з аднаго моўнага кода на другі. Педагагічны бок двухмоўя закранае розныя аспекты навучання другой мове, у тым ліку і ўлыў адной мовы на працэс засваення другой. Сацыялінгвістычная характарыстыка двухмоўя грунтуецца на такіх параметрах:

---

• сфера выкарыстання першай і другой мовы;

• ступень авалодання мовамі; набор сацыяльна-функцыянальных кампанентаў моў, якія выкарыстоўвае двухмоўны індывід (літаратурная мова, жаргон і г.д.);

• размеркаванне камунікатыўных функцый паміж мовамі; кантынгент ахопленых двухмоўем членаў соцыуму і шырыня выкарыстання другой мовы; ацэнка двухмоўнымі індывідамі ўласнага двухмоўя як сацыяльна-лінгвістычнага феномена.

На тэрыторыі Беларусі двухмоўе – з’ява не новая. Пасля прыняцця хрысціянства на нашых землях стала шырока выкарыстоўвацца стараславянская мова. Яна была мовай пісьменнасці. Паступова яна займае значнае месца ў жыцці людзей, таму можна сказаць, што ўжо на той час на беларускіх землях існавала двухмоўе.

У пазнейшыя часы, калі польская мова распаўсюджваецца на тэрыторыі Беларусі, развіваецца беларуска-польскае двухмоўе. Акрамя таго, у раёнах пражывання іншых народаў на нашых землях узнікае беларуска-літоўскае, беларуска-латышскае і іншыя віды двухмоўя. Можна гаварыць нават пра групавое шматмоўе ў той перыяд, бо на той час лацінская мова мела вельмі вялікае распаўсюджванне: яе вывучалі ў шматлікіх каталіцкіх і ўніяцкіх школах (разам з беларускай і польскай), а таксама ў праваслаўных бурсах (разам з беларускай і царкоўнаславянскай). Існавала нават лацінамоўная беларуская літаратура, што сведчыць пра высокі ўзровень валодання гэтай мовай вялікай часткай насельніцтва.

Пасля падзелу Рэчы Паспалітай і адыходу Беларусі пад уладу Расіі распаўсюджваецца руская мова і пачынае развівацца беларуска-рускае двухмоўе. З таго часу руская мова толькі ўзмацніла свае пазіцыі, асабліва ў ХХ ст., калі ў савецкі час вялося мэтанакіраванае выкараненне беларускай мовы.

І ў першую чаргу аслабленню пазіцый беларускай мовы ў ХХ ст. спрыяла русіфікаванне адукацыі, што прывяло фактычна да поўнага выцяснення беларускай мовы з сістэмы вышэйшай адукацыі. Беларуская мова вывучалася толькі як прадмет для асобных спецыяльнасцей, а само навучанне поўнасцю вялося на рускай мове. Гэта было вынікам палітыкі на збліжэнне ўсіх нацыянальнасцей у СССР з мэтай утварэння так званай новай фармацыі – савецкі народ, які павінен быў быць з’явай наднацыянальнай. Таму насаджалася для ўсіх народаў Савецкага Саюза адзіная рускамоўная культура. Найбольш удала гэты працэс ішоў на Беларусі і Украіне, што, відавочна, было абумоўлена блізкасцю рускай мовы з беларускай і ўкраінскай.

Такім чынам, сёння мы можам гаварыць пра тое, што беларуская і руская мовы, з’яўляючыся раўнапраўнымі de jure, de facto, займаюць розныя пазіцыі: беларуская мова крыху палепшыла свае пазіцыі ў галіне культуры і сістэме сярэдняй адукацыі ў параўнанні з 80-мі гадамі, але эканоміка, палітыка, вышэйшая адукацыя па-ранейшаму з’яўляюцца рускамоўнымі. Гэта прывяло да таго, што нават людзі, якія валодаюць беларускай мовай, фактычна не маюць магчымасці свабодна выкарыстоўваць яе ва ўсіх сферах нашага жыцця.

---

Тэма ІV Моўная інтэрферэнцыя

Моўная інтэрферэнцыя – гэта неад’емная спадарожніца білінгвізму (двухмоўя). У перакладзе з лацінскай мовы інтэрферэнцыя – узаемапранікненне (ад лац. inter – узаемна, між сабой, ferio – датыкаюся). Гэта праяўляецца ва ўплыве адной моўнай сістэмы на другую, а менавіта ў парушэнні нормаў суіснуючых моў.

Інтэрферэнцыя праяўляецца як іншамоўны акцэнт у маўленні чалавека, які валодае дзвюма мовамі.

Узровень інтэрферэнцыі залежыць ад ступені авалодання другой мовай, ад умення свядома адрозніваць факты розных моў і шэрагу іншых прычын. Беларуска-руская і руска-беларуская інтэрферэнцыя – з’ява даволі распаўсюджаная і закранае ўсе сферы моўнай сістэмы: фанетыку, акцэнтуацыю, марфалогію, лексіку, сінтаксіс.

1 Фанетычная беларуска-руская інтэрферэнцыя

Фанетычныя сістэмы беларускай і рускай моў вельмі блізкія, але паміж імі ёсць і пэўныя адрозненні, якія ўплываюць на вымаўленне білінгвам тых ці іншых гукаў, у першую чаргу зычных.

Адной з самых выразных рысаў беларускай мовы, якая стала праяўляцца ўжо на першых стадыях яе фарміравання, з’яўляецца дзеканне і цеканне. У рускай і ўкраінскай мовах захаваліся мяккія гукі [д’] і [т’], у беларускай мове на месцы мяккіх [д’] і [т’] сталі ўжывацца гукі [дз’] і [ц’]. Па гэтай прычыне пераважная большасць беларусаў пры карыстанні рускай мовай вымаўляюць на месцы рускіх гукаў [д’] і [т’] беларускія гукі [дз’] і [ц’], не заўважаючы розніцы паміж гэтымі моўнымі асаблівасцямі. Але менавіта па гэтым вымаўленні карэнныя рускія і ўкраінцы адразу вызначаюць беларусаў. Калі ўважліва прыслухацца да вымаўлення такіх слоў, як день, дело, тень, тело, рускімі і ўкраінцамі (абавязкова тымі, якія выраслі не на этнічнай тэрыторыі беларусаў, у тым ліку Смаленшчыне і Браншчыне) і параўнаць з вымаўленнем гэтых жа слоў беларусамі, то можна заўважыць істотную розніцу.

Яшчэ адной важнай фанетычнай асаблівасцю з’яўляецца адсутнасць у беларускай мове мяккага падоўжанага гука [ш], які існуе ў рускай мове. У беларускай мове яму адпавядае спалучэнне зычных гукаў [ш] і [ч]. Таму беларусы пры вымаўленні такіх рускіх слоў, як щавель, счастье, перевозчик, выкарыстоўваюць спалучэнне мяккіх гукаў [ш’] і [ч’]: [ш’ч’]авель, [ш’ч’]астье, перево[ш’ч’]ик, хоць па-руску правільна вымаўляецца [ш’ш’]авель, [ш’ш’]астье, перево[ш’ш’]ик.

Вядома, што гук г у беларускай мове, як і ва ўкраінскай, з’ўляецца фрыкатыўным, а ў рускай – выбухным. Таму даволі часта можна пачуць памылковае вымаўленне гэтага гука пры выкарыстанні беларусамі рускай мовы, у той жа час сустракаецца і няправільнае ўжыванне выбухнога г пры размове па-беларуску. Аднак трэба адзначыць, што пры наяўнасці ў рускай мове г выбухнога як асноўнай нормы тым не менш ёсць выпадкі, калі за норму прынята вымаўленне г фрыкатыўнага. Такіх слоў няшмат, напрыклад: бухгалтер (спалучэнне гх вымаўляецца як беларускі гук г), выклічнік і часціца ага (вымаўляецца беларускі г), выклічнік гоп (дапускаецца і г выбухны, і г фрыкатыўны). У той жа час у беларускай мове існуе шэраг слоў, у якіх літаратурнай нормай вымаўлення лічыцца выбухны гук г. Напрыклад: агрэст, газа (не блытайце са словам газ, бо газа – па-руску керосин), ганак, гарнец, гонта, гузік, мазгі (адз. мозг [моск]), розгі, швагер і інш.

---

Яшчэ адной важнай фанетычнай асаблівасцю беларускай мовы з’яўляецца наяўнасць гука [ў], якога няма ні ў рускай, ні ва ўкраінскай мове. Гэта трэба ўлічваць пры вывучэнні роднасных нам моў, бо нярэдка беларусы, гаворачы па-руску, замяняюць гукі [л] і [в], якія стаяць пасля галосных, на гук [ў]. Напрыклад: пошел [пашоў], обрыв [абрыў] і т.п.

Усё сказанае вышэй адносіцца да памылак, якія робяцца ў вымаўленні па-руску пад уплывам беларускай мовы. Але ёсць пэўныя праблемы, абумоўленыя ўплывам рускай мовы на беларускае вымаўленне. Гэтаму спрыяе і распаўсюджанае меркаванне, што па-беларуску «як чуеш, так і пішаш». Але ў большай ступені гэта тычыцца галосных. Напісанне зычных гукаў абумоўлена ў асноўным марфалагічным прынцыпам пісьма. Тым не менш вельмі часта можна пачуць вымаўленне, якое поўнасцю імкнецца адпавядаць напісанню. Асабліва часта гэта сустракаецца сярод жыхароў буйных гарадоў, дзе беларуская мова ўжываецца абмежавана і дзе яе вывучэнне часцей пачынаецца са школы, а не з сям’і. Таму вельмі часта навучэнцы пачынаюць чытаць так, як напісана. І ў першую чаргу гэта тычыцца зноў-такі вымаўлення гукаў [дз’] і [ц’].

Найбольш распаўсюджанай памылкай вымаўлення, якую робяць пад уплывам рускай мовы, з’яўляецца адсутнасць асімілятыўнай мяккасці. Па нормах беларускага вымаўлення свісцячыя гукі [з], [с], [дз], [ц] перад мяккімі зычнымі павінны памякчацца. Пры гэтым беларускія мяккія гукі [з’] і [с’] адрозніваюцца ад адпаведных рускіх гукаў большай памякчонасцю. Такім чынам, пры вымаўленні слоў смех, змярканне, дзве, цвёрды абавязкова павінна быць асімілятыўная мяккасць [с’м’эх], [з’м’аркан’н’э], [дз’в’э], [ц’в’орды]. Гэта норма не распаўсюджваецца на пазіцыю перад мяккімі [г’], [к’], [х’], таму пры вымаўленні слоў скінуць, схіл, згінуць гук [с] не памякчаецца [ск’інуц’], [сх’іл], [зг’інуц’].

Яшчэ адна распаўсюджаная памылка, якая ўзнікае пад уплывам рускай мовы, робіцца ў словах з канцавой літарай г. У такіх словах беларускі гук [г] мае парай па глухасці гук [х]: снег [с’н’эх], стог [стох], плуг [плух]. Але нярэдка можна пачуць вымаўленне гука [к] замест [х], што з’ўляецца парушэннем літаратурнай нормы.

2 Акцэнтная беларуска-руская інтэрферэнцыя

Акцэнтная інтэрферэнцыя праяўляецца ў няправільнай пастаноўцы націску як у рускай мове пад уплывам беларускай, так і наадварот. Таму трэба ведаць найбольш характэрныя адрозненні ў пастаноўцы націску ў абедзвюх мовах. Найбольш часта дапускаюцца памылкі пастаноўкі націску ў наступных словах: апостро́ф – апо́страф, босо́й – бо́сы, ве́рба – вярба́, ве́тры – вятры́, во́лосы – валасы́, воспри́нял – успрыня́ў, во́сьмеро – васьмёра, гли́няный – гліня́ны, де́вятеро – дзявя́цера, долото́ – до́лата, до́суха – дасу́ха, за́йцы – зайцы́, за́нятость – заня́тасць, застёжка – за́сцежка, звони́т – зво́ніць, зна́харь – знаха́р, ка́менный – каме́нны, кирка́ – кі́рка, коне́й – ко́ней, копы́та – капыты́, кишка́ (мн. кишки́) – кі́шка (мн. кі́шкі), крапи́ва – крапіва́, креме́нь – крэ́мень, кто́-нибудь – хто-не́будзь, ку́хонный – кухо́нны, лопу́х – ло́пух, люпи́н – лу́бін, ма́ленький – мале́нькі, ма́лый – малы́, мизи́нец – ме́зенец, не́ был – не бы́ў, не́нависть – няна́вісць, ни́тяный – ніцяны́, но́жницы – нажні́цы, ноздря́ – но́здра, о́бруч – абру́ч, обша́рпанный – абшарпа́ны, одноа́ктный – аднаакто́вы, о́кунь – аку́нь, ольха́ – во́льха, осо́ка – асака́, пережито́е – перажы́тае, плести́ – пле́сці, посла́нец – паслане́ц, приноси́ть – прыно́сіць, решето́ – рэ́шата, ржа́веть и ржаве́ть – іржаве́ць, спина́ – спі́на, ста́рый – стары́, ста́ренький – старэ́нькі, сто́птанный – стапта́ны, супово́й – су́павы, тя́жесть – цяжа́р, усы́ – ву́сы, фа́ртук – фарту́х, христиани́н – хрысція́нін, ху́денький – худзе́нькі, четы́рнадцать – чатырна́ццаць, шёлковый – шаўко́вы, экзамено́ванный – экзаменава́ны.

---