Араб философиясының әрі қарай дамуы Ибн Баджу, Ибн Туфаиль және Ибн Рушд есімдерімен байланысты, олардың шығармашылығы араб философиясының шыңы болды. Ибн Рушд аристотельдік ілімді кейінгі неоплатондық өзгешіліктен тазартып қана қойған, натуралдық пантеизмге бейімделген дербес жүйені құрды. Ибн Рушд сенімнен ақыл-парасаттың басымдылығын дәлелдеді және діндарлардың философиялық проблемалармен айналысуының заңсыз екендігін дәлелдеді. Орта ғасырлық араб ғылымының орталықтары Бағдат, Куфа, Басра, Харон қалалары болды. Әсіресе Бағдатта өмір қызу қайнап жатты, онда «Ғылым үйі» - академиялардың, обсерваториялардың, кітапхана мен аудармашылар алқасының өзіндік бірлестігі құрылды.

Шығыс ислам әлемінің көркем мәдениеті айрықша. Онда кескіндеме жоқ, өйткені Алла мен құдайға қатыстының барлығын бейнелеуге рұқсат етілмеді. Нәтижесінде бейнелеу өнері кілем тоқуда жақсы дамыды, оған тән белгілер түрлі-түстілігі мен өрнектілігі болды. Араб сәулет өнері ерекше дамиды, ол арабтардың ең алдымен барлық грек, рим, иран көркем дәстүрлерін қайта өңдеу негізінде дамыды. Сол кезеңнің ең белгілі сәулет ескерткіштері Фустаттағы Амра мешіті мен VII-VIII ғ.ғ. салынған, Куфадағы собор мешіті. Осы кезеңде мозайкамен және әр түрлі мәрмәр таспен өңделген Дамаскідегі «Құз күмбезі» храмы салынды. Кейіннен мешіттерді әсем өсімдік және геометриялық өрнектермен безендіре бастады, оған стильденген жазу- араб вязі қосылды. Мұндай өрнекті европалықтар арабеска деп атаған, ол өрнектің шексіз дамуы мен ырғақты қайталануы принципі бойынша құрылды.

Орта ғасырлық араб мәдениетінде поэзия мен проза тығыз байланысты болды: өлеңдер табиғи түрде махаббат жырларында да, медициналық трактаттар мен батырлар жырларында да кездеседі. Халифтар, сұлтандар, шахтар өзіне сарай ақындарын алу үшін қаражаттарын аямады. Поэзияны олар өзін-өзі таныту, мадақтау құралы ретінде қарады. Бұл жағынан ұлы парсы ақыны, «Шах-намэ» («Патшалар кітабы») өшпес эпопеясын жазған Фирдоуси (993-1030 ж.ж.) шығармашылығы белгілі. Мұнда ол иранның мифтік және тарихи патшаларын жырға қосқан. Ең басты кейіпкер - өз халқының ұлы, эпикалық қаһарман Рустам. Поэма әділдік пен ізгілік идеяларына толы.X-XV ғ.ғ. әлемге танымал араб халық ертегісі «Мың бір түн» жазылды. Оның негізін парсы, үнді, грек ертегілерінің қайта өңделген сюжеттері құрады.Парсы ақыны, математик, философ Омар Хайямның (1040-1123 ж.ж.) шығармашылығы көпшілікке белгілі. Философиялық төрт жол өлең – рубаилар оны танымал етті, оның әрқайсысы тұлға еркіндігіне, антиклерикальды еркін ойға, гедондық мотивтерге толы кішкене поэма. Поэзияның әрі қарай дамуы парсы-тәжік ақыны Низами, Джами (1414-1492 ж.ж.) және өзбек әдебиетінің негізін қалаушы Әлішер Навои (1441-1501 ж.ж.) есімдерімен байланысты.

---

Суфистiк идеялар негiзiнен шейiттiк мұсылмандардың жолын ұстаушылардың ортасында қадiр тұтылады. Рационалдылық Х - ХII ғғ. Аль Фараби, Ибн Баджжа, Ибн Сина (Авиценна), Ибн Рошд (Аверроэс) сияқты ұлы араб философтарының аттарымен философиялық ойдың ең күштi ағымына айналды. Мұсылмандардың идеялық құралы ежелгi грек философиясы әсiресе Аристотель iлiмi болды. Ибн-Сина өзiнiң «ақиқаттың екi жағы туралы» тезисiн ұсына отырып философияны дiннен жоғары қойды.

Танымға рационалдылық тұрғыдан қарау ғылымның дамуында үлкен роль атқарды. Батысеуропалық философтардың барлығы дерлiк дiнилiкке жатқанда, мұсылман философтары дәрiгер, химик, астроном, мате-матик болды. Орта ғасырда адамзатқа араб-мұсылман әлемi ғылым мен тәжiрибе облыстарында көптеген бiлiмдер бердi.

Мұсылмандық көркем әдебиет пен поэзияның дамуы философиямен және ғылыммен ұштасып табиғи байланысқан. ХII ғ. Ибн Туфейлдiң шығармалары «Якзананың ұлы Хайа туралы роман» - роман жанрындағы философиялық ой. Автор жан баспаған аралдағы «табиғи адамның» өмiрi жәйлi айтады. Бұл адам ойланудың арқасында Құдiреттiң ешбiр ашып беруiнсiз-ақ бiлiмнiң шыңына жетiп, ақыр соңында Құранның үйрететiндерiне дейiн жетедi.

Омар Хайямның өлеңдерiнiң орны тiптен бөлек, ең тамаша философиялық поэзияның үлгiсi десе де болады. Ол өзiнiң төрт шумақты өлеңдерi арқылы адам өмiрiнiң қарама-қайшылығын және адамның күр-делiгiн таңқаларлықтай аша бiлдi:

Бiз ғой - қайғының қазынасы, шаттықтың шығар жағы.

Бiз ғой -таза бұлақ және де зұлымдықтың болар шағы.

Айнадағы әлемдей көп жүздiлi, - адам тағы,

Ол бейшара, ол және шексiздiктiң әлем таңы.

Омар Хайям - еркiнойлы, көпшiлiк мақұлдаған ақиқат Құраннан да тайқу үшiн қауiп-қатерге баратын. Ол, о дүниелiк өмiрге онша сене қоймай мұсылмандыққа қарсы - шаттықты, сауық-сайранды, махабатты, болмыстың жер бетiндегi қуанышын жырлады. Бiрақ кейбiреулер кiнәлағандай оның негiзгi мақсаты iшкiлiк пен бұзықшылық емес. Оның поэзиясы - адамзаттық ap, нaмыc мен абройының гимнi. Онымен бiрге Фирдоуси, Низами, Руми сияқты мұсылмандық Шығыс ақындары өлместей әлемдiк даңққа ие болды.
Әдебиеттер:

1. Ғабитов Т.Х. Мәдениеттану. Оқулық. Қаржы-қаражат баспасы. Алматы-2002)

2. Төкенов Ө.С. Мәдениеттану. Оқулық. Алматы. 2004.

3. Философиялық энциклопедия. Алматы. 2004.

4. Кенни Энтони Батыс философиясының жаңа тарихы, 2-том, Орта ғасыр философиясы. - Алматы: 2018 ж.

5. Джонстон Д. Философияның қысқаша тарихы: Сократтан Дерридаға дейін. – Алматы: 2018ж.

6. Хесс Р. Философияның таңдаулы 25 кітабы. – Алматы: 2018 ж.

---

Қосымша әдебиеттер:

1. Философия және мәдениеттану. Оқу құралы. Алматы: Жеті жарғы, 1998.

2. А.И.Шендрик. Теория культуры. М., 2002.

3. Гумилев Л.Н. Ритмы Евразии: Эпохи и цивилизации. -М., 1993.

4.. Гуревич В.В. Памятники средневековой культуры. М., 1982.

5. Нурланова К.Ш. Человек и мир. Казахская национальная идея. - Алматы, 1994.

---

Лекция№7. Қайта өрлеу мәдениеті

1. 
   Қайта өрлеу мәдениетінің ерекшелігі
   
2. 
   Қайта өрлеу дәуірінің негізгі жетістіктері
   

Мақсаты: Қайта өрлеу мәдениетінің дамуының басты кезеңдерімен таныстыру, оның даму түрлерін қарастыру.

Міндеттері: Студенттерді қайта өрлеу  дәуірнің негізгі жетістіктерімен таныстыру, олардың ерекшеліктерін анықтау.
1. Бүкіл әлемдік әдебиет тарихындағы келесі кезең ХІІІ ғ. аяғы мен ХYІ ғ. дейінгі ара­лықты қамтиды. Осы кезеңде Еуропаның бір қатар елдерінде феодалдық құрылыс ыдырап, капита­листік қоғам­ның алғашқы белгілері пайда бола бастайды. Феодалдық қоғамның ыды­рауы мен шіркеу­дің рухани диктатурасының құлдырауына қарамастан, әлі де буржуазиялық идеология қалыптаса қоймаған еді. Осындай қоғамдық төңкерістер жүріп жатқан кезде мәде­ниет пен әдебиеттің дамуы­на қолайлы жағдайлар туады. Мәдениет тарихындағы ең жемісті кезең Қайта өрлеу дәуірі деп аталады. Қайта өрлеу дәуірі (Ренессанс) Батыс және Орталық Еуропа елдері мәдениеті тари­хындағы ортағасырлық мәдениеттен жаңа заман мәдениетіне өту дәуірі болған. Адамзат мәде­ние­тінің тарихында ерекше орын алған бұл дәуірдегі түрлі географиялық ашылулар мен эконо­ми­калық өзгерістер Жаңа әлемге қадам басудың алғы шарты еді. Қайта өрлеу дәуірінде «адам мен әлем» төңірегінде көптеген жаңалықтар болады. Рухтың дүмпуі, мәдениеттің адамдық сипа­ты осы дәуірде айрықша гүлденіп, адамзат пісіп-жетілген мәдениет жемістерін өз игілігі үшін толық қолдана бастайды. Гегель Ренессанс идеясын бүкіл адамзаттың «алтын таңы», жер бетін­дегі мәдениетінің жаңа дәуірі деп атаған. Осы дәуірде шіркеу диктатурасы мен түрлі феодалдық идеоло­гия­лық жүйелердің құл­ды­рауы мәдениеттің жаңа сатыға көтері­луіне жол ашады. Осындай төңкерістер адамдардың феодалдық қоғам мен түрлі діни идеология­лардан бас тартып, адам дамуының үйлесімділігі мен оның интел­лек­туалды, рухани және материал­дық сұраныстарының негізінде туындайды. Бұл дәуір әлем мәде­ние­тінде ортағасырлық дәуірден жаңа заманға көшу кезеңі болады.

Еуропадағы Қайта өрлеу дәуірі өндіріс күшінің бұрын-соңды болмаған жетістікке же­туі­не байланысты жүрген. Ол өз кезегінде жаратылыстану мен нақты ғылымдардың даму­ына айтар­­лықтай әсер етіп, Батыстың көптеген елдерінде өндірістік күштер, ғылым мен техни­ка­ның осы күнге дейін байқалмаған жетістікке қол жеткі­зуіне негіз болады.

Қайта өрлеу дәуіріндегі әдебиетте сол кезеңде өмір сүрген көптеген адам­дарға тән ерлік істер, алып қуат пен феодалдық сипат­­тардың және жауыздық­тың үйлесімділігі көрсетілген. Жырт­­қыштық пен жауыздықтың көрінісі Мексиканы жаулап алушы Эрнон Кортестің, санда­ған отаршылдар мен буржуа­зия­лық орта өкілдерінің, патшалар мен мырзалардың, тіпті папа­лар­дың бейне­ле­рінде де байқалды. Данте, Босх, Дюрер мен Микеланджело сияқты Қайта өрлеу дәуірі­нің көрнекті өкілдері осындай адамдардың төрешісі іспетті болған.

---

Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері, әсіресе ағылшындық Кристофер Марло мен Шекс­пир сол кезеңдегі индивидуализмнің қалай жауыздыққа айналғанын көрсететін аты аңызға айналған тари­хи кейіпкерлерді дүниеге әкелді. Мысалы, Марлоның Жаулап алушы Темірлан мен өсімқор Варвва және Шекспирдің Иоаннадан бастап ІІІ Ричардқа дейінгі тарихта болған шынайы патша­лар мен Эдмунд, Яго, Шейлок сияқты қарапайым кейіпкерлердің бейнесі­нен сол дәуірде орын алған қатыгездік пен жауыздықты көруге болады.

Қайта өрлеу дәуіріндегі мәдениеттің негізгі ерекшеліктері шынайылық, гуманистік дүниета­ным, көне мәдени мұраларға ден қою мен оны қайта «жаңғырту» болған. Қайта өрлеу адамдарына шіркеулік қағидалар, феодал­дық қатынастар мен орта­ға­сырлық дәстүрлер тар­лық ете бастап, қорша­ған орта мен табиғатты басқаша көретін болады, оны пайымдап баға­лауы, эстети­ка­лық талғамы, шындық пен өткенге деген көзқарасы өзгереді.Қайта өркендеу заманы жаңа гуманизмді қалыптастырады: адамның ерікті және бақыт­ты болуға, теңдік, әділдік және пара­сатқа ұмтылуына құқығы бар екенін алға тартады. Кайта өркен­деу мәдениеті батыстық адамның уақыт пен кеңістікті игеру тәсілі кызметін атқарған. Ұлы географиялық жаңалыктар осы адамның әлем туралы түсінігін кеңейтіп, техникалық жетістіктер тіршілік тербе­лісін тездетеді. Данте, Джотто, Петрарка, тіпті Боккаччодан бастап еуропалық гуманистер өздері өмір сүрген кезді ортағасырлық дәуірмен салыстырғанда адамзаттың даму тарихындағы жаңа кезең деп қа­был­дай отырып, оны мақтан тұтқан және бұл дәуірді антикалық кезеңмен салыс­тырған.

2.Батыс Еуропадағы Қайта өрлеу кәсіптердің табыстары, ману­фак­­ту­раның пайда болуы, ішкі және халықаралық сауда мен қалалардың экономикалық тұрғыда даумының негізінде пайда бол­ды десек болады. Қайта өрлеу дәуірін­дегі әдебиеттің нағыз ұлы туындыларының ғажайып әсем­дігі мен көркемдігі келесі ғасыр­лар­да да асқан таланттар мен біртума дарын­дардың шығарма­шы­­лы­ғына арқау болған. Италия әдебиеті. Қайта өрлеу дәуірінің алғы шарттары ХІІІ ғ. Еуропаның көптеген елде­рін­де пайда болады. Бұл құбылыс, әсіресе феодал­дарға қарсы күрес айқын көрін­ген және қоғамдық мәдени өмірдің негізінде халық тұрған Италияның дамыған қалаларында кең тарайды.

Италияның дербес қалаларында ХІІІ ғ. соңынан бастап алғаш­қы капита­лис­тік қаты­настар пай­да болып, Еуропада Кемелденген орта ғасырда дамыған мәдениеттен тым өзгеше мәдинет қалыптаса бастайды. Қайта өрлеу дәуіріндегі әдебиет пен орта ғасырдан Жаңа заман мәдениетіне өтудің ең жарқын көрінісі ретінде Дантенің шығарма­шы­лығымен қатар падуандық гуманизм, Петрарканың шығар­ма­­лары мен «Жағымды жаңа стиль» лирикасын да қарастыруға болады. «Жағымды жаңа стиль» («стильновизм») — ХІІІ ғ.

---

Смотрите также файлы

• Реферат По дисциплине Экономическая теория.docx

• Сборник 12 2021 г а. Кулеба, полковник запаса Президент Российской Федерации высшее должностное лицо государства.docx

• Кредит как взять кредит и не увязнуть в долгах Амелина А. А.pptx

• Ознакомительная.docx

• Тема Принципы компетентностного подхода в образовании, формирование профессиональных компетенций под запросы работодателей и экономики Самостоятельная работа 1.docx