ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 24.10.2023
Просмотров: 344
Скачиваний: 5
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
жырлары. Ғұндардың батырлық жырларына Оғыз қаған, Аттила, Көк бөрі және
Ергенекон дастандары жатады.
Б.Кенжебаев қазақ әдебиеті тарихының бастау көзі ретінде VI-IX ғасырдан жеткен түркілік ортақ дәуірдегі жазба ескерткіштерді меже етіп алған ғалым. Б.Кенжебаев алғашқы зерттеушілерінің бірі болып табылатын XX ғасырдың басы мен жиырмасыншы жылдардағы қазақ әдебиетін дәуірлеудің бұрынғы қалыптасқан жүйесі қазіргі
таңда үлкен өзгерістерге ұшырауда. Осыған байланысты Б.Кенжебаев
зерттеулерінің толықтыруды қажет ететін жағы да аз емес. Әсіресе Алаш
ұранды әдебиеттің қыр-сырының тереңдеп ашылуы Б.Кенжебаев негіздеген ғылыми тұжырымдардың сол заман, сол кезең қыспағынан туып, бойын еркін тіктей алмағанын айқындай түсуде.
Осыған дейінгі көрнекті ғалым жайында жазылған зерттеу мақалаларда
оның тарихи мектеп қалыптастырудағы орнына ерекше мән беріліп келеді.
Белгілі шығыстанушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Өтеген Күмісбайұлы еліне алдымен ақын ретінде танылды. Ол «Тұңғыш» атты алғашқы жинағынан «Гүлсана бағы» жыр кітабына дейінгі көркем шығармашылық жолында белгілі ақын ретінде танылды. Оның бірсыпыра туындылары орыс, ағылшын, поляк, украин, қырғыз, башқұрт, т.б. тілдерге аударылса, өзі әрідегі Әмір Хұсрау Дехлеви, берідегі М.Рыльский, Р. Ғамзатов, Қ.Құлиев, Вс.Рождественский сынды әлем оқырмандарына белгілі әдебиет алыптарының шығармаларын қазақша сөйлетті.
1998 жылы Уәлихан Қалижановтың «Мәшһүр Жүсіп» (Алматы: «Атамұра»), «Президент: көзбен көргендер мен көңілге түйгендер» (Алматы: «Шартарап»), «Жәдитшіл жырлар: Тарихи зерттеулер» (Алматы: «Санат») атты бірнеше еңбегі жарық көрді. Олардың көпшілігі автордың филологиялық зерделеу нысанындағы діни-ағартушылық ағым мәселесіне арналған зерттеулерін, тың ғылыми тұжырымдарын, жаңа заманға сай толымды толғаныстарын қамтиды.
2. Асанқайғының болашақты болжауы. Осы авторлық болжау қазіргі заманда шындыққа айнала алды ма? Тұжырым жасаңыз.
Асанқайғының болашақты болжауына қатысты авторлық болжау жағдайы жаңа технологиялардың және социалдық медианың дамуымен әсер етіп, оның құндылықтары мен шешімдері бар маңыздылығын жоғары деңгейде арттыруы мүмкін.
Асанқайғының жазған кітаптары, мақалалары және таңдаулы сөйлеулері сияқты материалдар, қазіргі заманда да шындыққа айналып отыр. Бұл материалдардағы білім, тәжірибе, сондай-ақ байланыс қолайлы болжауға қолдау көрсетуге мүмкіндік беретін мәліметтер бар. Оның сөздерімен мақалалары, өзекті басқа адамдарға мүліктерін сақтау және жақындату, басқалармен байланыстыру және байланыс орнату туралы маңызды сөздердің талқылауына қолдау көрсетеді.
Сондықтан, Асанқайғының материалдары жаңа технологиялар және социалдық медианың әсерімен шындыққа айнала алғанда, олар қазіргі заманда да маңызды және әлдеқайда қажетті болып табылады.
3. Белгілі бір мәселенің бірнеше себебі мен салдарын іздеу немесе шешудің бірнеше бағытына жүгіну оқушылардың дивергентті ойлау қабілетін дамытады. Асан қайғының туындыларыа дивергентті талдау жасаңыз.
Дивергентті ойлау қабілеті оқушылардың белгілі бір мәселені шешу мүмкіндігінің бірнеше жағынан кері қатар түсінуі мен байқауын дамытуға көмектеседі. Олардың дивергентті ойлау қабілетін дамыту үшін оларға мүмкіндік беретін ақпараттық материалдарды таңдау маңызды.
Асан қайғының туындыларында дивергентті ойлау қабілетін дамытудың туындыларын ұсыну мүмкін. Мысалы, оқушыларға мәселенің барлық жағынан түсіну және шешу мәселесіне бірнеше әдістерді пайдалану мүмкіндігін көрсетуге болады. Осы әдістердің бірі - мәселе туралы міндетті түсініктемелерді оқушыларға таңдау. Бұл жағдайда, оқушылар мәселенің мазмұны мен мәні туралы толықтыруда мүмкіндік беретін мәтіндік материалдарды таңдауға болады.
Немат Келімбетовтың Ежелгі дәуір бойынша өзіңіз біле түскіңіз келетін мәселеге байланысты 5 проблемалық сұрақ жазыңыз.
1. Ежелгі дәуір әдебиетінің тарихы мен мәні туралы ақпараттарымыздың көлемі және айнымалылығы қандай?
2. Әбу Насыр Әл-Фараби, Халық Қожа Ахмет Ясауи, Шокан Валиханов және басқаларындағы кездесу әдебиетінің қажеттілігі мен оның қазақ әдебиетінде міндеттілігі туралы не біліп отырмыз?
3. Ежелгі дәуір әдебиетінің мәдени мазмұны және таңбалары қандай?
4. Әбу Насыр Әл-Фараби мен Халық Қожа Ахмет Ясауиның өзін-өзіне өмір сүру жолдары мен дүниелік көзқарасындағы ортақ байланыстары туралы не біліп отырмыз?
5. Әл-Фараби мен Жәнібек Мұқановтың өзін-өзіне өмір сүру жолдары мен ақпараттық-танымдық деңгейі туралы салыстырмалы талдау.
30 билет
1
Мырзатай Жолдасбековтың «Асыл арна» 2011 жылы шыққан жайлы еңбектеріне сараптама жасаңыз.
Жолдасбеков Мырзатай (27.5.1937 жылы туған, Жамбыл облысы, Талас ауданы, Ақтөбе ауылы) – мемлекет қайраткері, ғалым, филология ғылымының докторы (1993), профессор (1993).
Ошақты тайпасының Тасжүрек руынан шыққан. 1954 – 55 жылдары Ақкөл аудандық кеңесінің хатшысы болып қызмет атқарған. ҚазМУ-ді бітірген (1960). 1960 – 64 жылдары осыуниверситеттегі қазақ әдебиеті кафедрасында ассистент, 1964 – 67 жылдары аспирант.
Филология ғылымдарының кандидаты Мырзатай Жолдасбековтің "Асыл арналар" атты бұл кітабына ғалымның біраз жылдан бері жүйелі зерттеп жүрген ежелгі әдеби ескерткіштер жайлы еңбектері, Ш.Уәлиханов, М.Әуезов, Б.Майлин, І.Жансүгіров және Жамбыл, Кенен творчестволары жайлы кең толғамды мақалалары еніп отыр. Ғалымның ойлы да мәнді мақалалары жеңіл оқылып, оқушысын қызықтырып отырады. Кітап зерттеуші-ғалымдарға, филолог-ұстаздарға, студенттерге, туған әдебиет тарихын білгісі келген жалпы оқырмандарға арналған.
2 «Құтты білік» еңбегіндегі кейіпкерлердің мінез ерекшелігін, ішкі әлемін, ой - өрісін, бүкіл бітім – болмысын ашуға қызмет еткен авторлық мінездеу, монолог пен диалогты теріп жазып, талдау жасаңыз
Көптеген зерттеушілер бұл поэманы саясат, мемлекет басқару, әскери іс жөніндегі философиялық трактат деп жүр. Шындығында да, бұл жалаң әдеби дүние емес. Бұл бүтін біртарихи кезеңнің мінез құлқын бойына сіңірген, қоғамдық саяси, әлеуметтік бітімі қанық, моральдық этикалық, рухани қазынамыздың негізі, арқау боларлық дүние. Ондағы бүгінгі тілімізге, ой толғамымызға төркіндес, етене жақын орамдарды көргенде, қазақ әдебиетінің солармен тікелей сабақтаса жалғасқан дидактикалық поэзия мен шешендік сөздердің, билердің орағытып, ой тастайтын кең тынысты толғамдарының дәстүрлі бірлігі «мен мұндалап» тұрады. Жүсіп Баласағұнның мемлекетті басқару қағидалары мен принциптерін, елге билікжүргізудің ережелері мен тәртібін, қоғам мүшелерінің мінез-құлық және әдеп-ғұрып нормаларын жыр еткен этикалық-дидактикалық мазмұндағы көркем туындысы Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған. Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық-әлеум. рөлі уәзірдің баласы Ұғдүлміш бейнесінде жырланады. Төртіншісі, қанағат-ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш
Ордгүрміш бейнесі арқылы әңгіме болады. Баласағұнның «Құтадғу Білігінде» өмір мәні пайымдалып, жалпыадамзаттық рухани байлықтар – мұрат, дін, этика, өнер және даналықтың мәні сараланған.Жүсіп Баласағұни «Құтты білікті» 1069—1070 жж. Баласағұн қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар қаласында аяқтаған. Қоғамдық әлеуметтік мәні терең, халықтың моральдық этикалық бағдарламасы іспеттес бұл еңбегін Қарахан мемлекетінің сол кездегі билеушісі Табғаш Арслан хан Боғратегінге тарту еткен. Түркі халықтарының тарихында бұл кезең исламның ресмиқабылдауымен ерекшеленеді. Құтадғу Біліг – Жүсіп Баласағұнидың еңбегі. Түркия ғалымдары 1942–43 ж. «Құтадғу Білігтің» үш нұсқасын да Стамбұлдан үш томдық кітап етіп шығарды. Дастанды зерттеу ісіне, әсіресе, түркі ғалымдары Р.Р.Арат, М.Ф.Кепрюлд және А.Дильгар, т.б. көп еңбек сіңірді. «Құтадғу Біліг» дастаны орта ғ-ларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған.
3
Бұхар жырау «Абылай» дастанында Абылай Төле бидің түйесін бағып, құл болып жүргенінде, оны «Сабалақ» дегені белгілі. Ал осындай Сабалақтың хан тұқымынан екені неден білінді? «Тектіден текті туады, Тектілік тұқым қуады» деген мақалдың мәні неде? Тектілікті қалай түсінесіз? Ой толғаңыз.
Бұқардың замандасы Үмбетей жыраудың «Бұқардың асында, зиратының басында отырып Үмбетей жыраудың жырлағаны» деген жаңадан табылған толғауы бойынша ой қорытып, Бұқаржырауды 92 жасында қайтыс болды деген пікір ұсынады. Сонда жырау, бұл кісінің айтуынша, 1685 жылы туып, Абылай өлімінен (1781 ж.) 4 жыл бұрын, яғни 1777 жылы қайтыс болған деп тұжырымдалады. Сол Үмбетей айтты деген бір жырдың алғаш 7-8, кейін 11 буынды өлең өлшемімен жазылғанына күдіктенбесек, негізінен, осы ойдың көңілге қонатынын, дәйектілігін айтқан жөн. Бұқар жыраудың Абылайға айтқан бір жырында:
Менің жасым тоқсан үш,
Мұнан да былай сөйлеуім
Маған да болар ауыр күш, –
дейтіні және тағы бірде:
Күнінде мендей жырлайтын,
Тоқсан үште қария
Енді саған табылмас, –
деп толғайтыны бар. Бұдан тыс Бұқардың:
Тоқсан бес деген тор екен,
Дүйім жанның қоры екен, –
дейтінін де білеміз. Бұған қарасақ, жырау 95 жасқа да келіп, әбден қалжырап,қор болып отырған кезін жырға қосқан сияқты.
31 билет
1 Рабғұзи шығармаларындағы дін, діл, тіл,тарих мәселелері. Талдау жасаңыз
Түркілік ортағасырлық ойшыл Рабғузи өзінің терең ойлы мысалға толы шығармаларында өнегелі, тәлімдік үлгілерді оқырмандарына ұсынады. Әрине, Рабғузи қиссалары мұсылмандық сюжеттерді өрнектеуге арналуы сол замандағы басымдық танытқан дүниетаным – ислам принциптері мен қалыптары екендігін білдіреді. Бірақ басқа діндерде кездесетін ұғымдар мен аңыздар да бұл қиссалардан орын алған. Рабғузи білдіретін даналықтың үлгілері өз замандастары ғана емес, өзінен кейінгі талай ұрпаққа нағыз адамгершіліктің сипаты іспетті болғанына күмәнданбаймыз және оның философиялық мәнін аша түсуге үлес қосты. Өйткені, талай даналықтың үлгісі түркілік тарихымыздың ашылмаған беттерінде жатыр. Рабғұзидың өз заманының белді оқымыстыларының бірі болғанын аңғарамыз. Егер Рабғұзи терең білімді дін ғұламасы болмағанда, сол заманның ел билеушілері оған пайғамбарлар тарихын жазып бер деп өтінбейтіні және оның өзі мұндай үлкен еңбекті жазуға батылы барып, қол ұрмайтыны белгілі.
2
Қорқыттың еңбегіндегі дәуір психологиясының адамдар санасындағы көрінісі. Кейіпкерлер портретінің берілу ерекшеліктері. Ашып-айқындаңыз
Қорқыт ата (9 ғ.) – қобыз атасы деп табылады, композитор, жыршы, ақын, музыкант, бақсылардың қамқоршысы. Қорқыт ата түрік дәстүрін, салтын, әдетін, сенімдерін, басқа халықтардан айырмашылығын, қысқасы, қоғамдық мінездемесін ертегілерінде айтқан, оны бүгінге дейін әдемілеп жеткізген ұлыөнерпаз. Туған, қайтыс болған жылдары белгісіз. Өмір сүрген ғасыры да даулы. Кейбір зерттеушілер оның Әзірет Пайғамбар заманында жасағанын айтады және ғылыми еңбектерінде бұл пікірді дәлелдейтін дастан бөлімдерін келтіреді. Ал кейбір зерттеушілер Қорқыт Атаның Оғыз түріктерінің ертекшісі және дастаншысы болғанын айтып, Қорқыттың бүгін қолымыздағы 12 дастан-хикаясынан пікірлерін дәлелдейтін деректер келтіреді. Пертев Найили Боратов Қорқыт Ата ертегілері жөніндегі Ислам Энциклопедиясына жазған мақаласында бұл ертегілердің XV