ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 25.10.2023
Просмотров: 109
Скачиваний: 3
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Айналайын, Жайық Ақ,
Атсыз күн қайда?
Биік таулы орхидея
Көлбеусіз қайда баруға болады?
Шамның қара қабығы
Кеміргіштер қайда?
Кудери ұлынан,
Қайда бару керек?
Домбыра
Күннің күні қайда?
Бұқар Жырау
Толық мақала: Бұқар жырау Қалқаманұлы
Бұқар жырау
Бұқар Жырау (1693-1787). Оның туған жері-Жеділі Байсин. Туған жылы белгісіз, саны бойынша, XVIII ғасырдың соңғы ширегі. Руй - бұл қосымша өнім. Б9қар жырау 1702 жылы Бұхарадағы Кекілташ медресесін бітіріп, бірнеше тілді жетік меңгерген. Парсы және араб тілдерін жетік біледі. Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи медресесін бітіргеннен кейін мешіт имамының шақыруымен Түркістан медресесінде сабақ беретін болады.
Бұқар жырауы Мен Тәуке ханына байланысты аңыз бар:
"Тәуке хан Шығыс дәстүрінде мемлекеттің шаруасын басқарды, ал күзде және қыста хан ордасына діндарларды, діндарларды, діндарларды, мемлекет ішіндегі адамдарды шақырды. Мен сізге халықтың жағдайы, халықтың әл-ауқаты туралы айтқым келеді. Мен сізге сыйлық пен үлкен қабылдау жасағаныма өте қуаныштымын. Кездесулердің бірінде қонақтар кешкі астан кейін Хан "әлемде не болмайтынын біл"деген сұрақ қойды. Сонда біреу: "тау өлмейді", біреу: "су өлмейді", ал біреу: "аспандағы жұлдыз өлмейді. Биік анемон тақтасында отырған патша "табылды" деп айтпады және көрермендер шошып кетті. Содан кейін букар: "Алдияр, мен оны тапқаныма өкінемін"дейді.
Асқар Тайын
Мен сізге бұл туралы айтып беремін.
Өлгендердің көк бұлты —
Таудың қалған бөлігі.
Өлі ай мен күн —
Бұл еңіс.
Айдын шалқар қайтыс болды —
Мұз қатып қалды.
Қара жер өліктері —
Бұл қар астында.
Сіз мұны жасамаған кезде немесе жасамаған кезде —
Жақсылықтың аты күңкілдемейді,
Ғалымның хаты өлген жоқ.
Сонымен бірге тақтада отырған хан Тәуке қысқыштарын шешіп, букарларды жауып тастағанын айтты.
Бұқар жыраудың өміріндегі ең жауапты уақыт-ол Абылай ханның бас кеңесшісі болған кезде. Бұл елде қауырсындардың бірі – "Ақтабан шұбынды" дүниеге келген және ел сынақтан өткен кез еді. Бұл елдің тағдыры қиын кезеңдерде Жырау ханға дұрыс бағыт беріп, даналық пен алуан түрліліктің үлгісін көрсетті.Бұқар Жырау шындықты айтуға батылдықпен қарайды. Абылай Ресеймен көршілес елге жорық ашпақ болғанда, Бұқар Жырау оның әлемі қандай болатынын болжап, оны халыққа араздық жолынан құтқарады. Абылайдың келіспеушілігі мен жеткіліксіздігін көріп, хан болып туылмағанын есіне алды:
Э, Абылай, Абылай!
Мен сені қашан көремін,
Сіз өмір сияқты болар едіңіз,
Сіз Түркістанда болдыңыз.
Әбілмамбет Патша
Сіз қызметші болдыңыз —
Мен қалтамнан өтуім керек,
Төле Үйі
Түйесі бар Құл...
Бұқар Жырау орыс сарбаздарының қазақ қоныстарының тапқырлығын біртіндеп иеленіп, біртіндеп сол жерде бекіністер сала бастағанын көргенде, оларға алдымен өздерінің бұрмаланған тілектерін жүзеге асырып, олардан аулақ болу ұсынылды.18 ғасырдың ең жарқын өкілдері, Татыкар мен Үмбетейдің авантюристері 18 ғасыр батырларының героіктері туралы өлеңмен толтырылған шежіре ретінде қарастырылуы мүмкін. Мәселен, Үмбетей жырау мен Бұқар Жырау Бөгенбай, Қарақерей Қабанбай, Шақшақұлы Жәнібек, Қазыбек, Кәулты Құттыбай сияқты батырлармен бірге қазақ жерін жаудан азат етті.Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек және басқа да батырлардың есімдері Абылай ханның құрметіне Бұқар жыраудың есімімен аталады."'Елімізде тұратын батырдың назарын" Қабанбай батыр "әнінде сұраған Бұқар жырау оны бұлаққа, алтын жалатылған шалшыққа теңестіріп:" мен Керей мен қырғауылдардың әрқайсысынан жүз адам айттым, оның басы ақын7"[10]
- деп сұрады ол. Мұнда жырау Қабанбай адамның халықтың қуғыншысы екенін, оның халқы үшін бағасы қандай екенін көрсетуге тырысты.
2.2. "Қорқыт Ата" және "Оғызнаме" эпостары
Дәл Қазақстан аумағында] түркі тілдеріндегі ең танымал ежелгі эпостар — "Қорқыт Ата" және "Оғызнаме"қалыптасты. VIII-X ғғ.шамасындағы Сырдария өзенінің бассейнінде қыпшақ-оғыз ортасында пайда болған ауызша таратылған "Қорқыт ата" эпосын XIV-XVI ғғ. түрік жазушылары "Қорқыт Атаның кітабы"түрінде жазған. Шын мәнінде Қорқыт - қобыз үшін эпикалық жанр мен музыкалық шығармалардың негізін қалаушы болып саналатын қият тайпасының бек оғыз-қыпшақ тайпасының нағыз адамы. "Қорқыт Ата" эпосы оғыз батырлары мен батырларының шытырман оқиғалары туралы 12 өлең мен әңгімеден тұрады. Онда үйсін және қанғлы сияқты түркі тайпалары туралы айтылады. "Оғызнаме" поэмасы түркі билеушісі Оғыз ханның балалық шағына, оның победіктері мен жеңістеріне, Күн, Ай, Жұлдыз, Аспан, Тау және теңіз деп аталатын ұлдардың үйленуіне және дүниеге келуіне арналған. Ұйғыр билеушісі болғаннан кейін оғыз алтынмен (Қытай) және Уруммен (Византия) соғыс жүргізді. Сондай-ақ, бұл шығармада славяндардың, қарлұқтардың, қанғарлардың, қыпшақтардың және басқа тайпалардың шығу тегі туралы мәселе талқыланады.
Батырлық және лирикалық поэмалар қазақ поэтикалық дәстүрі пайда болғаннан бері оның басты және міндетті тұлғасы халық ақыны-импровизатор — ақын болғаны құпия емес. Бірнеше ғасыр бұрын жазылған көптеген эпикалық шығармалар, ертегілер, әндер, өлеңдер бізге ақындардың арқасында келді. Қазақ фольклоры 40 — тан астам жанрлық сортты қамтиды, кейбір бөлігі тек Оған ғана тән-ән-өтініштер, ән-хаттар және т.б. әндер өз кезегінде шопандық, салттық, тарихи және тұрмыстық болып бөлінеді. Поэмаларды батырларға, яғни батырлардың подіктері туралы ("Қобыланды батыр", "ата-Тарғын", "Алпамыс батыр", "Қамбар батыр" және т. б.) және батырлардың жанқиярлық сүйіспеншілігін дәріптейтін лирикалық ("Қозы Көрпеш және Баян Сұлу", " Қыз Жібек"). XI-XII ғасырларда.Қараханидтер сотында алғашқы ірі әдеби шығарма — Юсуф Баласағұнидің "Құттығу білік" ("берекелі білім") (1069) поэмасы пайда болды. Ол 13 мың куплеттен тұрады. Поэма диалог, мақал-мәтелдер, Қара сөздер түрінде салынған. Оның негізі Жетісу, Ыстықкөл көлі және Қашқария аудандарының эпизодтары мен аңыздары болды, оның кейіпкерлері-нақты тарихи тұлғалар. Бұл өлеңнің негізгі идеясы-білім билеушілер мен халықтың әл-ауқатының жалғыз көзі.
Қорытынды
Әдебиет-өмірдің дәлелі. Сондықтан тарихтың өзі белгілі бір дәрежеде әдебиеттің кезеңділігін белгілейді, ал шындық құжаттарының ең бастысы - шежіре - зерттеушілер үшін ескерткіштерді анықтаудың негізгі тірегі болып табылады.Шежіре қоймаларының күндері әдебиет тарихындағы маңызды кезеңдер болып табылады. Шежіре тарихы XI-XVI ғасырлардағы орыс әдебиетінің тарихына ене бастағаннан бастап, әдеби ескерткіштерді, кез-келген жағдайда, шежіремен тікелей немесе жанама түрде байланысты болған ескерткіштерді тарихи тұрғыдан қарау мүмкін болды.
XI-XVII ғасырлардағы орыс әдебиетінің "ортағасырлық тарихшылдығы" оның орыс әдебиетінде бүгінгі күнге дейін сақталған тағы бір маңызды қасиетіне - оның азаматтығына байланысты.Шындықты қарастыруға, осы шындықты ұстануға және оны бағалауға шақырылған орыс жазушысы XI ғасырда. Орыс әдебиеті әрқашан ерекше байыптылықпен ерекшеленді, өмірдің негізгі сұрақтарына жауап беруге тырысты, оны өзгертуге шақырды, әртүрлі, бірақ әрқашан жоғары идеалдарға ие болды. Орыс жазушылары шындықты сынға алғанда шәһид болудың торнадалық жолымен жиі жүрді. Под XI ғасырдың шежірешісі Никонға арналған әдеби қызмет болды, ол князь Изяславтың қаһарынан алыстағы Тмутороканға қашуға мәжбүр болды. Ол Нестор үшін деом болды. Князь Владимир Мономахтың өзі орыс князьдеріне өзінің тікелей саяси қызметінде ғана емес, сонымен бірге өзінің әдеби еңбегінде - әйгілі "балаларға арналған ілім" және князь Олег Святославичке жазған хатында тәлімгерлік етеді. Ол шежіре мен агиографияны қолдайды. XII ғасырдың басында белгілі бір Василий үшін Әдебиет үлкен қоғамдық іс болды, ол князьдердің Теребовль жүгері гүлін таң қалдырғаны туралы айыптау әңгімесін құрастырды. Бүкіл XII және XIII ғасырларда. князьдердің қақтығыстарын әшкерелейтін, князьдерді орыс жерін мықты қорғауға шақыратын, жеңілістерге Қайғырып, князьдік қылмыстарды айыптайтын көптеген шығармалар бар.
Сол ғасырлардағы орыс әдебиетінің жоғары патриотизмі тек Орыс жеріне деген мақтанышпен ғана емес, сонымен бірге жеңілістерге немесе оның қоғамдық кемшіліктеріне, князьдер мен боярларды түсінуге деген ұмтылыспен, кейде оларды айыптауға, олардың ең жаманына қарсы оқырмандардың ашуын туғызуға тырысумен байланысты.
Қазақ әдебиетінің азаматтық рухы XI-XVII ғасырларда терең із қалдырады: мұнда орыс өмірінің барлық жүйесін өзгертуге шақыратын шығармалар, Пересветов пен Ермолай-Еразм; Максим гректің тәлімгерлік шығармалары бар. Шежіре мен тарихи баяндау орыс жерін жауларынан тиімді қорғауға шақырады.
Барлық қазақ жазушылары, әрқайсысы өзінше, өздерінің жазушылық міндеттерін жоғары орындайды. Олардың әрқайсысы белгілі бір дәрежеде айыптаушы пайғамбар, ал кейбіреулері ағартушылар, білімді таратушылар, шындықты түсіндірушілер, елдегі азаматтық өмірдің белсенді және жоғары патриоттық қатысушылары.
Жазушының бұл жоғары кәсібі қазіргі уақытта да сақталып келеді. Әдебиет оны жасаушылардың жоғары қоғамдық жауапкершілік сезімімен қозғалады. Ол Отанға деген шынайы сүйіспеншілікке толы. Бұл оның бүкіл өміріндегі тұрақты ерекшелігі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Назарбаев Н.Ә. Жүз жылға татитын он жыл // Егемен Қазақстан. – 2001. – № 291.
2 Әдеби мұра және оны зерттеу. – Алматы: Қазақ ССР Ғылым Академиясының баспасы, 1961. – 376 б.
3 Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994. – 448 б.
4 Николаев П.А. Предмет и принципы исследования // Возникновение русской науки о литературе. – Москва: Наука, 1975. – С. 3-20.
5 Курилов А.С. Формирование русского литературоведения как науки.: автореф. ... док. фил. наук. – Москва, 1982. – 50 с.
6 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1959. – 556 б.
7 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш // Ақжол. – Алматы: Жалын, 1991. – 464 б.
8 Әдеби мұра және оны зерттеу. – Алматы: Қазақ ССР Ғылым Академиясының баспасы, 1961. – 376 б.
9 Әбдіманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2002 – 430 б.
10 Смағұлов Ж.Қ. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу және қалыптасу жолдары. – Астана: Е.А. Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, 2009 – 270