Файл: авимед кпсалалы колледжі Техникалы жне ксіптік білім беру Мамандыы 09160100 Фармация.docx

«АВИМЕД КӨПСАЛАЛЫ КОЛЛЕДЖІ»

 
Техникалық және кәсіптік білім беру

 
 Мамандығы: 09160100 «Фармация» 09130100 «Мейіргер ісі», 09120100 «Емдеу ісі», 09110200 «Стоматология»

Біліктілігі: 4S09160101 «Фармацевт»4S09130103 «Жалпы тәжірибе мейіргері», 4S09120101 «Фельдшер», 4S09110102 «Дантист»


Медициналық пәндер бірлестігі


«ЛАТЫН ТІЛІ» пәнінен тақырыптар бойынша тірек – конспект жинағы





ШЫМКЕНТ, 2021

Құрастырған: Байділдаева Р.О. – Медициналық пәндер бірлістігінің жалпы медицина пәндерінің оқытушысы

Осы тірек-конспект жинағы техникалық және кәсіптік білім беру оқу орнына арналған «Латын тілі» пәні бағдарламасы мен оқу жұмыс жоспары талаптарына сәйкес құрастырылған .
Бұл «Латын тілі» пәні бойынша тірек-конспект жинағында негізгі тақырыптардың мазмұны ықшамдалып қамтылған.
Жалпы білім беру бірлестігінің отырысында қаралды
Хаттама № 7 25. 03. 2021 ж
«АВИМЕД» көпсалалы колледжінің әдістемелік кеңесінде талқыланып, басылымға ұсынылды.
Хаттама № 7 25. 03. 2021 ж

Мазмұны:

1. 
   Кіріспе. Латын алфавитінің даму тарихы. Медицинадағы рөлі. ------ 4 бет
   
2. 
   Фонетика. Дауысты дыбыстың оқылуы.
   
3. 
   Дифтонгтар мен дауыссыз дыбыстың оқылу ережелері. ----------------------- 7 бет
   

Буынның ұзақ және қысқа оқылуы. Екпін ережесі.

Анатомиялық терминдердің құрылымы. ------------------------------------------ 10 бет

4. 
   Фонетиканың негізгі заңдары. Латын тілінің грамматикалық құрылымы.--- 13 бет
   
5. 
   Зат есім. Зат есімнің сөздік формасы, жіктелуі.
   

Зат есімнің негізін, тегін анықтау --------------------------- 16 бет

6. 
   Сын есім. Сын есімнің грамматикалық категориясы, 2 тобы.
   

Сөздік формасы. Зат есім мен сын есімнің байланысу жолдары. ------------ 19 бет

7. Сын есімнің салыстырмалы және күшейітпелі шырайлары. --------------- 23 бет

8. Латын тілі тектерінің грамматикалық белгілері туралы мәлімет --------- 28 бет

9. 3-жіктеу әйел (f)-тегіндегі зат есімдер ---------------------------------------- 32 бет

10. ІІІ жіктеудегі n-тегіндегі зат есімдер ------------------------------------------ 34 бет

11. Атау септігі көпше түрдегі зат есімдер --------------------------------------- 36 бет

12. Көпше түрдегі І, ІІ, ІІІ, IV, V септеу.

Зат есімдердің және сын есімдердің ілік септігі (Genetivuspluralis) --------- 40 бет

13. Жалпы сөз құрылымы туралы түсінік. Сөз құрамы. Морфемалар түрлері. Морфемалық талдау. ---------------------------------------------------------------------------------- 43 бет

14. Сөз құрау. Ерікті және еріксіз терминдік элементтер.

Сөз құраудың кейбір ерекшеліктері. Клиникалық терминология ----------- 48 бет

15. Клиникалық терминологиядағы ossis,lass,ismus,oma жұрнақтары ----- 51 бет

16. Префикация ----------------------------------------------------------------55 бет

17. Ұлпалардың, мүшелердің және жыныс мүшелері атауларын білдіретін грек-латын дублеттері. Функциональды және патологиялық жағдайларды, процесстерді білдіретін дара терминоэлементтер ------------------------------------------------------------ 59 бет

18. Сөз құрау (жалғасы). Әртүрлі физикалық қасиеттерін, сапаларын білдіретін дара терминоэлементтер ------------------------------------------------ 62 бет

19. Фармацевтік терминология. Басты фармацевтік терминдер ------ 64 бет

20. Етістік (Verbum). Сабақты және салт етістіктер -------------------------- 69 бет

21. Етістіктің грамматикалық категориясы. Сөздік формасы, негізі. Белгісіздік рай. Шартты, бұйрық райлар------------------------------------------ 72бет

22. Табыс-шығыс септіктері және олардың рецепте қолданылатын жалғаулары. ---------------------------------------------------------------------------- 76 бет

23. Рецепт, оның құрылымы. Рецептегі қосымша белгілер ---------- 78 бет

24. Химиялық элементтер атаулары. Қышқылдар. Оксидтер ------- 81 бет

25. Тұздар атаулары. Рецептегі қысқартулар.--------------------------- 85 бет

26. Есімдік (Pronomina). Тәуелдеу есімдігі (Pronomina Possessīva). Жіктеу есімдігі (Pronomina personalia). Өздік есімдік (Prenomen reflexivum). .--------------------------- 91 бет

27. Предлогтар (Praepositiones) .--------------------------- 95 бет

28. Өткен шақ (Imperfectum indicatīvi activi et passivi) .--------------------------- 101 бет

29. Келер шақ (Futurum I indicatīvi activi et passivi) .--------------------------- 103 бет

30. Сан есім, үстеу ---------------------------------------------------------- 105 бет

Пайдаланылған әдебиеттер --------------------------------------------------108 бет

№1. Сабақтың тақырыбы: Кіріспе. Латын алфавитінің даму тарихы. Медицинадағы рөлі.

Сабақтың жоспары:

1. 
   Латын алфавитi даму тарихы.
   
2. 
   Латын тілінің медицинадағы рөлі.
   

Латын тілі туралы мәлімет

Ежелгі тілдер жайлы сөз көзғалғанда, ең алдымен еске латын мен грек тілдері келеді. Әрине, грек тілінде және оның әртүрлі диалектлерінде гректер сөйлейтіні түсінікті, ал латын тілі римдіктердің тілі болды. Бұнда енді: «неге римдіктер латын тілінде сөйледі?»-деген сұрақ пайда болады.

Латын тілі (Linqua Latina) – бұл ежелгі Лация (Latium) тұрғындарының тілі. Лация – сабиняндар жерімен, Этрурия және Кампаниямен шектескен Италияның ортасындағы кішігірім аймақ. Лацияның тұрғындары латындар (Latini), ал олардың тілі латын тілі (Linqua Latina) деп аталды.

Дәстүрлі римдік аңыз бойынша, нақты осы Лацияда гректермен жаулап алынған Троядан қашқан Эней пана тапты, ал оның ұрпағы Ромулға Римнің бірінші патшасы және оның негізін қалаушы (б.з.д. 753 жылы) болуға тағдыр жазған екен. Рим бірінші кезде тек Лация астанасы болды, өзінің экспансиялық саясаты арқылы бүкіл Италияны, ал кейін Жерорта теңізінің бассейінін жаулап алды, бүкіл Рим империясының астанасы болды, бірақ бұрынғыша латындық деп аталды. Бұл тіл, басқа тілдер сияқты, үлкен өзгерістерге ұшырады. Б.з.д. V-III ғасырларда латын тілі – Аппенин түбегінің көптеген тілдерінің ішіндегі жазба түрі бар тілдердің бірі болады. Б.з.д. IV-III ғасырларда ол Римнен тыс аймақтарға таралып, біртіндеп басқа тілдерді ығыстыра бастады, бұл б.з.д. I ғасырда жаулап алынған халықтардың ассимиляциясына әкелді. Бірінші латын жазба ескерткіштері - әртүрлі ыдыс-аяқтардағы және тастардағы жазулар, мадақтық әндер мен заңдар фрагменттері. Ғылымға белгілі ежелгі латын жазбалары б.з.д VII ғасырмен (күміс ыдыстағы жазулар) белгіленеді. Ең белгілі римдік жазу VII ғасырға жататын Римдік форумнан табылған тастағы жазу болып табылады. Небір сакральдік формуласы бар (ант немесе дұға) жазу ертедегі архаикалық әріптерімен жазылған, грек тіліне қарағанда унификацияланған, нәтижесінде, латын әдебиеттері пайда болғаннан кейін, жазулар латын жазуының ерекше түрі ретінде қала берді. Олардың мәні әртүрлі болуы мүмкін: бұл жасалған ерекшеліктері тізімдердегі мәзір тастарына жазылған жазулар, храмдағы рухани жазулар, қоғамдық ғимараттар мен ескерткіштердегі ресми мәнді жазулар, тұрмыс заттарындағы жазулар, қабырғаларда жазылған өлеңдер және т.б. Қазіргі уақытта 100 мыңға жуық әртүрлі дәуірдің латын жазбалары белгілі. Олар ежелгі фольклор, әдебиет шағармалардағы өлеңдер, дұғалар және әнұрандар. Римдік фольклор халықтың ауызша өнерінің бүкіл түрін біріктірді. Біз мұнда өлеңдерді, жоқтауларды, діни әнұрандар мен дұғаларды табамыз және де қалжың өлеңдер, пародиялық және мәнді өлеңдер кең тарағанын байқаймыз. Ел кезіп жүретін актерлер қолма - қол ойлап табылған көріністерді ұйымдастыратын. Әдеби тілдің тарихы тек б.з.д. 240 жылы ғана басталады, ол Римде әскери тұтқындар қатарында болған грек Андрониктің есімімен байланысты (құлдықтан босағаннан кейін ол Тит Ливий Андроник есімін алады).Ол алғаш рет Римде грек шығармаларын өңдеп, латын тілінде трагедия мен комедияны қойған, сонымен бірге Рим поэзиясының негізін салып, «Одиссеяны» аударған.

Б.з.д. 80 жылға дейін созылған кезеңді архаикалық деп атайды. XII кесте заңдары – рим құқығының бірінші жазбаша ескерткіші үлкен маңызға ие. Заңдардың алғашқы нұсқасы сақталмаған, бірақ, әртүрлі рим жазушылары мен заңгерлердің жазбалары бойынша, қалыпқа толық келтірілген. Ежелгі заңдар және бұнда көрсетілген дамыған құқық қатынастарының ерекшеліктері бұл ескерткішті б.з.д. V ғасырға жатқызуға мүмкіндік береді. Көрнекті рим тарихшысы Тит Ливийдің айтуынша, XII кестелер заңдары римдік құқықтың негізгі дерегі болып саналды. Бұл I құқықтық Кодексте соттық процедуралар регламентацияланған, жекеменшік пен ұжымдық меншік, отбасы құқығы декларацияланады және жазалау жүйесі қалыптасады (Бұл Кодекс тек мемлекеттік құқықты қарастырмайды). Классикаға дейінгі кезең (б.з.д. III-II ғасырлар) рим диалекті негіз болған әдеби тілдің қалыптасу кезеңі. Ежелгі латын жазуының кезеңі грек ықпалынан мүлде еркін болды. Латын әдебиетінің пайда болуы б.з.д. III ғасырда Римнің қоластында Италияның бірігуі кезеңімен сәйкес келеді. Классикалық грек үлгілерінің қатты ықпалында болған латын поэзиясы ерте пайда болды. III-II ғасырдың басындағы әйгілі болған латын ақындары– Ливий Андроник (шығу тегі жағынан грек), Гней Невий және Квинт Энний. Соңғысы «Анналы» эпикалық («Жылнама») поэмасымен әйгілі болды (бұнда римнің ежелгіден бастап тарихы суреттеледі). Римнің өрлеу кезеңіндегі басты әдеби ескерткіштері болып әйгілі комедиографтар – Плавт пен Теренцийдің шығармалары саналды.

Тит Макций Плавт - (шамамен б.з.д. 250-184 ө.с.) грек үлгілеріне сүйенген латын комедиясының негізін салушы. Плавт барлығы 130 комедия жазған, олардың жиырма бірі бізге жетті. Плавтың комедиясында фольклор кең пайдаланылған, осыған орай олар үлкен табысқа жетті.

Публий Теренций (шамамен 195-159 жылдарда ө.с.) барлығы 6 комедияcы бізге жеткен. Бұнда Теренций адамның мінезін аша отырып, күнделікті өмірін суреттейді. Теренцийдің әйгілі «адамдылықтың еш нәрсесі маған жат емес» деген сөздері оның шығармаларының мәнін жақсы көрсетеді. Орта ғасырларда және Қайта өрлеу дәуірінде Теренций ең көп оқылатын автордың бірі болды. Оның комедиясының тілі әдеби латынның үлгісі деп саналады. Ең нақты ұлы өрлеудің латын әдебиеті б.з.д. I ғасырда Катуллдың, Лукрецийдің поэзиясында, Цицерон, Цезарь және Саллюстийдің прозаларында орын алады.

Гай Валерий Катуллдың, шамамен, 87-54 поэтикалық мұрасы, 116 лирикалық өлеңдері және аз мөлшерлі эпиграммалары болыпты. Олар оған махаббат лирикасының шебері атағын берді.

Лукреций Кар (шамамен 95-55 жылдарда өмір сүрген) – эпикурдың негізгі ілімдері баяндалатын «Заттар табиғаты туралы» философиялық поэманың авторы.

Марк Туллий Цицерон (106-43 жылдарда өмір сүрген) – әр жақты жазушы және шешен. Оған көптеген көркем өнер стилімен жазылған философиялық, саяси және риторикалық трактаттар, сонымен қатар хаттар жатады. Цицерон тілі әр замандарда латын прозасының қайталанбас үлгісі болып саналды.

Гай Юлий Цезарь (100-44 жылдарда өмір сүрген) ол ұлы мемлекет қайраткері мен әскери басшы ретінде ғана емес, сонымен қатар проза жазушысы ретінде де әйгілі. Цезарьдың шығармалары – «Галл соғысы туралы жазбалар», «Азаматтық соғыс туралы жазбалар» және т.б.

Гай Саллюстий (86-35 жылдарда өмір сүрген) саяси қайраткер және тарихшы, латын әдебиетінің тарихына өзінің тарихи еңбектері («Заговор Каталины», «Югуртік соғыс» және т.б.) арқылы белгілі. Саллюстий тілі бейнелілік, классикалық дұрыстылықпен ерекшеленеді. Орта ғасырларда және кейінгі дәуірлерде Саллюстий беделді авторлардың бірі болды. Б.з.д I ғасырдың бірінші жартысындағы автордың шығармаларында латын тілі және латын әдебиеті өзінің хрестоматиялық мәнін алып, өрлеу дәуіріне кірді.

Латын тіліндегі медициналық атау­ларды дұрыс және сауатты қолдану үшін латын тілі пәнін мұқият оқып, терминдерді дұрыс айта білуге үйрену, олардың грамматикалық формасы мен мағынасын жете түсіне білуі керек.

Латын тілінің негізін білмей меди­циналық білімді игеру мүмкін емес. Болашақ дәрігерлерді дайындау барысында латын тілін оқыту өте маңызды. Сол секілді латын тілінен енген сөздер­дің мағынасын, түпнұсқасын білу де маңызды. Себебі оларға саналы түр­де латын-грек тілінен шыққан меди­циналық терминдерді ұғынып, түсінуге мүмкіндік береді.

Латын тілі – бірінші курс студенттері үшін бұрын оқытылмаған жаңа пән. Сондықтан оны оқытуда қиындықтар кез­деседі. Медициналық жоғары оқу орын­дарында латын тілін студенттерге медициналық терминологияны меңгерту және тек оқу орнының қабыр­ғасында ғана емес, болашақ кәсіби қыз­метінде қолдансын деген мақсатта оқы­тады, яғни терминологиялық сауатты дәрігер даярлауды көздейді. Латын тілі пропедевтикалық пән болғанымен, медицина факультеттерінде оқытылатын барлық пәндермен, әсіресе анатомия, биология, биохимия, микробиология, фармакология және клиникалық пәндермен тікелей байланысты.

Студент-медик үшін фармацев­тикалық терминологияны оқу да маңызды. Онда фармацевтикалық нарықта қол­д­анылатын дәрі-дәрмектердің номенклатурасы оқытылады. Студенттер дәрі-дәрмектердің атауы қалай қойы­ла­тындығын, атауында дәрі туралы бел­гілі бір типтік ақпарат беретін терминдік бөлшектер болатынын, сол арқылы қан­дай жағдайда қолданылатындығын білу үшін терминдерді түсініп, жатқа білуі керек. Рецепт жазуға машықтану үшін стандарт рецептуралық анықтамалар мен қолданылған бөлшектердің грам­матикалық формасын білген жөн. Қазір­гі таңда өкінішке қарай, латын тілін оқытуға бөлінетін сағат са­ны аз. Тақырыптар топтастырылып, бірік­тіріліп оқытылады, көп жағдайда тап­сыр­ма студенттердің өз бетінше дайындалуына беріледі. Медициналық терминологиямен қатар сабақтарда латын афоризмдері мен қанатты сөздеріне назар аударылады. Бұл ғасырлар бойы келе жатқан мұраны танып қана қоймай, латын сөздерін еске сақтауға көмектеседі. Латын тілін оқыту – болашақ дәрігерлерді даяр­лаудың ажырамас құралы. Латын тілін оқытудағы мақсат біреу – кәсіби тілдің терминологиялық жүйесінің негізін құру. Терминдердің ұғымдық мәнін толық ашу үшін тиісті кафедраларда арнайы пәндерді оқу керектігі белгілі. Ал латын тілін жақсы оқу терминдерді оңай меңгеруге, қолдануға мүмкіндік береді.

Медициналық жоғары оқу орнының басты міндеті – білікті маман-дәрігер­лерді даярлау.  Ал арнайы терминология­ны меңгермей білікті маман болу қиын. Болашақ дәрігерлер латын тілін оқу арқылы терминдерді түсінумен қатар, орынды қолдана білетін болады.

Жалпы, әлемде медицина саласын­­­дағы термин сөздер мен дәрі-дәрмек, құрал-саймандар атауының барлығы да латын таңбасымен белгіленіп, жазылып, айтылатыны белгілі. Осы жағы­нан алғанда 2025 жылға дейін латын әліпбиіне көшуіміз керек деген ой орын­ды.  Сонымен қатар латын графикасына көшу, ең алдымен, дәрігерлер үшін оңай болатын сияқты. Өйткені меди­цинада латын тілі қолданылады. Латын тілі – дәрігерлердің кәсіби тілі, медицинада анатомиялық, емхана­­лық және фармацевтикалық терминдер латын тілінде қолданылады. Медициналық терминдерді дұрыс түсіну үшін медицина саласының қызметкерлері латын тілін жақсы біліп, күнделікті қызметінде латын терминологиясын пайдалана білуі керек. Себебі цифрлы медицина латын тілі­нен басталады.

Студенттер медициналық терминдер­ді түсіну үшін грек-латын тілдерінен шық­қан терминэлементтерді еске сақ­тауы керек. Терминэлемент дегеніміз – тер­минологиялық мағынасы бар ең кіші бірлік. Медициналық терминология­ны меңгеру және оны қолдана білу дәрі­гердің кәсіби біліктілігінің ажырамас бөлігі екенін түсінуі керек. Оқытушы тер­миндердің құрамы мен құрылымын, оның мағынасын түсіндіру керек. Сту­дент әр сабақта жаңа ұғымдармен, тер­миндермен танысады. Сондықтан сту­денттің қолында медициналық терминдер сөздігі болғаны дұрыс.

№2. Сабақтың тақырыбы: Фонетика. Дауысты дыбыстың оқылуы.

Дифтонгтар мен дауыссыз дыбыстың оқылу ережелері.

Сабақтың жоспары:

1. 
   Латын алфавитiндегi әрiптердiң атаулары мен жазылуын үйрену. Осы әрiптермен белгiленген дыбыстардың оқылуын игеру.
   
2. 
   Дауысты дыбыстардың оқылуы. Дифтонгтар.
   
3. 
   Дауыссыз дыбыстардың оқылуы. Диграфтар.
   

Латын алфавитi

Латын алфавитiнде 25 әрiп бар. Оның 6-уы дауысты: a, e, o, i, u, y. Қалған 19-ы дауыссыздар.

Жазылуы	Айтылуы	Оқылуы	Жазылуы	Айтылуы	Оқылуы
Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn	а бэ цэ дэ э эф гэ Гг и йота ка эль эм эн	А Б ц н/е к д э ф г укр.г нем.н и й к ль м н	Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz	О пэ ку эр эс тэ у вэ икс ипсилон (игрек) зета	о п к р с н/е з т у в кс и з