Файл: авимед кпсалалы колледжі Техникалы жне ксіптік білім беру Мамандыы 09160100 Фармация.docx

Сабақтың жоспары:

1. 
   Есімдік (Pronomina) жасалу жолдары.
   
2. 
   Тәуелдеу есімдігі (Pronomina Possessīva). жасалу жолдары.
   
3. 
   Жіктеу есімдігі (Pronomina personalia) жасалу жолдары.
   
4. 
   Өздік есімдік (Prenomen reflexivum) жасалу жолдары.
   

Есімдік (Pronomina)

Есімдер тобына жататын сөз табының бірі – есімдік. Есімдік басқа сөз табынан мағана жағынан да, тұлғалық жағынан да ажырайды. Есімдіктердің мағанасы басқа есімдерге қарағанда, жалпы (абстракті) түрде болады.

Қазақ тілінде заттық ұғымдардың орнына жұмсалып тұрған есімдіктер (субстантивті есімдіктер) және мен есімдігінен басқасы көптік жалғауын қабылдайды. Мысалы: сендер, кімдер, нелер, т.б Бірақ мендер болып айтылмайды.

Субстантивті есімдіктердің көпшілігі негізінен тәуелденеді, септеледі, жіктеледі.

Егер есімдік нағыз сын есім мағанасында (атрибуттық есімдік) жұмсалып тұрса, онда ол ешбір жалғауды қабылдамайды.

Синтаксистік қызметі жағынан қай сөз табының орнына жұмсалуына қарай сөйлемнің бастауышы да, баяндауышы да, анықтауышы да болады.

Қазақ тіліндегі есімдіктер мағаналық және тұлғалық ерекшеліктеріне қарай жеті топқп бөлінеді. Олар:

Латын тілінде есімдіктердің келесі категориялары кездеседі:

1. 
   Жіктеу (pronomina personalia)
   
2. 
   Өздік (prenomen reflexivum)
   
3. 
   Тәуелдеу (pronomina possessiva)
   
4. 
   Сілтеу (pronomina demonstrativa)
   
5. 
   Қатыстық (pronomina relativa)
   
6. 
   Сұрау (pronomina interrogativa)
   
7. 
   Болымсыздық (pronomina negativa)
   
8. 
   Есімдік сын есімдер (adjectiva pronomina)
   

Тәуелдеу есімдігі (Pronomina Possessīva)

Қазақ тілінде тәуелдеу есімдігі жоғарыда берілген тізімде жоқ екенін көресіздер. Қазақ тілінде жіктеу есімдіктеріне – нікі, - дікі, -тікі жұрнақтарын қосу арқылы тәуелдеуге болады. Pronomina Possessīvaға орыс тіліндегі притяжательные местоимения сәйкес келеді

Латын тілі			Қазақ тілі		Орыс тілі
m	f	n				муж.	Жен.	Сред.
meus tuus suus nostĕr vestĕr	mea tua sua nostra vestra	meum tuum suum nostrum vestrum		менікі сенікі оныкі біздікі сендердікі		мой твой свой наш ваш	моя твоя своя наша ваша	моё твоё своё наше ваше

---

Тәуелдеу есімдігі І және ІІ септеуге жататын сын есімдердің септелу үлгісімен септеледі. Vocatīvus формасында meus есімдігі mі! Формасын қабылдайтынын естен шығармау керек. Pronomina Possessīvaны жалғауларына байланысты мужской, женский, средний родтарға бөлеміз, тәуелдік есімдіктің тегі (роды) қандай зат есіммен тіркесуіне байланысты. Зат есім қай текте (родта) тұрса, тәуелдік есімдік сол текте (родта) қолданылуы тиіс. Яғни, І септеуге жататын мужской родтағы зат есімдер ( poēta ақын; nauta теңізші)–us-қа, -er-ге аяқталатын тәуелдік есімдермен қолданылады. Мысалы:

poēta noster ақын біздікі немесе біздің ақын

nauta vester теңізші сендердікі немесе сендердің теңізші

patria mea отан менікі немесе менің отаным

amicus tuus дос сенікі немесе сенің досың

Cын есім сияқты тәуелдік есімдер зат есімнен кейін тұрады.

Ескерту. (N.B.) Қазіргі кездегі Батыс Еуропа тілдеріндегідей тәуелдік есімдік бастауыштың жағына байланысты қолданылады:

amo (І жақ ) amīcum meum мен менің досымды жақсы көремін

я люблю моего друг

amas (ІI жақ ) amīcum tuum сен сенің досыңды жақсы көресің

ты любишь твоего друга

amat (ІII жақ ) amīcum suum ол өз досын жақсы көреді

он любит своего друга

Аударғанда орыс тілінде де, қазақ тілінде де өз өздік есімдігін қолданады, ал латын, ағылшын, неміс және басқа Батыс Еуропа тілдерінде олай емес. Салыстырайық:

ағылшын тілінде - I love my friend, he loves his friend …

неміс тілінде – Ich liebe meinen Freund, du libest deinen Freund …

Жіктеу есімдігі (Pronomina personalia)

Жіктеу есімдігінің (pronomina personalia) үндіеуропа тілдерінде шығу тегі бір. Латын тілінде ego, орыс тілінде я, неміс тілінде ich, ағылшын тілінде I, латын тілінде tu, орыс тілінде ты, неміс тілінде du, ағылшын тілінде you. Сондай-ақ үндіеуропа тілдерінде мұра болып қалған атау септігі мен ілік септігінің суплетивтігі, яғни қосымша басқа түбірден жасалуы (латын тілінде suppletivus қосымша деген мағанада).

Жіктеу есімдігі жақтық ұғыммен байланысып келіп, затқа, адамға байланысты болады. Мында сөйлеуші жақ немесе І жақ мен, біз, біздер, тыңдаушы жақ немесе ІІ жақ сен, сендер. Латын тілінде ІІІ жақ немесе қазaқ тілінде бөгде жақ деп аталатын форма жоқ. ІІІ жақтың орнына латын тілінде сілтеу есімдігі қолданылады. Жіктеу есімдігі кім? кімдер? деген сұраққа жауап береді

---

Септеу	Singularis				Pluralis
Nom.	Ego	мен	tu	сен	nos	біз	vos	сендер
Gen.	mei	менің	tui	сенің	nostri nostrum	біздің	vestri vestrum	сендердің
Dat.	mihi	маған	tibi	саған	nobis	бізге	vobis	сендерге
Acc.	me	мені	te	сені	nos	бізді	vos	сендерді
Abl.	me	менімен	te	сенімен	nobis	бізбен	vobis	Сендер мен

Nos және vos есімдіктерінің ілік септігінің көпше түрінде екі форма қолданылады: nostri мен nostrum және vestri мен vestrum. Екінші форма (nostrum, vestrum) бүтіннен бөлшек бөлінгенде қолданылады: unus nostrum біздің біреуіміз (один из нас); quis vestrum? сендердің қайсысы?(кто из вас?) Бұндай ілік септікті genetivus partitivus (бөлік ілік септігі орыс тілінде родительный части) деп атайды.

Сum предлогы аблятив те тұрған есімдіктермен қолданылғанда септік формадан кейін тұрады да, бірігіп жазылады: mēcum менімен, tēcum сенімен, nōbīscum бізбен, vōbīscum сендермен.

Өздік есімдік (Prenomen reflexivum)

Өздік есімдігіне жалғыз ғана sui өз деген сөз жатады. Латын тілінде өздік есімдігінің жекеше түрде атау септігінің және көпше түрде барлық септеулерінің формалары болмайды

Nom. -

Gen. sui өзінің

Dat. sibi өзіне

Acc. se өзін

Abl. se өзімен

Сum предлогы жоғарыда айтылғандай аблятив те тұрған есімдікте қолданылғанда септік формадан кейін тұрады да, бірігіп жазылады: sēcum өзімен, латын тілінде sui өздік есімдігі 3-ші жаққа ғана жатады.

27. Тақырыбы: Предлогтар (Praepositiones)
Сабақтың жоспары:

1. 
   Латын предлогтарының жасалу жолдары
   
2. 
   SUM, FUI, ESSE етістіктерінің Praesens Indicativi формасы
   

---

Қазақ тілінде латын предлогтарына шылаулар сәйкес келеді.

Өз алдына жеке тұрып толық мағанасы болмайтын, сөйлемде сөйлем мүшесі қызметін атқара алмайтын, бірақ басқа сөздерге көмекшілік қызмет атқаратын сөздер шылау деп аталады. Қазақ тіліндегі шылаудың атқаратын қызметі бірдей емес.

Шылаудың кейбірі сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыру қызметін атқарса, енді біреулері сөздерді грамматикалық қатнасқа келтіріп отырады, үшінші біреулері сөздер мен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді анықтап, я толықтап, қосымша мағана үстеп жатады.

Бұл жерде септеулік шылауларға тоқтамай болмайды. Келесі сөйлемдерге назар аударайық: Күн сайын газет оқып отырамын. Олар клубқа қарай келе жатыр. Қызу жиналыстан кейін үш-ақ адам қалды.

Осы сөйлемдердегі сайын, қарай, кейін шылаулары өзінің алдында тұрған сөздердің арнаулы септікте тұруын қажет етіп тұр. Мысалы, сайын күн сөзінің атау септікте тұруын қаласа, кейін жиналыс сөзінің шығыс септікте келуін қажет етіп тұр.

Сонымен, өзінің алдындағы сөздің белгілі бір септікте тұруын қажет ететін шылауларды септеулік шылаулар немесе септеуліктер дейді. Қазақ тілінде табыс және жатыс септіктерінен басқа септіктерде тұрған сөздер белгілі бір шылаулармен тіркеседі.

Септік жалғауымен тіркесетін шылаулар бірде бастауыш пен баяндауышты байланыстырады, бірде өзінің алдындағы сөзге анықтауыштық қызмет атқарады. Кестені қараңыз.

Атау	Барыс	Шығыс	Көмектес
сайын, үшін, жөнінде, туралы, жайында, турасын да, секілді, сықылды, шамалы, түгіл, шақты, екеш	шейін, дейін, таман, қарай, тарта: Отрядта 100-ге тарта бала бар. Қалаға дейін атпен, одан әрі машинамен жүреміз. Өзенге қарай екеуі келе жатыр.	Соң, әрі, кейін, бәрі, бұрын, гөрі: Бірсыпырадан бері хат та жазбапты. Сенен гөрі менің еңбегім көбірек сіңді. Одан кейін де көп уақыт өтті.	Қатар, бірге: Бұл жұмыстармен қатар әлі де талай атқаратын істер бар. Сенімен бірге тағы да біреу келді.

Егер осы септіктермен тіркесіп келген шылауларды алып тастаса

---

, мұндағы сөздер бір-бірімен байланыспайды не мағаналары көмескі болып қалады.

Кестеде көрінгендей қазақ тілінде табыс, жатыс септіктерімен тіркесетін шылау жоқ.

Латын тілінде әрбір предлог (шылау) аккузативпен немесе аблятивпен қолданылады. Екі предлог қана (in және sub) осы екі септеуде де қолданылады.

1. Аккузативпен жиі қолданылатын предлогтар (шылаулар): ad қасында, жанында, маңында; ante алды, алдында; apud қасында; contra қарсы, қарамастан; ob себебі; per ішінде, іші арқылы; trans үстінде, үсті арқылы; post кейін, соң, әрі; praeter басқа; propter үшін, бола.

2. Аблятивпен жиі қолданылатын предлогтар (шылаулар): a (ab) –тан, -тен, -дан, -ден, -нан, -нен, кейін; cum -мен, -пен,- бен, бірге; de туралы, жөнінде, секілді, сықылды, жайында, турасында ; e (ex) –тан, -тен, -дан, -ден, -нан, -нен; prae алдында, шейін, дейін;pro үшін, қорғау үшін; sine – сыз, - сіз.

3. Екі септеуде қолданылатын предлогтар (шылаулар): in – да , -де, -та, -те жалғауы яғни «қай жерде?» сұрағына жауап берсе аблятивпен (abl.) қолданылады және «қайда?» сұрағымен аккузативті (acc.) керек ететін предлог (шылау); sub – астында яғни «қай жерде?» және «қайда?» сұрақтарына байланысты аблятив (abl.) пен аккузативті (acc.) керек ететін предлог (шылау).

Ескерту. (N.B.) 1. Сausā себебі және gratiā үшін, болғандықтан предлогтары ілік септігімен яғни Genetivusпен қолданылады. Жоғарыда аталған предлогтар сөздің алдында тұрса, бұл екі предлог сөзден кейін тұрады. Мысалы: gloriae causā атақ үшiн, amicōrum causā дос үшiн, exempli gratiā мысалы, мысал үшiн

4. Кейбір предлогтарды (шылауларды) – cum, ex, in, de, ob cияқты – сын есім мен зат есімнің ортасына қоюға болады: magna cum cura қамқорлықпен, үлкен қамқорлықпен

5. а және е предлогтары дауысты әріптен басталатын сөздердің алдында ab және ex формаларында қолданылады.

Латын предлогтарының (шылауларының) кестесі төмендегідей болады:

Accusatīvus	Ablatīvus	Genetīvus
Ad, ante, apud, contra, ob, per, trans, post, praeter, propter, in, sub	A (ab), cum, de, e(ex), prae, pro, sine, in, sub	Сausā, gratiā

SUM, FUI, ESSE етістіктерінің Praesens Indicativi формасы

Латын тіліндегі sum, fui, esse болу етістігі жиі қолданылады, неміс тіліндегі sein, war, gewesen және ағылшын тіліндегі to be, was көмекші етістіктеріне сәйкес келеді. Бұндай құбылыс супплетивизм деп аталады. «Супплетивизм» термины латын тілінің suppletīvus

---