Файл: авимед кпсалалы колледжі Техникалы жне ксіптік білім беру Мамандыы 09160100 Фармация.docx

қосымша, көмекші деген сөзінен шыққан. Бұл етістіктің жіктелу формасы айрықша, сондықтан жатқа білген дұрыс болады.

S i n g u l a r i s P l u r a l i s

І жақ: sum sumus

ІІ жақ: ĕs estis

ІІІ жақ: est sunt

Imperatīvus

S i n g u l a r i s P l u r a l i s

es! Бол! Este! Болыңдар!

Көмекші етістіктің түбірі es- немесе s- дауыссыз дыбысы болып келеді; осы шақта тұрған ĕs, estis, est және sum, sumus, sunt формалары осыны дәлелдейді. Бұл етістіктің инфинитивтік түбірі басқа етістіктерде –re –ге ауысып кеткен алғашқы –sе жұрнағын сақтап отыр. Себебі латын тілінің даму барысында s әрпі дауысты дыбыстардың ортасында орналасса r-ге ауысып отырады. Бұны ротацизм деп атайды.

Еsse болу көмекші етістігінің алдына предлогтарды қолдану арқылы мағанасын өзгеруге болады, орыс тілінде оны «приставка» деп атайды:

ăb кейін, соң, -дан, -ден, -тан, -тен, -нен, -нан предлогынан (шылауынан): ab-sum, abesse болмау, жоқ болу

Praesens

Singularis Pluralis

I absum болмаймын absŭmus болмаймыз

II ăbĕs болмайсың ăbestis болмайсыңдар

III ăbest болмайды absunt болмайды

ăd қарай, таман, -ға, -ге,-қа, -ке предлогынан (шылауынан): ad-sum, adesse қатысу

intĕr арасында предлогынан (шылауынан): inter-sum, interesse арасында болу, қатысу

---

Ескерту. (N.B.) Жақсыз формада interest етістігі мағанасы бар, мағаналы деген мағанада қолданылады.

De кейін, соң, -дан, -ден, -тан, -тен, -нен, -нан предлогынан (шылауынан): desum, dēesse, dēest жетпеу, жеткіліксіз

prō қорғау үшін, пайда үшін предлогынан (шылауынан): prō-sum, prōdesse пайда келтіру

Praesens

Singularis Pluralis

I prōsum пайда келтіремін prōsŭmus пайда келтіреміз

II prōdĕs пайда келтіресің prōdestis пайда келтіресіңдер

III prōdest пайда келтіреді prōsunt пайда келтіреді

Ескерту. (N.B.) Мында prō предлогы және esse етістігіdдыбыс арқылы байланысып тұр. Жоғарыда приставкалармен берілген етістіктер esse етістігінің үлгісімен жіктеледі.

Possum, posse мүмкіндігі бар, істей алу етістігі ерекше; бұл етістік pot + esse сөздерінен жасалып отыр (мұндағы pot- potis күшті, әмірлі сын есімдерінен жасалып отыр), жіктеу барысында pot - s әрпінің алдында pos-қа айналады.

Praesens

Singularis Pluralis

I possum істей аламын pŏssŭmus істей аламыз

II pŏtĕs істей аласың pŏtestis істей аласыңдар

III pŏtest істей алады possunt істей алады

Жаттығулар

1. Аударыңыз:

1. Est, ŭt dīcis. 2. Tăcēre non possum. 37 Nautae sumus. Aёronautae estis. 4. Quĭs ădest? Quis ăbest? Lydiă et Annă adsunt. 5. Pĕcūnia dēest. 6. Măgistră sum; discĭpŭlae estis. 7. Scrībĕre pŏtes, scrībĕre pŏtestis. 8. Nec lĕgĕre, scrībĕre possunt.

Оқыңыз:

1. 
   Adsum amīcis, amīci mihi adsunt. 2. Filius meus abest. 3. Inter domĭnum et servum nulla amicitia esse potest. 4. Nec servīre ulli possūmus, nec imperāre cupĭmus. 5. Quis vestrum fabŭlam narrātum recitāre potest? 6. Cur ei puĕri ad januam stant? 7. Filiam meam ei viro trado. 8. Causa illĭus arrow a medĭcis invenīri non potest. 9. Eloquentia viris ornamento est. 10. Ille vir a Romānis in exsilium pellĭtur. 11. Illi agricŏlae silvam caedunt. 12. Multos inimīcos Romāni in ea pugna occīdunt. 13. Velle atque facĕre non est idem. 14. Libenter id, quod volŭmus, credĭmus. 15. Fabŭlam de lupo et agno narrā eis puĕris, mi fili! 16. Ego ipse pretium ob stultitiam fero. 17. Multas curas affĕrunt libĕri, eīdem – multa gaudia. 18. Aqua, quae fluvio Nilo fertur, limōsa est ac frugifĕra. 19. Rectā viā eo.
   

Сөздік

1. ut – қалай; 2. est, ut dicis – сен айтқандай; 3. aёronauta, ae m, f –ұшқыш; 4. nec…nec – не ... не; 5. absum, afui, – , abesse – жоқ болу, болмау; 6. adsum, affui, –, adesse – орнында болу, көмектесу; 7. caedo, cecīdi, caesum, ĕre – кесу, шабу, өлтіру; 8. idem, eădem, idem – сол, ол да, сол да; 9. in-vĕnio, vĕni, ventum, īre – табу, ойлап табу; 10. nullus, a, um – ешқандай; 11. ob – себебі; 12. occīdo, cīdi, cīsum, ēre – өлтіру; 13. pello, pepŭli, pulsum, ĕre – итеру, қуу; 14. servio, īvi, ītum, īre – құл болу, құлдық ету; 15. servus, i m – құл; 16. sto, stĕti, stātum, āre – тұру; 17. trado, dĭdi, dĭtum, ĕre – жеткізу; 18. ullus, a, um – қандай бір; 19. volo, volui, – , velle – тілек білдіру, тілеу; 20. bis – екі рет; 21. campus, i m – дала, жазықтық; 22. colo, colui, cultum, ĕre – жер өңдеу; 23. epistŭla, ae

---

f – хат; 24. gigno, genui, genĭtum, ĕre – дүниеге әкелу, тудыру; 25. nemo – ешкім; 26. păro, āvi, ātum, āre – дайындау, жеткізу; 27. vinco, vīci, victum, ĕre – жеңу; 28. voco, āvi, ātum, āre – шақыру, атау; 29. consilium, i n– кеңес, шешім, жоспар; 30. făllo, fefelli, falsum, ĕre – алдау; 31. ille, illa, illud – ана, анау, аналар; 32. iste, ista, istud – мына, мынау, мыналар ; 33. injuria, ae f – реніш; 34. meus, a, um – менің; 35. negotium, i n – іс, сабақ; 36. noster, nostra, nostrum – біздің; 37. sanus – дені сау, дұрыс; 38. sapientia, ae f – даналық; 39. suus, a, um – өз; 40. timeo, ui, – , ēre – қорқу; 41. totus, a, um– бәрі, барлық, тұтас, барша, күллі, бүтін,түгел ; 42. tuus, a, um – сенің; 43. unus, a, um – бір; 44. possum, potui, – , posse – мүмкіндігі бар, істей алу; 45. vester, tra, trum – сендердің. 46. eo, ii, ĭtum, īre – бару; 47. eloquentia, ae f – шешендік

28. Тақырыбы: Өткен шақ (Imperfectum indicatīvi activi et passivi).

Қимыл, іс-әрекеттің өткен уақытта болғанын көрсететін етістіктің түрі өткен шақ деп аталады.

Өз көзімен көріп, жедел хабарлап тұрған етістіктің өткен шағын қазақ тілінде жедел өткен шақ деп атаса, латын тілінде Imperfectum indicatīvi деп атайды. І және ІІ жіктеуге жататын етістіктердің Imperfectum indicatīvi формасы яғни өткен шағы инфект түбіріне –bā – жұрнағы мен жақтық жалғаулары, ал ІІІ және ІV жіктеуге жататын етістіктердің Imperfectum indicatīvi формасы яғни өткен шағы инфект түбіріне – ēbā – жұрнағы мен жақтық жалғаулары арқылы жасалады

Түрі, жағы	Activum		Passivum
	I	III	I	III
Sing. 1. 2. 3.	ornā- ba –m ornā- ba – s ornā- ba – t	mitt- ēba-m mitt- ēbā –s mitt- ēba- t	ornā- ba – r ornā- bā –ris ornā- bā – tur	mitt- ēba-r mitt- ēbā –rĭs mitt- ēba- tur
Pl. 1. 2. 3.	orna- bā–mŭs orna- bā –tis ornā- ba – nt	mitt- ebā-mŭs mitt- ebā-tĭs mitt- ēba-nt	ornā- bā–mur ornā- bā–mĭnī ornā- ba –ntur	mitt- ēbā-mur mitt- ēbā-mĭnī mitt- ēba-ntur

Esse «болу» етістігінің Imperfectum формасы

Singularis Pluralis

I ĕrām мен болдым ĕrāmus біз болдық

II ĕrās сен болдың ĕrātis сендер болдыңдар

III ĕrăt ол болды ĕrant олар болды

Жаттығулар

1. Етістіктердің формасын анықтап, қазақшаға аударыңыз:

Est, erat; adsŭmus, aderāmus; potes, potĕras; arrow, ornābat, ornant, ornabantur; vidēmus, videbāmus, videbāmur; premēbam, premebāris; regit, regēbat; capis, capiēbant, capiebātur.

---

2. Төмендегі етістіктерді өткен және осы шақта Activi, Passivi формаларында жіктеңіз:

Expecto 1 күту; tango 3 жұғысу, ұстау

3. Септеңіз:

Graecus liber - басы бос грек; femĭna formōsa – көрікті әйел

4. Аударыңыз:

1. Римдықтар галлдықтармен ұзақ соғыс жүргізген. 2. Галлдықтардың жері үлкен, бірақ қалалары кішкентай болған. 3. Мемлекет қызметкерлері ап-пақ тога киген. 4. Сенің досың латын кітабын ұстап тұрған. 5. Құлдардың саны көп болған. 6. Жеңістің даңқы зор болған. 7. Қорғаушылар (адвокаттар) Форумда сөйлеген. 8. Нептун теңізде өмір сүріп тұрған. 9. Римдік әскер отан үшін соғысқан. 10. Меркурий құдайлардың хабаршысы болған.

5. Оқыңыз:

Graeci et Romāni multos deos et multas deas colēbant, multis deis deabusque apud aras et in templis sacrificābant. In Foro Romāno rotundum templum Vestae deae erat, ubi Virgĭnes Vestāles ignem perpetuum custodiēbant; non procul Atrium Vestae erat, ubi Virgĭnes Vestāles habitābant. Etiam matrōnae Romānae deābus sacrificābant et festa deārum celebrābant.

1. Төмендегі осы шақта тұрған сөйлемдердің баяндауыштарын өткен шаққа ауыстырыңыз:

Puer magistro obtempĕrat. In schola puĕri discunt, legunt, scribunt; Titus dormit, magistri verba non audit. Sed magister sevērus est, puĕrum verbĕrat. Domĭnum sevērum servi timent, domĭnum bonum amant et laudant. Errant, qui dicunt: inter domĭnum et servum nulla amicitia est.

Сөздік

1. Graecus, i m – грек; 2. Romanus, i m – римдік; 3. deus, dei m – құдай; 4. dea, ae f- әйел-құдай; deis deabusque = deis et deābus – құдайларға және әйел-құдайларына; 5. colo, ĕre – табыну; 6. ara, arae – алтарь; 7. apud (c. Acc) – алдында; 8. templum, i n –храм; 9. sacrifĭco, ĕre құрбандық шалу; 10. Forum, i n – Форум; 11. rotundus, a, um – дөңгелек; 12. Virgĭnes Vestāles –Вестал қыздары; 13. ignis – от, ignem(acc.); 14. perpetuus, a, um – мәңгілік өшпейтін; 15. custodio, īre - күзету; 16. procul - алыс; 17. Atrium Vestae - Веста атриы, вестлкалардың үйі; 18. habĭto, āre - өмір сүру, тұру; 19. festum, i n – мейрм, мереке; 20. celĕbro, āre – салтанатты түрде мейрамдау, тойлау; 21. gero, ĕre – жүргізу; 22.Gallius, i m галл; 23. diuturnus, a, um – ұзақ; 24. candidatus, i m –мемлекеттік қызметкер; 25.candidus, a, um – ап-пақ: 26. gero, ĕre – кию; 27. teneo, ēre – ұстау; 28. gloria, ae f – даңқ; 29. exercĭtus, us m - әскер; 30. nuntius, i m – хабаршы; 31. Oceanus, i m – теңіз; 32. poto, āre – ішу; 33. premo, ĕre – басу, құлға айналдыру; 34. rego, ĕre – басқару

29. Тақырыбы: Келер шақ (Futurum I indicatīvi activi et passivi)

Келер шақ істің сөйлеп тұрған уақыттан кейін істелінетіндігін көрсетеді. Латын тілінде І және ІІ жіктеуге жататын етістіктердің Futurum I (primum) indicatīvi activi et passivi формасы инфект түбіріне

–b- жұрнағы мен жақтық жалғауларын жалғау арқылы жасалады. І жақта жекеше түрде жалғау жұрнаққа жалғанса, қалған жақтарда жалғау жұрнаққа байланыстырушы әріптер арқылы жалғанады.

Түрі, жағы	Activum	Passivum
	І ornā – re	І ornā – re
Sing. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3.	ornā- b –o мен әшекейлеймін ornā- bĭ – s ornā- bĭ – t orna- bĭ–mŭs orna- bĭ –tis ornā- bu – nt	ornā – b – or мені әшекейлейді ornā –bĕ –ris ornā – bĭ – tur ornā – bĭ–mur ornā – bĭ–mĭnī ornā – bu-ntur
	II vidē – re	II vidē – re
Sing. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3.	vidē – b –o мен көремін vidē – bĭ – s vidē – bĭ – t vidē – bĭ–mŭs vidē – bĭ –tis vidē – bu – nt	vidē – b – or мені көреді vidē – bĕ –ris vidē – bĭ – tur vidē – bĭ–mur vidē – bĭ–mĭnī vidē – bu-ntur

---

III және IV жіктеуге жататын етістіктердің Futurum I (primum) indicatīvi activi et passivi формасы инфект түбіріне І жақта жекеше түрде –a- жұрнағын, ал қалған жақтарда ұзақ –ē- жұрнағын және жақтық жалғауларын жалғау арқылы жасалады.

Түрі, жағы	Activum	Passivum
	ІII leg – ĕ- re	ІV audī – re
Sing. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3.	leg – a – m мен оқимын leg – ē– s leg – ē – t leg – ē –mŭs leg – ē –tis leg – ē – nt	leg – a– r мені оқиды leg – ē –ris leg – ē – tur leg – ē –mur leg – ē –mĭnī leg – ē –ntur
	ІII leg – ĕ- re	ІV audī – re
Sing. 1. 2. 3. Pl. 1. 2. 3.	audi – a – m мен тыңдаймын audi – ē – s audi – ē – t audi – ē –mŭs audi – ē –tis audi – ē – nt	audi – a – r мені тыңдайды audi – ē –ris audi – ē – tur audi – ē –mur audi – ē –mĭnī audi – ē –ntur

Esse «болу» етістігінің Futurum I формасы

Singularis Pluralis

I ĕro мен боламын ĕrĭmus біз боламыз

II ĕrĭs сен боласың ĕrĭtis сендер боласыңдар

III ĕrĭt ол болады ĕrunt олар болады

Жаттығулар

1. Етістіктердің формасын анықтап, қазақшаға аударыңыз:

Erāmus, erĭmus; sunt, erunt; abest, abĕrat, abĕrit; possŭmus, poterāmus, poterĭmus; dabant, dabuntur; putas, putābis; portabĭtur, portabantur; videt, vidēbit,videbuntur; facio, faciam, faciētis; vincis, vinces, vincĕris, vincēris; capiunt, capient, capiebantur; punis, punies, puniebamus, puniebamĭni, punientur.

2. Оқыңыз:

1. Quando ego te vidēbo (Plaut.) 2. Inĭmīcōrum ingentes copias non timēbāmus, non timēmus et non timēbĭmus. 3. Scientia tibi deest. 4. Vox ducis ab omnĭbus audiētur. 5. Consilium tuum mihi utilissĭmum erit. 6. Excitābĭtur laude aemulātio. 7. Faciam ita, ut vīs. 8. Quae vos neglexistis, eă nos non neglegēmus. 9. O rus! Quando ego te aspĭciam? 10. Ait praetor: si non habēbunt advocātum, ego dābo.
30. Тақырыбы: Сан есiм, үстеу.
Сабақтың жоспары:

1. 
   Сан есiм – Nomina numeralia жасалу жолдары
   
2. 
   Үстеу – Adverbium жасалу жолдары
   

Сан есiм – Nomina numeralia

Латын тіліндегі сандардың формалары бар:
Сандық (cardinalia),

Реттік (ordinalia),

Бөлу (distributiva),

Наречные (adverbia).

Реттік сан есім бар аяқталатын сын есімдер жалғауы жалғанады және зат есіммен тегімен, жіктелуімен, септелуімен келісіледі.
Сандық сандардың тек 1, 2, 3, 200-ден 900-ге дейін, 1000-ға дейін жүздеген.

---