ВУЗ: Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Асфендиярова
Категория: Учебное пособие
Дисциплина: Религиоведение (Религия)
Добавлен: 04.02.2019
Просмотров: 17631
Скачиваний: 9
Неміс философы діннің пайда болуын алғашқы адамдардың әлсіздігімен және надандығымен, оның табиғаттың күшіне толығымен тәуелділігімен байланыстырады. Адам өзі неге тәуелді болса, соның бәрін Құдайға теліген. Сөйтіп, табиғат құбылыстары мен адамға табыну пайда болады. Фейербах діннің әлеуметтік себептерін, оның қоғамдық қызметтерін ашуға тырысты. Мысалы, пұтқа табынудан (политеизм) монотеизмге өту адамдардың жердегі әміршілерге, патшалық билікке тәуелділігінің артуымен байланысты екендігін атап көрсеткен. Ол діни ғибратты, христианшылдықтың әдептілік принициптерін қатты сынап, Инабатты дұрыс жолмен жүру үшін адамдар құдайға сенуге міндетті емес. Ол аздай дін азғындық әрекеттердің бастауы. Әдеп-инабаттылық пен дін, сенім мен сүйіспеншілік бір-біріне қарама-қайшы тұр», деп жазады неміс философы. Л. Фейербах діннің идеалистік философиямен ішкі байланысын, діни және идеалистік дүниетанымның бірлігін ашып берді.
Неміс философы адамды діннің шырмауынан шығаруды, білімнің салтанат құруын армандады. «Ешқандай діннің керегі жоқ! – менің дінім осындай!» дейді ол. Марксизмнің негізін қалаушылар Фейербахтың атеизміне жоғары бағалап, оның дінге берген сыни талдауын өздерінің атеистік көзқарастарын негіздеуге кеңінен пайдаланды. Фейербахтың материализмі мен атеизмі маркстік атеизмнің теориялық негіздерінің бірі болып табылады. Сонымен қатар, марксизм классиктері өз еңбектерінде Фейербахтың материализмі мен атеизмінің осал тұстарына да жан-жақты талдау жасайды.
Фейербах атеизмнің осалдылығы діннің болашағы бар ма деген мәселеге қатысты да байқалып қалады. Діни ұғымдардан, о дүниенің, тылсым күштердің бар екендігінен бас тарта отырып, ол жаңа «зерделі» дінді – сүйіспеншілік дінін насихаттайды. Фейербахтың ілімі бойынша, адамның адамға деген сүйіспеншілігі дәстүрлі дінді ығыстырып, шынайы дінге айналуы тиіс.
Фейербах философиясының маңызды бір тұсы – оның діни дүниетүйсінудің психогенизисі туралы ілімі. Бұл ілімнің қалыптасуына Шлеймахердің «дін туралы сөздер» еңбегі де ықпал етті. Фейербах адамзат пен адам бойында діни дүниетүйсіну қалай қалыптасады деген мәселені айқындауға талпынады. Тек сезімдік нәрсе ғана ақиқаты әрі шынайы болады, ал тылсым, табиғаттан тыс жатқан мән жоқ. Фейербах – Құдай, ерік-жігер еркіндігі, жанның мәңгілігі сияқты Канттық сенім қағидаттарын артық деп санайды. Ол бұларға «берілген әлемді қанағат тұт» формуласын қарсы қойып, атеизм мен натурализмге ден қояды. Сонымен бірге діннің пайда болуының психологиялық және тарихи алғышарттарына келгенде ХVІІІ ғасыр «атеистерінен» алшақ тұрады. ХVІІІ ғасырдағы ағартушы-философтардың арасында (Вольтер, Гольбах), тарихи тұрғыда дін бір жағынан, бар болғаны надандықтың көрінісі, ал екінші жағынан – саяси мақсаттар үшін саналы түрде мистификациялау деген көзқарас басым болды. Фейербах бұл көзқарасқа діни сезімдер мен түсініктердің психогенезисін сипаттауды қарама-қарсы қояды. Діни шығармашалыққа бейімділік адамның болмысында бар, ол адам рухқына тән антроморфизациялау қабілетінен туындайды. Дін сондай антроморфизмнің маңызды бір түрі. Өз «Менінің» ең жақсы жақтарын, ниеті мен сезімін, ықылас-тілектерін адамдар ерте кезден бастап құдайылық шындыққа таңады. Адамзаттың өз мұраттарын осылай құдіреттендіруге деген талпынысына бар, яғни орын алып отырған шындық пен болуы қажетті дүние арасындағы қарама-қайшылық түрткі болды. Діни шығармашылық тілек пен қол жетімділік арасындағы қарама-қайшылықты жоюға тырысқан. Құдайлар – арман-тілектің төл туындылары, қиялдың жемісі. Адамды «өз бейнесіне сай» етіп Құдай жаратқан жоқ, керісінше, адам құдайларды жаратты. Діни шығармашылықта адам өзінің бақытқа деген қажеттілігін қанағаттандырған. Адам өзі жаратқан құдайларын тылсым күш ретінде таныған, алайда адамилық пен құдайылықты осылай бір біріне қарама-қарсы қою иллюзияға негізделген. Соған қарамастан діннің тарихи рөлі зор болатын, өйткені дінде адамзаттың барлық ең жақсы идеялары мен сезімдері көрініс тапты, ерте дәуірде дін өнер мен білімді, практикалық іс-әрекетті өз бойына тоғыстырған.
Фейербах бойынша, дін өзінің рөлін атқарды, біздер ғылыми жолмен діни шығармашылықтың негізінде жатқан метафизикалық иллюзияны таныдық, діни құбылыстардың құпиясы ашылды, діннің идеялық тұсы өзінің құдіретінен айырылды. Оның эмоционалдық негізі де өз мәнін жоғалтуда. Қазіргі кездегі алтын қолды шеберлер мен ақындар Гефест пен Аполлонның желеп-жебеуін қажет етпейтіні сияқты, адамзат та болашақта өнерге құдайлардың қолдауынсыз қол жеткізіп, бақытты тұрмыс кеше алады. Фейербахтың дін психологиясы саласындағы идеялары Штраустың, С.Н.Трубецкойдің дін тарихын зерттеулеріне түрткі болды. Сонымен қатар, алғашқы діндерді этнографиялық тұрғыдан зерттеулерге де зор ықпал етті (Леббок, Тэйлор, Спенсер, және т.б.). Фейербах мұрасы діни шығармашылық факторларын нақты зерттеуге арналған психологиялық еңбектерге мұрындық болды (Гюйо, Маршалль, А.Ланге). Абстрактілі адам, «жалпы» адам Фейербах философиясының негізі болыпқала берді. Ол дін адамның абстрактілі табиғатынан өсіп-өнді, сондықтан да оның жойылып кетуі мүмкін емес деп санады. Ол дінді оның басқа бір формасымен алмастыруды ойлап, оны тазалап шыққысы келді және сол үшін Энгельс тарапынан сынға алынды. Фейербах діннің даму сатыларын тек жалпылама көрсете алды. Соның бір кезеңі – «рухани діндер», яғни иудаизм, буддизм, христиандық, ислам тәрізді әлемдік діндер. Басқа кезеңі табиғат күштерін бейнелейтін алғашқы және ежелгі сенімдерді – «табиғи дінді» қамтиды. Фейербахтың пікірінше, рухани діндерде «табиғаттан тысқары тұрған құдай адамның өз болмысынан басқа ештеңе емес», ал табиғи діндерде «адамнан өзгеше құдай табиғат немесе табиғаттың мәні ғана». Ойшылдың бұл пікірінде ақиқаттың ұшқыны бар, христианшылдық сияқты дін табиғатқа табынумен емес, абстрактілі адамға табынумен сипатталады. Ал көне діни наным-сенімдерінің негізінде табиғат күштерін бейнелеу жатыр. «Табиғи діндерді» қарастырғанда Фейербахтың денеден бөлек жан туралы түсініктерді талдауы үлкен қызығушылық тудырады. «Рух дегеніміз», - деп жазады Фейербах, тіршілік ретінде бейнеленген рухани әрекеттен басқа, адамның қиялы мен тілінің арқасында дербес тіршілікке ие болған рухани әрекеттен басқа не болуы мүмкін?». Оны адам тәні мен ойының жемісі болып табылатын осы әрекетті адам қалайша тәннен бөлектенген әрекет ретінде түсінетіндігі ойландырды. Мұның себебін Фейербах ой қызыметінің тым жасырын, көзге көріне бермейтін әрекет екендігінен көреді. Сондықтан адам оны абсолютті тәнсіз, бейорганикалық тіршілікке айналдырып, құдай деп атады. Құдай адамдардың өзінің ойлау үдерісін жете білмеуі мен қиялының жемісі.Фейербах діни қиялдарды дүниеге әкелген психологиялық атмосфераны қалпына келтіруге тырысып, «елестету қабілетінің» дамуы туралы мәселе қояды және сол арқылы діни ұғымдардың пайда болуын түсіндіруге тырысады. Фейербах діннің дамуының алғашқы сатысы сезімдік элементке негізделеді, өйткені адам ойының абстрактілік қабілеті бұл кездерде дамымаған, бұл кезде абыздардың адастыруы да орын алмаған деп ой түйеді. Бұл жерде Фейербах діни сенімдердің көне формалары туралы XVIII ғасырдағы француз материалистерінің ойын қайталайды.
Л. Фейербахтың антропологиялық материализмі. Фейербах идеализм рационалданған діннен басқа түк емес, ал философия мен дін түп мәндерінде бір-біріне қарама-қайшы деп санады. Діннің негізінде дін қағидаларына деген сенім, ал философияның негізінде – білім, әр құбылыстың пайда болуын ашуға деген ұмтылыс жатыр. Сондықтан философияның алғашқы міндеті, Фейербах пікірінше дінді сынау, діни сананың мазмұнын құрайтын иллюзияларды ашу. Дін және онымен рухани жақындығы бар идеалистік философия адамның өз мәнінен жаттануының, өзіне тән қасиеттерді құдайға телуден туындайды.
Діни адасушылықтан арылу үшін адамның құдай жаратылысы емес, мәңгілік табиғаттың ең кемел бір бөлігі екенін ұғыну керек. Ол «Менің ілімім немесе көзқарасым табиғат және адам ұғымдарында бейнеленеді», - деп жазды. Фейербах материализмі мен ХVІІІ ғасыр материализмінің арасында айтарлықтай айырмашылық бар. Ол кез-келген шындықты механикалық қозғалыс арқылы түсіндірмейді, табиғатты механизм түрінде емес, организм түрінде қарастырады. Бұл антропологиялық сипаттағы материализм, өйткені Фейербахтың басты назарында – француз материалистерінің көзқарасындағы дерексіз материя ұғымы емес, адамның жан мен тәннің психофизикалық бірлігі. Адамды осылай түсіне отырып, Фейербах оның рухани бастауларын алдыңғы орынға қоятын идеалистік түсіндірмелерден бас тартады. Фейербах бойынша, біртұтас тән адам «менінің» мәнін құрайды. Адамның бойындағы рухани бастау тәннен ажыратыл алмайды, рух пен тән – организм деп аталатын шындықтың екі жағы. Сөйтіп, Фейербах адам табиғатын биологиялық тұрғыдан талдайды, ол жеке адамды Гегель сияқты рухани-тарихи құрылым емес, адамзат дамуындағы тізбек ретінде қарастырады.
Танымның идеалистік түсіндірмесін сынға алған Фейербах сезімдік пайымға үміт артады. Оның тұжырымына сай бізге сезім органдары – есту, көру, сезу арқылы берілгендер ғана шынайы нақтылыққа ие. Сезім органдары арқылы біз физикалық нысандарды да, басқа адамдардың психикалық күйлерін де танып біле аламыз. Фейербах тылсым болмыстың бар екендігін мойындамады және ақылдың көмегімен дерексіз тану мүмкіндіктерін теріске шығарды.
Таным теориясындағы Фейербахтың антропологиялық принципі «объект» ұғымының өзін жаңаша талқылағанынан да байқалады. Фейербахтың түсінігінде объект ұғымы бастпақыда адами қарым-қатынаста қалыптасады, сондықтан, кез-келген адам үшін алғашқы объект – бұл басқа адам, «сен». Дәл осы басқа адамға деген мейірімділік сезімі оның объективті тіршілік етуін мойындаудың бастапқы сатысы болып табылады және сол арқылы басқа тіршіліктердің де объективтілігі мойындалады. Мейірімділік сезіміне негізделген адамдар арасындағы ішкі байланыстан альтруистік мораль туындайды, ол Фейербахтың пікірінше, құдаймен иллюзорлы байланыстың орнын басуы қажет. Құдайға деген сүйіспеншілік адамға деген сүйіспеншіліктің жаттанған, жалған формасы дейді философ.
Дін мен теология сыны. Л.Фейербахты біз теология мен идеализмнің сыншысы ретінде, дінге қарсы шығармалардың авторы ретінде білеміз. Философтың өзі де оның назарындағы басты – мәселе дін мәні мен оған қарсы күрес деп мәлімдеген еді. 1841 жылы Фейербахтың «Христиандықтың мәні» атты еңбегі жарыққа шығады. Бұл еңбегінде ол философиялық материализмнің жақтаушысы ертінде діннің мистикалық, құпия жабынын сыпырып тастап, дінді адамның мәніне әкеп тірейді. Дін мен теологияны сынау Фейербах шығармашылығының басты тақырыбы болып қала береді. Оның «Діннің мәні» атты шығармасы да осы сарында жазылды. Алайда, ол философия тарихына қатысты да көптеген еңбектер жазған. 1833жылы «Бэкон Веруламскийден Бенедикт Спинозаға дейінгі жаңа уақыт философиясының тарихы», 1837жылы «Лейбниц философиясының дамуы, сын және баяндама», келесі жылы- «Пьер Бейль» атты шығармалары жарық көреді. Бұл еңбектері Фейербахты кең танымал етіп, беделін артырады. Фейербахтың тарихи-философиялық шығармаларының басты ерекшелігі олардың барлығы да діни көзқарасқа қарсы күреске толы болуында, ойшыл оларда философия тарихын адами зерденің дін мен теологияның үстемдігінен арылу процесі ретінде қарастырады. «Философия тарихына» кіріспеде Фейербах ортағасырлардағы ғылымның, философияның, өнердің қандай күйде болғаны туралы баяндайды. Сол дәуірдегі діннің шексіз билігі білім саласының терең құлдырауына әкеп соқты дейді ол. Білім де, өнер де, философия да дінге бағынышты болғандықтан, көңіл қуантарлық шығармаларды өмірге әкеле алмады. Олар тек дінге ғана қызмет етті. Адами зерде тек Қайта өрлеу дәуірінде ғана діннің ықпалынан босап, ғаламат жеңіске жетті. «Көне дәуір авторларының шығармаларының соншалықты энтузиазммен қабылданғанының себебі», - деп атап көрсетеді Фейербах, «оянған, еркін ойлайтын рух олардан өз туындыларын көрді». Осы дәуірде зерде табиғатқа қайтып оралды, оны өзінің зерттеу тақырыбы етіп алды, жаратылыстану құрметке ие болып, кең қанат жая бастады.
Маркстік атеизм. К.Маркс пен Ф.Энгельс өздеріне дейінгі атеизм мен антиклеркализмді қарастырған ойшылдардың ұстанымындағы екі негізгі кемшілікті байқады. Бірінші «радикалды» ұстанымда – дін басты қоғамдық зұлымдық деп жарияланды, ал онымен күрес адамзаттың басты міндеті болуы тиіс. Бұл діннен басқа да қоғамдық келеңсіздіктер мен мәселелердің бар екенін назардан тыс қалдырды. Екінші ұстаным дінді қисынға келмейтін, алдамшы құбылыс бірақ, бұқара топты уыста ұстауға қажетті институт деп таниды. Бұл жағдайда атеизм ақсүйек зиялылар мен көзі ашық аз таңдаулылардың ғана еншісіне айналды. К. Маркс пен Ф. Энгельс діннің шынайы себебі адамға үстемдік ететін әлде бір бөтен күштер - адамдардың әлеуметтік қатынастары мен оның еркіне бағынбайтын табиғаттың долы күштері және солардың ықпалы мен дін қоғамдық өмірде үнемі ұдайы қайта жаңғырылып отырады деп дәлеледеді. К.Маркс біз үшін «дін – дүниелік шектеушіліктің себебі емес, тек оның көрінісі ғана», - дейді. Бұл дін мәнін түсінудегі басты маркстік идея, оған сай дүниеден тыс және осы дүниенің заңдылықтарын айқындайтын ешқандай тылсым діни құбылыстар жоқ. К.Маркс дінді сипаттауда «апиын» немесе «жалған гүлдер» сияқты ағартушылық метафораларды пайдаланғаны белгілі. Алайда, ол мәселенің бәрін осы сипаттамаларға әкеп тіреген жоқ, дінді қоғамдық қатынастардың «өңі өзгерген әлемінің» көрінісі деп санады. Дінде адамның табиғат пен қоғамда орын алған шарасыздық жағдайларды, тәуелділіктерді жеңуге деген талпынысы көрініс тапқан. Дінде адам болмысында орын алған «олқылықтарды» ерекше тәсілмен түзеу идеясы терең ұяланған. Жаттанған, тосын оқиғаларға толы шынайы дүниенің үстіне өзінің «бөгде» әлемін орналастыра отырып дін дүниеде болу қажетті тәртіпті қалпына келтіруге, адами болмыстың екі ұштылығын жеңуге талпынады.
К.Маркс пен Ф.Энгельс дінді күрделі, көпқырлы қоғамдық құбылыс ретінде қарастырды. Дінді қарастырудың бұндай тәсілінде ол нақты-тарихи сипат алады және қашанда арнайы баға беруді қажет етеді. Дінді, діни құралдарды, оның әртүрлі формаларын әр алуан, тіпті, қарама-қайшы реакцияшыл және прогресивті қоғамдық топтар мен қозғалыстар өз мүддесіне пайдалануы мүмкін.
К.Маркс пен Ф.Энгельс дін тағдырын экономика мен саясаттың, құқық пен мәдениеттің, қоғамдағы моральдық ахуалмен байланыстырған. Бұған орай, К.Маркс «социализм каншалықты дамыған сайын дінде біртіндеп жойылады» деген. Өйткені, оның пікірінше, социализмнің дамуы діннің қоғамда ұдайы жаңғырып отыруының әлеуметтік негізін тарылтады.
К. Маркс дінді сынау мәселесін өзіне дейінгі ойшылдардан мүлдем өзгеше тұрғыдан қойды, дінді сынау басқа сынның бір тармағы және соған бағынады. «Сөйтіп, көк аспанды сынау жерді сынауға, дінді сынау- құқықты сынауға, теологияны сынау- саясатты сынауға айналады». Соның нәтижесінде атеизм айқын әлеуметтік бағдарға ие болып, дінді «жалаң» бір жақты сынаудан арылады. Дінді сынау адам адам үшін ең жоғарғы тіршілік иесі деген іліммен, адам езіліп-жаншылған, құлға айналған, шарасыздыққа тап болған барлық қатынастар жойылуы керек деген категориалдық императивпен аяқталады.
К.Маркс пен Ф.Энгельстің жалпы философиялық зерттеулері де атеистік мазмұнда болды. Олар негізін қалаған материалистік диалектика категориялары, әлемнің өзіндік қозғалысы мен өзіндік даму механизмдерін ашуы, оның материалды бірлігі туралы ілім, гносеология саласындағы агностицизмнің сыны, қоғам өміріндегі қоғамдық-тарихи практиканың рөлін анықтауы атеистік көзқарастарға дәйектеуге негіздеме болды.
Марксизмнің негізін қалаушылардың атеизмі. Тарихтағы алғашқы ғылыми дүниетаным – диалектикалық және тарихи материализмнің пайда болуы ғылыми атеизмнің қалыптасуына жол ашты. Осыдан бастап ғылыми атеизм жұмысшы табының дүниетанымының ажырамас бір бөлігіне айналды. Атеизмнің жаңа формасының пайда болуы Еуропаның дамыған елдеріндегі әлеуметтік өзгерістермен тығыз байланысты. Осы уақыттарда Еуропа елдерінде өз құқықтары үшін күреске бел буған жұмысшы табы тарих сахнасына шықты.
Егер ғылыми атеизмнің әлеуметтік негізі жұмысшы табы болса, оның теориялық негізі диалектикалық және тарихи материализм болып табылады. Тарихтың материалистік түсінігі К.Маркс пен Ф.Энгельске дінді болмысты бейнелеудің өзіндік формасы ретінде түсініп, оның пайда болуы мен тіршілік етуін қоғам өмірінің материалдық жағдайларымен байланыстыра түсіндіруге мүмкіндік берді. Маркстік атеизмнің мақсаты дінді сынаумен шектелмеді, ол дүниені революциялық жолмен өзгертіп, дінге орын қалмайтын қоғам құруды мақсат етті. Сондықтан маркстік атеизм революциялық атеизм болып табылады. Ол жұмысшы табының революциялық қозғалысымен, пролетарлық революцияның мақсаты және болашағымен біте қайнасқан. Дінге деген ғылыми көзқарас марксизмнің негізін қалаушыларға діннің пайда болуының шынайы себептерін анықтауға және оны жеңудің жолдарын ашуға мүмкіндік берді. К.Маркс пен Ф.Энгельстің жарық көрген еңбектерінде атеистік көзқарас айқын байқалады. К.Маркстің «Еврейлік мәселеге» (1843ж.) және «Гегельдік құқық философиясының сынына кіріспе» (1843-1844ж) шығармалары маркстік атеизмнің қалыптасуының маңызды кезеңі болып табылады.