Файл: Тас дуірі Ежелгі азастан тарихына жатпайтын тарихи деріс Ислам дініні таралуы.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 02.12.2023
Просмотров: 1320
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Несториандық – христиан дінінің ағымы.
Номадизм («номадус» - көшпелі шаруашылық) – көшпелі шаруашылық ұғымын белгілеу үшін еуропалық ғалымдар енгізген термин.
Нуклеус – қару және олардың салмаларын жасау үшін тасты опыру арқылы алынған түрлі пішіндегі өзектастар.
Нушебилер – түрік тілдес халықтар.
Оба – қабір үстіне топырақтан үйілген төбешік. Обалардың жеке тұрған және топтасқан түрлері болады. Топтасқан түрлері «қорым» деп аталады. Обалар неолит соңында пайда болып, темір дәуірінде көптеп салынған.
Облигация – құнды қағаз, сол арқылы өз иеленушісіне осы қағаздың өзіндік құнынан үстеме ақша ретінде кіріс кіргізіп отырады.
ОГПУ – Біріккен Мемлкеттік Саяси басқарма. 1923-1934 жылдары мемлекет қауіпсіздігін қорғау мақсатында құрылған ұйым.
Ойсылқара – түйе малының пірі.
Оккупация – басқа елдің жерін әскери жаулап алу.
Олдувэй – Шығыс Африкадағы Килиманджаро тауы мен Виктория көлінің арасында орналасқан шатқал. Олдувэй шатқалынан «епті адамның» қаңқасы табылды. Бұл жерден табылған тас құралдар өндірісі – «олдувэй мәдениеті» деп аталады.
Оппозиция – қарама-қарсылық, қарасылық көрсету.
Ориенталисттер – шығыстанушы ғалымдар.
Орхон-Енесей жазуы – түрік тайпаларының көне жазба мұрасы.
Оссурий (қыш табыт) – мәйітті жерлеуге арналған қыш жәшік.
От жағу – адамдар ерте палеолиттің соңы мен орта палеолит кезеңінде отты қолдан жағуды үйренген.
Отан соғысы – агрессорлармен болатын бүкілхалықтық, әділетті, азаттық күрес.
Отар – мемлекеттік тәуелсіздігінен айрылған ел.
Отарлық саясат – экономикалық жағынан нашар дамыған, басқа халықтардың өкілдері басым тұратын елдер мен аумақтарды әскери, саяси және экономикалық жағынан мәжбүрлеудің көмегімен қанаушылық және құлдану саясаты.
Отырықшылық – халықтың бір жерде қоныстануы, тұруы.
Ошақ – тастан немесе саз балшықтан қаланған, үйді жалытуға және тамақ пісіруге арнап от жағатын қасиетті орын.
Өндіріс – еңбек заты (өңделген зат), құрал-саймандар және адамдар күшінің қосылуы. Өндіріс үдерісінде адамдардың өзара әртүрлі қатынастарға түсуін – өндірістік қатынастар дейміз.
Паек – белгілі бір мерзімді күнге арнап тиісті мөлшерде берілетін азық-түлік.
Палеолит – б.з.б. 2млн 600 мыңнан – б.з.б. 12 мың жыл аралығындағы ең ұзақ кезеңді қамтитын ежелгі тас дәуірі. Палеолитте ежелгі адамның дамуы бірнеше кезеңдерден өтіп, қазіргі адамдар қалыптасты. Бұл кезде тас өңдеу әдістерінің жетілуіне байланысты еңбек өнімділігі артып, материалдық және рухани мәдениет дамыды. Палеолит ерте, орта (мустье) және кейінгі болып бөлінеді.
Патриот – Отанына, туған халқына жан-тәнімен берілген адам. Ол өз Отанының мүддесі жолында кез келген құрбандыққа баруға, ерлік жасауға әрқашан әзір тұрады.
Патриотизм, отансүйгіштік – адамның Отанына, туған еліне, оның тіліне, салт-дәстүрі мен мәдениетіне деген сүйіспеншілік сезімі.
Патша қорғандар – қола және темір дәуірінде аса бай қабірдің үстіңе ағаш, шым, тас және топырақ үйілген төбелер. Патша қорғандардың астында үлкен қабір орналасып, жанына бағалы жиһаздар мен алтын бұйымдар қойылған.
Петиция – мемлекет басшысына немесе жоғары өкімет органына көпшілік атынан тапсырылатын жазбаша өтініш.
Петроглиф – тас, жартас бетіне қашау арқылы сызып немесе ойып салынған сурет. Петроглифтер кейінгі палеолит кезеңінде пайда болған бейнелеу өнерінің ежелгі түрлерінің бірі.
Пикет – үкіметке талап қоя шыққан ереуілші топ.
Питекантроп – б.з.б. 1 млн жал бұрын өмір сүріп, тік жүру қабілетін меңгерген ерте палеолит дамыды. Алғашқы питекантроп 1891 жылы Индонезиядағы ява аралынан табылды.
Пленум (лат. plenum – толық) – 1) қандай да бір ұйымның сайланып қойылған басшылық органы мүшелерінің толық құрамында өткізетін жиналысы; 2) жоғарғы сот органы барлық мүшелерінің мәжілісі.
Плюрализм – 1) дүниенің өзара бірлігін жоққа шығаратын, оның негізінде тек бір-біріне тәуелсіз көптеген бастамалар жатады деп уағыздайтын философиялық ілім; 2) көптеген әдістердің көзқарастардың, партиялардың, бағыттардың болуы заңды деп танушылық.
Позиция – белгілі бір мәселе жөнінідегі көзқарас, беталыс.
Полигон – әскери жаттығулар, сынаулар жүргізілетін орын, жер.
Полихром стилі – безендіру кезінде бұйымға сәндік үшін түрлі түсті асыл тастар, алтын түйіршіктерін жапсыру.
Половшылар – далалықтар; ХІ ғасырда Еділ бойынан Қара теңіз жағалауына орын тепкен түрік тілдес тайпалардың орысша атауы.
Постсоциалистік – социалистік лагерь күйрегеннен кейінгі қалыптасқан жағдай.
Прагматизм – 1) іс жүзінде пайдалы нәтиже беретінді ғана ақиқат деп білетін философиялық бағыт; 2) іс жүзіндегі, қажеттілік тұрғысындағы мүдделерді көздейтін қаракет, ойлау салты, мінез-құлық.
Преамбула – заң немесе басқа құқықтық актілердің, сондай-ақ декларация немесе халықаралық шарттағы барлық мақсат пен міндеттер көрсетілген кіріспе бөлім.
Президент (лат. praesidens, сөзбе-сөз – алдыңғы қатардағы) – қазіргі заманғы мемлекеттердің көпшілігінде мемлекеттің сайланып қойылатын басшысы
Президенттік басқару – төтенше жағдай жарияланған аймақтардағы азаматттардың мүдделерін қамтамасыз ету үшін заңмен қарастырылған, президент енгізетін уақытша басқару (мысалы, Үндістанда, АҚШ-та). Президенттік басқару кезінде мемлекеттік билік пен басқару органдарының өкілеттілігі уақытша тоқтатылады, ал олардың міндеттерін атқару президент құрған органға немесе ол тағайындаған қызмет адамына тапсырылады.
Президиум (лат. prfesidium, сөзбе-сөз – қорғаныс; ауыспалы мағынасында – төрағалық) – жиналысты, мәжілісті алқалы түрде жүргізу үшін сайланған адамдардың тобы; бірқатар саяси, қоғамдық т.б. ұйымдардың басшылық органы.
Пристав – Ұлы жүз қазақтарын басқару үшін бекітілген лауазымды қызмет.
Присяжный суд – сайланып қойылған қосшы билер қатысатын сот.
Прогресс – алға жылжу, даму үдерісіндегі жақсару, регреске қарама-қарсы құбылыс. Әлеуметтік прогресс, ғылыми-техникалық прогресс, ғылыми прогресс болып бөлінеді.
Пролетариат – капиталистік қоғамдағы негізгі таптардың бірі, өндіріс құрал-жабдықтарын меншіктеу құқығынан айырылған жалдамалы жұмысшылар табы; өмір сүруінің жалғыз қайнар көзі өзінің жұмыс күшін меншік иелеріне (капиталистерге) сату болып табылады.
Протекторат – екі жақтың тең емес келісімі негізінде бекітілген және тәуелді елдің мемлекеттілігінің сыртқы белгілерін сақтай отырып, екінші бір елдің қол астына толық өтуімен сипатталатын үстемдік.
Путч (нем. рutch) – шағын топтың мемлекеттік төңкеріс жасау мақсатын көздеген бүлігі.
Пұт – құдайдың адам, жануар және құс бейнесіндегі мүсіні. Адамзат тарихының ерте кезеңінде пұт жасауға тас, сүйек, ағаш қолданылса, кейіннен металдардан жасайтын болған.
Пұт – салмағы 16,3 кг-ға тең ауырлық өлшемі.
Рабад – ортағасырлық қаланың егін егушілер мен мал өсіруші қарапайым хлық тұратын сыртқы бөлігі.
Радикализм – терең, батыл шаралар қолдану әрекеті. Мәмілеге келмейтін саяси ұйымдар тобы.
Расправа – Кіші жүздегі ру ақсақалдары кіруге тиісті болған әкімшілік орган.
Рационализация – өндіріс үдерісін жақсарту, жетілдіру, арзаңдату мақсатымен қолданылатын шаралардың жиынтығы.
Реабилитация – бастапқы құқықтар мен бастапқы жақсы беделді қалпына келтіру.
Реабилитация – тағылған айыпты жоққа шығару, сот арқылы ақтап, заңды құқығын қайтару.
Реакция – қоғамдық прогреске белсене қарсы күрес жүргізу саясаты.
Революция – қоғам өміріндегі түбірлі өзгеріс, төңкеріс.
Резиденция (лат. residentia) – мемлекет басшысының, үкіметінің, шет мемлекеттің елшісі орналасқан жер.
Реквизиция – азаматтың не ұйымның меншігіндегі мүлікті олардың ықтиярынсыз, құнын төлей отырып мемлекеттің меншіктенуі.
Реконструкция (қалпына келтіру) – жеке бөлшектерді, адам және жануар қалдықтарын, түрлі бұйымдар мен құрылыстарды қайта қалпына келтіру. Ежелгі адамның сыртқы келбетін қалпына келтірудің негізін салушы – белгілі антрополог М.М.Герасимов (1907-1970 жж.)
Рентабельділік – тиімділік, фирманың, оның қызметінің табыстылық көрсеткіші.
Репатриация – қоныс аударылғандарды отанына қайтару.
Репрессия – мемлекет органдары қолданатын азаматтардың құқықтарына нұқсан келтіру, жазалау.
Республика (лат. – қоғамдық іс) – мемлекет басшысын (мысалы, президент) халық немесе арнайы сайлау коллегиясы сайлайтын басқару формасы. Заң шығарушылық билікті сайланып қойылатын өкілдік орган (парламент)жүргізеді.
Ресурс – қор, елдің сарқылмас қоры.
Ресурстар – кез-келген заттың қоры, қайнар көзі.
Ретушь – араның жүзі сияқты кертіктермен тастарды түзету арқылы өткірлейтін тас өңдеу әдісінің жетілген түрі. Ретушьтік әдіс арқылы екі жағында пайдаланатын құралдар жасалған.
Референдум – аса маңызды мемлекеттік мәселе бойынша жалпы халықтық дауыс беру; мемлекеттік құқықта сайлаушылар корпусының конституциялық, заңдық түпкілікті шешім қабылдауы.
Реформа – қайта құру, өзгерту, қайта жасау.
Ру – өзінің шығу тегін бір желіден (аналық немесе аталық) алатын, көбінесе өздерін бір атаның ұрпағымыз деп сезінетін, ортақ рулық атты алып жүретін, қандас туысқандар тобы.
Рубасы – ру билігін жүргізетін адам.
Руна жазуы – түркілердің көне жазуы.
Саба – қымыз ашытуға арнап жылқы терісінен жасалатын сыйымдылығы мол ыдыс
Сабау – жүнді сабап қопсытуға арналған таяқшалар.
Саботаж – өндірістік жұмысқа әдейі кедергі келтіру.
Сағанатам – діни құрылыс, төрт құлақты етіп тұрғызылатын мазардың бір түрі.
Садақ – жебе ататын қару. Оның адырнасы мықты қайыстан жасалып, жағына керіледі.
Сайлау құқығы – азаматтардың өкіметтің органдарын сайлау және оларға сайлану құқығы.
Салжұқтар – түрік-оғыздардың үрім-бұтағы. Оғыз тайпалық одағынан бөлініп шыққан кездегі басшы көсемі. Салжұқтардың атымен аталған.
Сал-серілер – ақындық пен әншілік бойына туа дарыған өнер иесі.
Самодержавие – революцияға дейінгі Ресейдегі патшаның шектеусіз жоғарғы билігі мен осындай билікке негізделген басқару жүйесі.
Саналы адам – ақыл-ой қабілеті мен дене құрылысы бойынша алғашқы жартылысынан әлдеқайда жетілген адам. «Саналы адамның» түр-тұлғасы мен ойлау дәрежесі бүгінгі адамдармен теңдес келеді.
Сандық – киім-кешек т.б. зат салуға арналған үй жиһазы.
Сардарбек – сарбаздардың басшысы, қолбасы.
Сардоба – су сақтау әрі белгі мақсатымен тұрғызылған күмбезді құдық.
Сауыт – шар болаттан көз салып тоқыған, кеудеге киетін қорғаныс киімі.
Селекция – будандастыру арқылы малдың не өсімдіктің жаңа түрлерін шығару, джақсарту, сұрыптау алу әдісі.
Семинария – мұғалімдер даярлайтын кәсіби оқу орындарының бір түрі.
Семсер – болаттың ең асылынан жасалатын ұрыс қаруы.
Сенат – 1) Ежелгі Римде жоғарғы мемлекеттік органдардың бірі; 2) Қазақстан Парламентінің жоғарғы палатасы.
Сенім – жеке адамдар арасындағы не жеке адамдар мен қоғам арасындағы қатынастардың сапалық өлшемі, наным.
Сепаратизм – өзінше бөлініп шығуға, жеке билікке ұмтылу.
Серіктестік – бірлестік, мүдде бірлестігі негізінде құрылған серіктестік.
Синантроп – ерте палеолитте өмір сүрген «тік жүретін адамның» екінші түрі. Алғаш рет 1927 жылы Қытайдағы Чжоу-коу-дянь үңгірінен қазып алынған.
Собор – христиан діни құрылыстарының бір түрі.
Совхоз (советское хозяйство – кеңес шаруашылығы) – мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорны, КСРО-дағы алғашқы совхоздар 1918 жылы құрылды. Олардың дүние-мүлкі мемлекеттік меншік болып саналып, ол совхоздарға шаруашылық жүргізу құқығымен бекітіліп берілді.
Сойыл – ат үстіне пайдалануға лайықты, мықты ағаштан жасалған қару.
Сойырғал – моңғолдық кезеңнен кейінгі Қазақстан аумағында кең таралған салық және мұрагерлік жер иелігінің бір түрі, әскери қызметі үшін мұраға түпкілікті берілетін жер.
Соқа – егін егу үшін жер жыртуға арналған металл тісті негізгі жер өңдеу құралы.
Сопылық – аскеттік қозғалыс ретінде пайда болған исламдағы мистикалық бағыт.
Социал-демократ – социал-демократиялық партияның мүшесі.
Социал-демократия
Номадизм («номадус» - көшпелі шаруашылық) – көшпелі шаруашылық ұғымын белгілеу үшін еуропалық ғалымдар енгізген термин.
Нуклеус – қару және олардың салмаларын жасау үшін тасты опыру арқылы алынған түрлі пішіндегі өзектастар.
Нушебилер – түрік тілдес халықтар.
Оба – қабір үстіне топырақтан үйілген төбешік. Обалардың жеке тұрған және топтасқан түрлері болады. Топтасқан түрлері «қорым» деп аталады. Обалар неолит соңында пайда болып, темір дәуірінде көптеп салынған.
Облигация – құнды қағаз, сол арқылы өз иеленушісіне осы қағаздың өзіндік құнынан үстеме ақша ретінде кіріс кіргізіп отырады.
ОГПУ – Біріккен Мемлкеттік Саяси басқарма. 1923-1934 жылдары мемлекет қауіпсіздігін қорғау мақсатында құрылған ұйым.
Ойсылқара – түйе малының пірі.
Оккупация – басқа елдің жерін әскери жаулап алу.
Олдувэй – Шығыс Африкадағы Килиманджаро тауы мен Виктория көлінің арасында орналасқан шатқал. Олдувэй шатқалынан «епті адамның» қаңқасы табылды. Бұл жерден табылған тас құралдар өндірісі – «олдувэй мәдениеті» деп аталады.
Оппозиция – қарама-қарсылық, қарасылық көрсету.
Ориенталисттер – шығыстанушы ғалымдар.
Орхон-Енесей жазуы – түрік тайпаларының көне жазба мұрасы.
Оссурий (қыш табыт) – мәйітті жерлеуге арналған қыш жәшік.
От жағу – адамдар ерте палеолиттің соңы мен орта палеолит кезеңінде отты қолдан жағуды үйренген.
Отан соғысы – агрессорлармен болатын бүкілхалықтық, әділетті, азаттық күрес.
Отар – мемлекеттік тәуелсіздігінен айрылған ел.
Отарлық саясат – экономикалық жағынан нашар дамыған, басқа халықтардың өкілдері басым тұратын елдер мен аумақтарды әскери, саяси және экономикалық жағынан мәжбүрлеудің көмегімен қанаушылық және құлдану саясаты.
Отырықшылық – халықтың бір жерде қоныстануы, тұруы.
Ошақ – тастан немесе саз балшықтан қаланған, үйді жалытуға және тамақ пісіруге арнап от жағатын қасиетті орын.
Өндіріс – еңбек заты (өңделген зат), құрал-саймандар және адамдар күшінің қосылуы. Өндіріс үдерісінде адамдардың өзара әртүрлі қатынастарға түсуін – өндірістік қатынастар дейміз.
Паек – белгілі бір мерзімді күнге арнап тиісті мөлшерде берілетін азық-түлік.
Палеолит – б.з.б. 2млн 600 мыңнан – б.з.б. 12 мың жыл аралығындағы ең ұзақ кезеңді қамтитын ежелгі тас дәуірі. Палеолитте ежелгі адамның дамуы бірнеше кезеңдерден өтіп, қазіргі адамдар қалыптасты. Бұл кезде тас өңдеу әдістерінің жетілуіне байланысты еңбек өнімділігі артып, материалдық және рухани мәдениет дамыды. Палеолит ерте, орта (мустье) және кейінгі болып бөлінеді.
Патриот – Отанына, туған халқына жан-тәнімен берілген адам. Ол өз Отанының мүддесі жолында кез келген құрбандыққа баруға, ерлік жасауға әрқашан әзір тұрады.
Патриотизм, отансүйгіштік – адамның Отанына, туған еліне, оның тіліне, салт-дәстүрі мен мәдениетіне деген сүйіспеншілік сезімі.
Патша қорғандар – қола және темір дәуірінде аса бай қабірдің үстіңе ағаш, шым, тас және топырақ үйілген төбелер. Патша қорғандардың астында үлкен қабір орналасып, жанына бағалы жиһаздар мен алтын бұйымдар қойылған.
Петиция – мемлекет басшысына немесе жоғары өкімет органына көпшілік атынан тапсырылатын жазбаша өтініш.
Петроглиф – тас, жартас бетіне қашау арқылы сызып немесе ойып салынған сурет. Петроглифтер кейінгі палеолит кезеңінде пайда болған бейнелеу өнерінің ежелгі түрлерінің бірі.
Пикет – үкіметке талап қоя шыққан ереуілші топ.
Питекантроп – б.з.б. 1 млн жал бұрын өмір сүріп, тік жүру қабілетін меңгерген ерте палеолит дамыды. Алғашқы питекантроп 1891 жылы Индонезиядағы ява аралынан табылды.
Пленум (лат. plenum – толық) – 1) қандай да бір ұйымның сайланып қойылған басшылық органы мүшелерінің толық құрамында өткізетін жиналысы; 2) жоғарғы сот органы барлық мүшелерінің мәжілісі.
Плюрализм – 1) дүниенің өзара бірлігін жоққа шығаратын, оның негізінде тек бір-біріне тәуелсіз көптеген бастамалар жатады деп уағыздайтын философиялық ілім; 2) көптеген әдістердің көзқарастардың, партиялардың, бағыттардың болуы заңды деп танушылық.
Позиция – белгілі бір мәселе жөнінідегі көзқарас, беталыс.
Полигон – әскери жаттығулар, сынаулар жүргізілетін орын, жер.
Полихром стилі – безендіру кезінде бұйымға сәндік үшін түрлі түсті асыл тастар, алтын түйіршіктерін жапсыру.
Половшылар – далалықтар; ХІ ғасырда Еділ бойынан Қара теңіз жағалауына орын тепкен түрік тілдес тайпалардың орысша атауы.
Постсоциалистік – социалистік лагерь күйрегеннен кейінгі қалыптасқан жағдай.
Прагматизм – 1) іс жүзінде пайдалы нәтиже беретінді ғана ақиқат деп білетін философиялық бағыт; 2) іс жүзіндегі, қажеттілік тұрғысындағы мүдделерді көздейтін қаракет, ойлау салты, мінез-құлық.
Преамбула – заң немесе басқа құқықтық актілердің, сондай-ақ декларация немесе халықаралық шарттағы барлық мақсат пен міндеттер көрсетілген кіріспе бөлім.
Президент (лат. praesidens, сөзбе-сөз – алдыңғы қатардағы) – қазіргі заманғы мемлекеттердің көпшілігінде мемлекеттің сайланып қойылатын басшысы
Президенттік басқару – төтенше жағдай жарияланған аймақтардағы азаматттардың мүдделерін қамтамасыз ету үшін заңмен қарастырылған, президент енгізетін уақытша басқару (мысалы, Үндістанда, АҚШ-та). Президенттік басқару кезінде мемлекеттік билік пен басқару органдарының өкілеттілігі уақытша тоқтатылады, ал олардың міндеттерін атқару президент құрған органға немесе ол тағайындаған қызмет адамына тапсырылады.
Президиум (лат. prfesidium, сөзбе-сөз – қорғаныс; ауыспалы мағынасында – төрағалық) – жиналысты, мәжілісті алқалы түрде жүргізу үшін сайланған адамдардың тобы; бірқатар саяси, қоғамдық т.б. ұйымдардың басшылық органы.
Пристав – Ұлы жүз қазақтарын басқару үшін бекітілген лауазымды қызмет.
Присяжный суд – сайланып қойылған қосшы билер қатысатын сот.
Прогресс – алға жылжу, даму үдерісіндегі жақсару, регреске қарама-қарсы құбылыс. Әлеуметтік прогресс, ғылыми-техникалық прогресс, ғылыми прогресс болып бөлінеді.
Пролетариат – капиталистік қоғамдағы негізгі таптардың бірі, өндіріс құрал-жабдықтарын меншіктеу құқығынан айырылған жалдамалы жұмысшылар табы; өмір сүруінің жалғыз қайнар көзі өзінің жұмыс күшін меншік иелеріне (капиталистерге) сату болып табылады.
Протекторат – екі жақтың тең емес келісімі негізінде бекітілген және тәуелді елдің мемлекеттілігінің сыртқы белгілерін сақтай отырып, екінші бір елдің қол астына толық өтуімен сипатталатын үстемдік.
Путч (нем. рutch) – шағын топтың мемлекеттік төңкеріс жасау мақсатын көздеген бүлігі.
Пұт – құдайдың адам, жануар және құс бейнесіндегі мүсіні. Адамзат тарихының ерте кезеңінде пұт жасауға тас, сүйек, ағаш қолданылса, кейіннен металдардан жасайтын болған.
Пұт – салмағы 16,3 кг-ға тең ауырлық өлшемі.
Рабад – ортағасырлық қаланың егін егушілер мен мал өсіруші қарапайым хлық тұратын сыртқы бөлігі.
Радикализм – терең, батыл шаралар қолдану әрекеті. Мәмілеге келмейтін саяси ұйымдар тобы.
Расправа – Кіші жүздегі ру ақсақалдары кіруге тиісті болған әкімшілік орган.
Рационализация – өндіріс үдерісін жақсарту, жетілдіру, арзаңдату мақсатымен қолданылатын шаралардың жиынтығы.
Реабилитация – бастапқы құқықтар мен бастапқы жақсы беделді қалпына келтіру.
Реабилитация – тағылған айыпты жоққа шығару, сот арқылы ақтап, заңды құқығын қайтару.
Реакция – қоғамдық прогреске белсене қарсы күрес жүргізу саясаты.
Революция – қоғам өміріндегі түбірлі өзгеріс, төңкеріс.
Резиденция (лат. residentia) – мемлекет басшысының, үкіметінің, шет мемлекеттің елшісі орналасқан жер.
Реквизиция – азаматтың не ұйымның меншігіндегі мүлікті олардың ықтиярынсыз, құнын төлей отырып мемлекеттің меншіктенуі.
Реконструкция (қалпына келтіру) – жеке бөлшектерді, адам және жануар қалдықтарын, түрлі бұйымдар мен құрылыстарды қайта қалпына келтіру. Ежелгі адамның сыртқы келбетін қалпына келтірудің негізін салушы – белгілі антрополог М.М.Герасимов (1907-1970 жж.)
Рентабельділік – тиімділік, фирманың, оның қызметінің табыстылық көрсеткіші.
Репатриация – қоныс аударылғандарды отанына қайтару.
Репрессия – мемлекет органдары қолданатын азаматтардың құқықтарына нұқсан келтіру, жазалау.
Республика (лат. – қоғамдық іс) – мемлекет басшысын (мысалы, президент) халық немесе арнайы сайлау коллегиясы сайлайтын басқару формасы. Заң шығарушылық билікті сайланып қойылатын өкілдік орган (парламент)жүргізеді.
Ресурс – қор, елдің сарқылмас қоры.
Ресурстар – кез-келген заттың қоры, қайнар көзі.
Ретушь – араның жүзі сияқты кертіктермен тастарды түзету арқылы өткірлейтін тас өңдеу әдісінің жетілген түрі. Ретушьтік әдіс арқылы екі жағында пайдаланатын құралдар жасалған.
Референдум – аса маңызды мемлекеттік мәселе бойынша жалпы халықтық дауыс беру; мемлекеттік құқықта сайлаушылар корпусының конституциялық, заңдық түпкілікті шешім қабылдауы.
Реформа – қайта құру, өзгерту, қайта жасау.
Ру – өзінің шығу тегін бір желіден (аналық немесе аталық) алатын, көбінесе өздерін бір атаның ұрпағымыз деп сезінетін, ортақ рулық атты алып жүретін, қандас туысқандар тобы.
Рубасы – ру билігін жүргізетін адам.
Руна жазуы – түркілердің көне жазуы.
Саба – қымыз ашытуға арнап жылқы терісінен жасалатын сыйымдылығы мол ыдыс
Сабау – жүнді сабап қопсытуға арналған таяқшалар.
Саботаж – өндірістік жұмысқа әдейі кедергі келтіру.
Сағанатам – діни құрылыс, төрт құлақты етіп тұрғызылатын мазардың бір түрі.
Садақ – жебе ататын қару. Оның адырнасы мықты қайыстан жасалып, жағына керіледі.
Сайлау құқығы – азаматтардың өкіметтің органдарын сайлау және оларға сайлану құқығы.
Салжұқтар – түрік-оғыздардың үрім-бұтағы. Оғыз тайпалық одағынан бөлініп шыққан кездегі басшы көсемі. Салжұқтардың атымен аталған.
Сал-серілер – ақындық пен әншілік бойына туа дарыған өнер иесі.
Самодержавие – революцияға дейінгі Ресейдегі патшаның шектеусіз жоғарғы билігі мен осындай билікке негізделген басқару жүйесі.
Саналы адам – ақыл-ой қабілеті мен дене құрылысы бойынша алғашқы жартылысынан әлдеқайда жетілген адам. «Саналы адамның» түр-тұлғасы мен ойлау дәрежесі бүгінгі адамдармен теңдес келеді.
Сандық – киім-кешек т.б. зат салуға арналған үй жиһазы.
Сардарбек – сарбаздардың басшысы, қолбасы.
Сардоба – су сақтау әрі белгі мақсатымен тұрғызылған күмбезді құдық.
Сауыт – шар болаттан көз салып тоқыған, кеудеге киетін қорғаныс киімі.
Селекция – будандастыру арқылы малдың не өсімдіктің жаңа түрлерін шығару, джақсарту, сұрыптау алу әдісі.
Семинария – мұғалімдер даярлайтын кәсіби оқу орындарының бір түрі.
Семсер – болаттың ең асылынан жасалатын ұрыс қаруы.
Сенат – 1) Ежелгі Римде жоғарғы мемлекеттік органдардың бірі; 2) Қазақстан Парламентінің жоғарғы палатасы.
Сенім – жеке адамдар арасындағы не жеке адамдар мен қоғам арасындағы қатынастардың сапалық өлшемі, наным.
Сепаратизм – өзінше бөлініп шығуға, жеке билікке ұмтылу.
Серіктестік – бірлестік, мүдде бірлестігі негізінде құрылған серіктестік.
Синантроп – ерте палеолитте өмір сүрген «тік жүретін адамның» екінші түрі. Алғаш рет 1927 жылы Қытайдағы Чжоу-коу-дянь үңгірінен қазып алынған.
Собор – христиан діни құрылыстарының бір түрі.
Совхоз (советское хозяйство – кеңес шаруашылығы) – мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорны, КСРО-дағы алғашқы совхоздар 1918 жылы құрылды. Олардың дүние-мүлкі мемлекеттік меншік болып саналып, ол совхоздарға шаруашылық жүргізу құқығымен бекітіліп берілді.
Сойыл – ат үстіне пайдалануға лайықты, мықты ағаштан жасалған қару.
Сойырғал – моңғолдық кезеңнен кейінгі Қазақстан аумағында кең таралған салық және мұрагерлік жер иелігінің бір түрі, әскери қызметі үшін мұраға түпкілікті берілетін жер.
Соқа – егін егу үшін жер жыртуға арналған металл тісті негізгі жер өңдеу құралы.
Сопылық – аскеттік қозғалыс ретінде пайда болған исламдағы мистикалық бағыт.
Социал-демократ – социал-демократиялық партияның мүшесі.
Социал-демократия