Файл: Сахна жне актер маман Байсеркенов айта терген Есмакова Жанерке Алы сз.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 1119
Скачиваний: 25
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Таптаурындылықтың залалдығы сезім айшығының дайын пішіні ретінде дәл осы сезім мен әлгі пішіннің бір арна табуына зорлық жасайды да, сезімге өктемдік етіп, кейіпкержандылықтың даму өрісіне айрықша нұқсан келтіреді. Таптаурындылық — тірі сезімнің өлі пішіні», (М. Чехов, Об искусстве актера, т. 2, Москва, «Искусство» —1986, с. 47—48) деп теориялық талдау жасайды.
Демек, еліктеуден, қайталаудан, әдеттен, көшіріп алушылықтан, сезімнің дайын пішініне иелік етуден жинақталған актерлік әдістің жауыр болған оңай өрнегінің қазақша көркемдік баламасы — таптаурындылық.
Мәселен, М. Чеховтың «ашуланған сәтте құлағын жұлмалайтын» әдетін Отеллоның, Гамлеттің, Фердинандтың, Чацкийдің, Арбениннің бәріне бірдей ортақ ойын-өрнек әдісі етіп алып, психологиялық әмбебап әдетіне айналдыруға бола ма? Заманы бөлек, қоғамы бөлек, әлеуметтік тек-төркіні, тірлік-тынысы мүлде өзгеше кейіпкерлердің әдеттері мен әдістерін бір қалыптан шыққандай етіп бір өріммен өруге бола қояр ма екен? Бір кезде табылып, біржола қалыптасқан дайын әдет пен дайын әдіс бедерінде алдына келген ала қағазды «былш» еткізіп таптай беретін мөр мен малдың сауырын «быж» еткізіп күйдіретін таңба өрнектерінде өшпейтін, өзгермейтін, өрістемейтін таптаурындылық табы бар. Актер шеберлігінің әрін кетіріп, көрерменнің эстетикалық талғамын ығыр қылатын қайталаулар мен оңтайы келе кететін оңай әдіс — таптаурындылық сипаты.
Театр өнері саласында актердің қас жауы — таптаурындылық. Оны сахна санаткерлерінің айнымас серігі десе де болғандай. Таптаурындылық — актер дүниесіне байқатпай еніп бара-бара тамырланып, қоздап, құжынап, қаулап көбейе беретін қатерлі құбылыс. Аталмыш атауды сахналық термин ретінде өз «жүйесіне» енгізген К.С.Станиславский десек, онымен өмір бойы аяусыз күрескен де К. С. Станиславский.
Таптаурындылықпен күресудің басты жолы — дер кезінде тамыр жайғызбай отап отыру. Алайда, қылт еткен кінәратты қағып тастасам, одан ада-күде арылады екем деген жаңсақ ойдан аулақ болған абзал. Өйткені, таптаурындылық өміршең келеді. Бірінен арылып жатсаң, екіншісі келіп жабысып жатады. Роліңнің таптаурындылықтан тазарды-ау деген жеріне тағы біреуінің сап ете түскенін байқадым дегенше, енді бір жерден тағы біреуінің «сығалап» тұрғанына куә боласың. Сөйтіп, көлеңкеңдей қуып қыр соңыңнан қалмауға тырысады. Тепкілесең кетпейтін қадірлі «қонағыңа» айналады.
Рольдің қарқындап даму желісіне (таптаурындылықта даму желісі болмайды), ішкі ой арқауына (таптаурындылыққа ой жат нәрсе), қимыл-іс пен сөз әрекетіне (таптаурындылықтан әрекет тумайды), шешім мен тұжырымдау (таптаурындылық шешім мен тұжырымды білмейді) концепциясына көркемдік өріс бермей оралғы болатын тежегіш те — таптаурындылық. Ал, әрекет атаулының көген керер белес биігі — қөкейкесті мақсат десек, таптаурындылық алдына мақсат қоймайды. Өйткені, ол, өзгермейтін, өрістемейтін тұйық элемент. Өріс болмаған жерде мақсат та болмақ емес. Осы заңдылықты жақсы білетін К. С. Станиславский, таптаурындылықтан құтылудың жалғыз жолы — белгілі бір мақсат қою арқылы ғана мүмкін екенін дәлелдеді. Адуын әрекетке көгенделген нақтылы мақсат аталмыш кінәратты алмастыра алады екен.
Таптаурындылықтың төркіні кәсіпқойлық өнерден басталады. Өйткені, онда толғану, тебірену, рольдің ішкі дүниесін бастан кешу деген болмайды. Кәсіпқой актерлер тек жалаң сөздің өзін ғана баяндаушы. Мұндай жеңіл тәсіл оңайға түседі. Ал, рольдің сезімін жеткізу үшін ең алдымен бүкіл жан дүниеңмен терең түйсінуің керек, түйсіну үшін тебіреніске бару керек. Кәсіпқой актерлер тебірене білмейді, сондықтан олар жалаң баяндаудың сыртқы пішінін ғана қанағат тұтады. Егер рольдің сомдалу процесі ішкі мазмұн мен сыртқы пішіннен өріледі десек, ішкі сезім мен тебіреніссіз оның сыртқы бітім-болмысын бейнелеу мүмкін бе? Ішкі сарайда толғаныс тумаса, жалаң дауыс пен қимыл арқылы «адам рухының тіршілік» сипатын қалай өрнектеуге болады? Кәсіпқой өнердің өкілдері мұндай күрделі проблема төңірегінде ойланып-толғанып бас ауыртып жатпайды. Өздеріне етене жақын әсіреқызыл актерлік шартты ойын үлгісіне салып, жалаулата береді. Мұндай әдіс — біреудің жан дүниесі мен жалаң сезіміне сырттай еліктеу болады. Актер ойын-өрнегінің осындай оңай түрін К. С. Станиславский сезімді келемеждеу (передразнивание чувств) деп атаған. Өйткені, кәсіпқойлық әдіс өрнегінде сезім мен рухани мазмұн болмайды.
Жалпы, таптаурындылық актердің шеберлік арсеналдарына жататын: қимыл-іс, ым мен ишарат, сөз саптау мәнерінде ғана емес, шешім және ой толғау процестерінің бәріне тән қауіпті кінәрат. Сондықтан сахна санаткерлерінің күллісі болып, таптаурындылық індетімен ұдайы күрес жүргізе беру керек. К. С. Станиславский өсиет етіп кеткен қағиданың бар мақсаты осы демекпіз.
2. КЕЙІПКЕРСЫНДЫЛЫҚ ӨНЕРІ
(ИСКУССТВО ПРЕДСТАВЛЕНИЯ)
Театрдың екінші бір үлгісінің қабырғасын қалайтын, сахнада адамның рухани тіршілігін бейнелеуді мұрат тұтқан өнердің өзгеше бір ағымы — кейіпкерсындылық өнері немесе кейіпкерсындылық мектебі болып аталады.
Кейіпкерсындылық ағымның кәсіпқойлық ағымнан өзгешелігі — ол өзінің мақсат-мұратына, көркемдік кредосына басқаша творчестволық жолдар арқылы жетеді.
Кәсіпқойлық — пьесаның фабуласын, сыртқы әрекет пен жалаң тіршілігін бейнелеуді мұрат тұтса кейіпкерсындылық — кейіпкер құштарлығын әм образдың ішкі сарайын кестелеуді мақсат етеді.
Кейіпкерсындылық ағым өз творчествосын кәсіпқой өнерге мүлдем қарама-қарсы бағытта адамгершілік пен жанды процесс бойынша рольдің дәл өмір сүру сәтінен бастау арқылы ерекшеленеді. Кәсіпқойлыққа тән басы артық немесе кездейсоқ болып табылатын нағыз өмір сүру процесі кейіпкерсындылық ағым үшін аса маңызды әм аса қажет. Өйткені, творчестволық шынайы өмір сүру процесі болмайынша, нағыз өнердің де болуы неғайбыл. Екінші ағымның кәсіпқой аталмай өнер аталатын себебі, оның творчествосы нағыз өмір сүру процесі арқылы өмірге келеді. Осындай ізгі талпыныс тұрғысынан аталмыш бағыт кейіпкержандылық өнеріне бір табан жақын. Ал, дайындық процесі мен техникалық әдістері жөнінен едәуір алшақтық бар.
Жалпы, кейіпкерсындылық ағымына жататын артистер өз ролін сахна алаңына шыққанда немесе көпшіліктің көз алдында емес, үйде, өз-өзімен жеке қалған сәтте немесе оңаша репетиция кезінде өмір сүріп, кестелегенді қалайды. Олар өмір тіршілігі мен шынайы сезім дүниесін сыртқы дене пішімі арқылы бейнелеп көрсетіп беру үшін рольдерін қайта-қайта қайталап, тебіреніс тезіне салып алдын ала «қақтап» алады. Яғни, сыртқы дене пішімін ғана ойнату үшін қам жейді. Жоғарыда айтып кеткен техникалық әдіс үлгісінің бір ерекшелігі осы.
Кейіпкерсындылық мектебінің осындай тайыз түсінігі туралы К. С. Станиславский: «Мамандығымыздың қанына әбден сіңіп кеткен әдетіне сай, двигательдік (бұлшық ет) зердеміздің (двигательная память) өткірлігі арқасында, артист сезімнің өзін емес, көзге көрінетін қимылдық сыртқы нәтижесін еске тұтып қалады да; сезімді емес пішінін, ішкі дүние толғанысын емес, дененің қозғалу күшін сезіну сәтін, яғни нағыз рухани өмір сүру емес, дененің қимылын ғана айшықтайды» (там же, с. 63) деп жазған болатын. Қайталап, нақтылап айтқанда, екінші ағым - кейіпкерсындылық өнері кейіпкер немесе рольдің шыңыраудан шымшымдап шығатын шыныдай шынайы толғанысын өз-өзімен үйде жеке отырып ғұмыр кешкенін ғана мойындап, сахна алаңынан көпшілік алдында ақтарылып толғаныс тудыратын көзбе-көз процесін мойындамайды және олай ету мүмкін емес деп ойлайды. Сайып келгенде, олар өздері бейнелейтін кейіпкерінің ішкі тебіреніс мазмұнын емес, қимылға кұрылған сыртқы пішінін қанағат тұтады. «Тіпті, аталмыш екінші ағым нағыз өмір сүру мен шынайы айшықтау үлгісін сахнадан спектакль санатында көріп-біле тұрса да бұлай ету өнерге зиян келтіреді деген желеумен мойындауға еш құлқы болмас еді, өйткені олардың ойынша, шынайы өмір сүру мен табиғи айшықтау сипаты сахнампоздық болып есептелмейді» (там же, с. 64) деп кейіпкерсындылық өнерінің сахнада көпшілік алдында шындап өмір сүру процесін мойындамайтынын айтады К. С. Станиславский.
Сайып келгенде, кейіпкерсындылық өнер үлгісінің ұсынар лұғаты — актер өнерді алдын ала үйден жасап келіп, сахнадан көпшілікке творчествосының дайын нәтижесін ғана көрсету керек деген ұғымға саяды. Олардың ұғымынша, көпшілік алдында өтетін творчестволық сәтте артистің сахнада қолма-қол өмір сүруі шарт емес, керісінше, ойын тамашалап отырған көрермендердің не сезіп, не түйсінгені шарт. Себебі, кейіпкерсындылық өнер өкілдері табиғи заңдылық жол мен өмірге келетін мөлдір сезім мен өмір сүрудің тебіреніс процесін сахнампоздық емес, сахнадағы — әрсіздік, көркемсіздік, көріксіздік деп санайды.
К. С. Станиславский, М. С. Щепкиннің: «Өнер жасау үшін өмірдің өзінен үйреніңдер» деген лұғатын ту қылып ұстап, оны көркемөнердің бұлжымайтын қуатты кредосына айналдырған адам. Ал, екінші ағымның көркемдік концепциясы: «Өнер кәдімгі қарапайым табиғаттың өзінен де әдемі, өзінен де әсем болу керек, өнер, тіпті, шындықтың өзін тезге салып түзетіп, оны нұрландыра білу керек. Театрға шынайы өмірдің ақиқат шындығы емес, сол өмірді асқақтата көріктендіретін сахналық әсем шарттылық қажет»—дейтін өз эстетикасына табынды. Асылында, табиғаттан әсем, табиғаттан көркем құбылыс болмақ емес. Сахна өнері саласында, тек, шарттылықты жақтап, соның заңдылықтарын мойындау тұрғысынан кейіпкерсындылық мектебі кәсіпқойлықпен кіндіктес. Арнасынан асып төгілген әсіреқызыл пафосты қалайтын өлеңмен жазылған асқақ стильді классикалық трагедияны лепіріп ойнап, соған қалыптасып қалған кәсіпқой актерлердің табиғаты да екінші ағым өкілдеріне жат емес. Жалған пафос, лепірме стиль, жасанды ишарат өрнектері екеуіне де тән. Кәусар сезім, шынайы өмір, сахнада шындап өмір сүру процестері кейіпкерсындылық өкілдері үшін өмірді деректі түрде натуралистік қалпында сахнаға көшіре салу болып есептеледі. Аталмыш екі ағым бұл жағынан да туыстас.
«Екінші ағым театр табиғатының өзі — шарттылық, ал, шынайы өмірдің иллюзиясын қаз-қалпында көрсетіп беру үшін сахна құралдарға өте тапшы деп ойлайды,— деп жазады К. С. Станиславский.— Сондықтан театр шарттылықтан ат-тонын ала қашпай, қайта сол шарттылықтың өзін туғызу керек; ал, театрға шарттылық ауадай қажет екен, демек, ол өнердің іргетасы болуы тиіс; шарттылық мол болса — нұр үстіне нұр. Өнер — өмірдің шындығы емес, тіпті оның шұғыласы да емес; өнер — жаратушы. Ол өзінің ғажайып шарттылығы арқасында кеңістік пен уақыттан тыс өз өмірін туғыза алады» (там же, с. 65) дейтін кейіпкерсындылық мектебінің концепциясына ұлы реформатор: «бұл тән мен жанның берік байланысына ақау түсіретін» негізсіз қағида деп қарсы шықты. К. С. Станиславский актердің ішкі сарайынан шапши атқылаған мөлдір сезім бұлағын көркемдік кілті деп ұғып, сыртқы қимыл-іс әрекетін адамның психологиясына бағындырған. Табиғи өмір, кәусар сезімнің табиғатына өктемдік, зорлық жасамай, олардың өмірге келуін баладай әлпештеген. Адамның психологиялық қылдай нәзік табиғатына, әсіресе, гүлдей үлбіреген сезімнің тууына қысым көрсетуге болмайды және сахнада сезімді қуыршақтай түрлендіріп, боямалап, әсіреқызыл етіп жарнамалауға тіпті болмайды деп жалықпастан ұдайы ескертумен, айтумен болды. Ал, кейіпкерсындылық ағымы керісінше, сахнадан белгілі бір мол мөлшерде театрлық жарқын бояумен құлпыра өрнектелмеген өмір көрінісі мен сезім құбылысы өнер емес деп ұқты. Ашу, өкпе, қуаныш, күйініш, сүйініш сияқты сезім кұбылыстары сахнада бейнеленген сәтте кәдуілгі қарапайым өмірдегі қалыпты жағдайдан әлдеқайда күшті, ерекше салтанатты күйде болуға тиіс дейді. Декламациялық (тақпақтап сөйлеу) пафос, актерлік қалпы (поза)—шынайы сезім мен табиғи өмірден әлдеқайда әсем, әлдеқайда көркем әрі асқак, сондықтан сахнадан өмірді көрсеткенде құлпыртып, қырлап, сырлап, боямалап, өңдеп көрсету керек дейді кейіпкерсындылық өнер үлгісі. Театрға керегі шынайы шындықты қалайтын табиғи өмірдің өзі емес, сол өмірді әспеттеп, құлпыртып көрсететін сахналық әсем шарттылық дейді олар.
Осы арада бір мәселенің басын шешіп алған абзал. Кейіпкерсындылық өнеріне тән нәрсе — сезім болсын, әрекет болсын, дағдыға айналдыру кінәраты үстемдік құрады. Олар үшін, сезім процесі сахнада шынайы өмір сүруден тумайды, әдет болып кеткен үйреншікті дайын әдістер мен тәсілдерден туады. Өйткені, олар сахналық құралдардың барлығын алдын ала үйде дайындап, машықтанады. К. С. Станиславский іргесін қалаған кейіпкержандылық мектебінің творчестволық принципі: өнер—дәл қазір (сейчас), дәл осы жерде (здесь), дәл бүгін (сегодня) сахнада, көрерменнің көз алдында туу керек болса, кейіпкерсындылық мектебі — оңашада, үйде, жеке-дара дайындап, дағдыға айналдыру принципін мұрат тұтады. Олар үшін, сезімді ойнау үйде бұрыннан дайындап қойған әдет бойынша өрнектелу керек. Қуаныш — әдеттенген әдістен туса, қайғы да — әдеттенген әдістен туады. Өйткені, олардың әр қилы сезім құбылыстарын бейнелейтін алдын ала жоспарланған, әдетке айналған дайын тәсілдері болады. Міне, осындай әдетке айналған сахналық тәсілдік құралдарын олар шарттылық немесе актердің екінші тұлғасы (натура) деп есептейді.
«Әдет-шарттылықты актердің екінші тұлғасына қалай айналдыра алады? Оны актерлердің өзі де білмейді ғой. Актер өзінің адамдық табиғатынан — актерлік тұлғасын қалай бөліп алады? Егер актер образ сомдау барысында өз табиғатынан өріс алса (идти от себя),өзін- өзі екіге қайтіп қақ бөліп алады? Екіге қақ жарылып, образ бейнелеу мүмкін бе?» деп қайран қала отырып: «егер сахнада кейіпкер бейнесін актер сомдайтын болса, актер психологиясы сол актер болып ойнап жүрген адам психологиясынан қуат алады, ендеше, бір адамның басында екі тұлға болмайды ғой» деп кейіпкерсындылық мектебінің келеңсіз, қаперге қонбайтын күрделі қателіктерін ашып айтып, әжуаға айналдырады
К. С. Станиславский.
Алайда, кейіпкерсындылық өнерінің кәсіпқойлық ағымнан артықшылығы — оның шарттылық болмысы кәсіпқойлықтағы таптаурындылық үлгісі сияқты жалаң фабула мен кәдімгі сыртқы әрекетті ғана бейнелеумен шектеліп қалмайды, үйде өз-өзімен оңаша отырып шынайы өмір сүру арқылы бейнелеген пьесадағы құштарлық пен образдың ішкі жан сарайын көрсете алады. Сондықтан, кәсіпқойлық ағымға қарағанда кейіпкерсындылық мектебінің шарттылығының өзі рухани мазмұнға бай.
«Біздің ақыл-парасатымыз драма жазушысынан — ұсынылған тосын жағдайдан туындайтын құштарлық ақиқатын шынға балап сезінуді талап етеді» (Истина страстей, правдоподобие чувствований в предлагаемых