ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 86
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
мен метаболизмімен байланысты барлық осы процестер гормоналды факторлар кешенімен тікелей бақыланады.
Сурет.2.Қандағы глюкозаның динамикалық тепе- теңдігін сақтау жолдары бұлшықет және адипозды жасушалардың мембраналарында глюкозаның тасымалдануына "кедергі" болады; Гл - б-ф-глюкоза-б-фосфат
Жалпы метаболизм бағыты мен гликемия деңгейіне әсер ететін көмірсулар алмасуының гормоналды реттегіштерін шартты түрде екі түрге бөлуге болады. Гормондардың бірінші түрітіндердің глюкозаны жоюын және оның гликоген түрінде сақталуынын таландырады, бірақ глюконеогенезді тежейді, сондықтан қандағы глюкоза концентрациясының төмендеуіне әкеледі. Бұл әрекет түрінің гормоны- инсулин. Гормондардың екінші түрі гликогеннің ыдырауын және глюконеогенезді ынталандырады, сондықтан қандағы глюкозаның жоғарылауын тудырады. Бұл түрдегі гормондарға глюкагон (сонымен қатар секретин мен ВИП) және адреналин жатады.Үшінші типтег ігормондар бауырдағы глюконеогенезді ынталандырады, әртүрлі жасушалардың глюкозаның жойылуын тежейді және гепатоциттер мен гликоген түзілуін күшейтсе де, алғашқы екі әсердің басым болуы нәтижесінде қандағы глюкоза деңгейін жоғарылатады. Бұл түрдегі гормондарға глюкокортикоидтар мен СТГ"соматомединдер"жатады. Сонымен қатар, глюконеогенез, гликоген және гликолиз синтезі процестеріне бір бағытты әсер ете отырып, глюкокортикоидтар мен СТГ "соматомединдер" бұлшық ет және адипозды ұлпа жасушаларының мембраналарының глюкозаға өткізгіштігіне әр түрлі әсер етеді.Қандағы глюкоза концентрациясына әсер етубағытыбойынша инсулин гипогликемиялық гормон ("тыныштық және қанықтыру" гормоны), екінші және үшіншітиптегігормондаргипергликемиялық ("стресс және ораза" гормондары) (сурет.3).
Сурет 3. Көмірсулар гомеостазының гормоналдыреттелуі: қатты көрсеткілер әсерді ынталандырады, нүктелі-тежеу.
Инсулинді көмірсулардың сіңу және сақтау гормоны деп атауға болады.
Тіндердегі глюкозаны жоюдың жоғарылауының себептерінің бірі-
гликолизді ынталандыру.Ол гексокиназагликолизінің негізгі ферменттерінің, әсіресе оның белгілі төртизоформасының бірі—П гексокиназасы мен глюкокиназаның активтену деңгейінде жүзеге асырылады (Вебер, 1966; Ильин, 1966,1968).Глюкоза-6- фосфат дегидрогеназа реакциясы сатысында пентозофосфат жолының үдеуі де инсулинмен глюкоза катаболизмінын таландыруда маңызды рөл атқарады (Лейтес,Лаптева,1967). Инсулиннің әсерінен тағамдықгипергликемия кезінде бауырдың глюкозаны қабылдауын ынталандыру даглюкозаны жоғары концентрацияда селективті фосфорлайтын Глюкокиназа бауыр ферментінің гормоналдыиндукциясы маңызды рөл атқарады деп саналады.Бұлшықет пен май жасушаларының глюкозаны жоюды ынталандырудың негізгі себебі, ең алдымен, жасуша мембраналарының моносахаридке өткізгіштігінің селективті жоғарылауы (Лунсгаард, 1939; Левин, 1950). Осылайша гексокиназа реакциясы мен пентозофосфат жолы үшін субстрат концентрациясының жоғарылауына қол жеткізіледі.Қаңқа бұлшықеттері мен миокардта инсулиннің әсерінен гликолиздің жоғарылауы АТФ жинақталуында және бұлшықет жасушаларының жұмысын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Бауырда гликолиздің жоғарылауы пируваттың тіндік тыныс алу жүйесіне қосылуын арттыру үшін маңызды емес, көп атомды май қышқылдарының түзілуінің прекурсорлары ретінде ацетил-КоА мен малонил-КоА, демек, үш глицеридтердің жинақталуы үшін маңызды (Ньюшолм, Старт, 1973)Гликолиз процесінде түзілген глицерофосфат бейтарап май синтезіне де қосылады. Сонымен қатар, бауырда да, әсіресе
адипозды тіндерде де глюкозадан липогенез деңгейін жоғарылату үшін глюкоза-б-фосфатдегидрогеназа реакциясы гормонының ынталандыруы маңызды рөл атқарады, нәтижесінде
май қышқылдары мен глицерофосфаттың биосинтезіне қажетті NADPH тотықсыздандырғыш кофакторы пайда болады. Бұл жағдайда сүтқоректілерде сіңетін глюкозаның тек 3-5% - ы бауыр гликогеніне айналады, ал 30% - дан астамы депозиттік органдарда сақталған май түрінде жиналады.
Осылайша, инсулиннің бауырдағы және әсіресе майлы талшықтағы гликолизге және пентозофосфат жолына әсер етуінің негізгі бағыты триглицеридтердің түзілуін қамтамасыз етуге дейін азаяды. Сүтқоректілер мен құстарда адипоциттерде, ал гепатоциттердегі төменгі омыртқалыларда глюкоза депозитке салынатын триглицеридтердің негізгі көздерінің бірі болып табылады. Бұл жағдайларда көмірсулардың жойылуын гормоналды ынталандырудың физиологиялық мәні негізінен липидтердің сақталуын ынталандыруға дейін азаяды. Сонымен қатар, инсулин гликогеннің синтезіне тікелей әсер етеді — көмірсулардың сақталған түрі — бауырда ғана емес, бұлшықеттерде, бүйректе және мүмкін Май тінінде.
Көмірсулар алмасуына әсер ететін Адреналин глюкагонға жақын, өйткені олардың әсерін медиациялау механизмі аденилатциклаз кешені болып табылады (Робизон және басқалар, 1971). Адреналин, глюкагон сияқты, гликогеннің ыдырауын және глюконеогенез процестерін күшейтеді. Физиологиялық концентрацияда глюкагонды негізінен бауыр мен адипозды тін, ал адреналинді бұлшықеттер (ең алдымен миокард) және май тіндері тағайындайды. Сондықтан Глюкагон көп мөлшерде, ал адреналин аз дәрежеде глюконеогенетикалық процестерді ынталандырумен сипатталады. Алайда, глюкагонға қарағанда адреналин үшін гликогенолиздің жоғарылауы және, мүмкін, осы гликолиздің және
бұлшықеттердегі тыныс алудың жоғарылауы тән. Механизмдер емес, бұлшықет жасушаларындағы гликолитикалық процестерге жалпы әсер ету тұрғысынан адреналин Глюкагон емес, инсулин синерегисті болып табылады. Шамасы, инсулин мен глюкагонкөбінесетамақтану гормондары, ал адреналин стресс гормоны болыптабылады.Қазіргі уақытта гормондардың липидтер алмасуына әсер етуінің негізінде бірқатар биохимиялық механизмдер орнатылған.
Қанға катехоламиндердің шығарылуының жоғарылауымен бірге жүретін ұзақ мерзімді теріс эмоционалды стресс салмақ жоғалтуға әкелуі мүмкін екендігі белгілі. Май тіндері симпатикалық жүйке жүйесінің талшықтарымен мол нервтендірілгенін еске түсіру орынды, бұл талшықтардың қозуы норадреналиннің май тініне тікелей бөлінуімен бірге жүреді. Адреналин мен норадреналин май тініндегі липолиз жылдамдығын арттырады; нәтижесінде май қышқылдарының май қоймаларынан жұмылдырылуы күшейеді және қан плазмасындағы эфирифицирленбеген май қышқылдарының мөлшері артады. Атап өтілгендей, тіндік липазалар (триглицеридлипаза) бір – бірін өзгертетін
екі формада болады, олардың бірі фосфорланған және каталитикалық белсенді, ал екіншісі фосфорланбаған және белсенді емес. Адреналин аденилатциклаза арқылы camp синтезін ынталандырады. Өз кезегінде camp липазаның фосфорлануына, яғни оның белсенді түрінің пайда болуына ықпал ететін тиісті протеинкиназаны белсендіреді. Глюкагонның липолитикалық жүйеге әсері кате-холаминдерге ұқсас екенін атап өткен жөн.
Гипофиздің алдыңғы бөлігінің құпиясы, атап айтқанда соматотропты гормон липидтер алмасуына әсер ететіні күмән тудырмайды. Бездің гипофункциясы денеде майдың жиналуына әкеледі, гипофиздің семіздігі пайда болады. Керісінше, СТГ өндірісінің жоғарылауы липолизді ынталандырады және қан
Сурет.2.Қандағы глюкозаның динамикалық тепе- теңдігін сақтау жолдары бұлшықет және адипозды жасушалардың мембраналарында глюкозаның тасымалдануына "кедергі" болады; Гл - б-ф-глюкоза-б-фосфат
Жалпы метаболизм бағыты мен гликемия деңгейіне әсер ететін көмірсулар алмасуының гормоналды реттегіштерін шартты түрде екі түрге бөлуге болады. Гормондардың бірінші түрітіндердің глюкозаны жоюын және оның гликоген түрінде сақталуынын таландырады, бірақ глюконеогенезді тежейді, сондықтан қандағы глюкоза концентрациясының төмендеуіне әкеледі. Бұл әрекет түрінің гормоны- инсулин. Гормондардың екінші түрі гликогеннің ыдырауын және глюконеогенезді ынталандырады, сондықтан қандағы глюкозаның жоғарылауын тудырады. Бұл түрдегі гормондарға глюкагон (сонымен қатар секретин мен ВИП) және адреналин жатады.Үшінші типтег ігормондар бауырдағы глюконеогенезді ынталандырады, әртүрлі жасушалардың глюкозаның жойылуын тежейді және гепатоциттер мен гликоген түзілуін күшейтсе де, алғашқы екі әсердің басым болуы нәтижесінде қандағы глюкоза деңгейін жоғарылатады. Бұл түрдегі гормондарға глюкокортикоидтар мен СТГ"соматомединдер"жатады. Сонымен қатар, глюконеогенез, гликоген және гликолиз синтезі процестеріне бір бағытты әсер ете отырып, глюкокортикоидтар мен СТГ "соматомединдер" бұлшық ет және адипозды ұлпа жасушаларының мембраналарының глюкозаға өткізгіштігіне әр түрлі әсер етеді.Қандағы глюкоза концентрациясына әсер етубағытыбойынша инсулин гипогликемиялық гормон ("тыныштық және қанықтыру" гормоны), екінші және үшіншітиптегігормондаргипергликемиялық ("стресс және ораза" гормондары) (сурет.3).
Сурет 3. Көмірсулар гомеостазының гормоналдыреттелуі: қатты көрсеткілер әсерді ынталандырады, нүктелі-тежеу.
Инсулинді көмірсулардың сіңу және сақтау гормоны деп атауға болады.
Тіндердегі глюкозаны жоюдың жоғарылауының себептерінің бірі-
гликолизді ынталандыру.Ол гексокиназагликолизінің негізгі ферменттерінің, әсіресе оның белгілі төртизоформасының бірі—П гексокиназасы мен глюкокиназаның активтену деңгейінде жүзеге асырылады (Вебер, 1966; Ильин, 1966,1968).Глюкоза-6- фосфат дегидрогеназа реакциясы сатысында пентозофосфат жолының үдеуі де инсулинмен глюкоза катаболизмінын таландыруда маңызды рөл атқарады (Лейтес,Лаптева,1967). Инсулиннің әсерінен тағамдықгипергликемия кезінде бауырдың глюкозаны қабылдауын ынталандыру даглюкозаны жоғары концентрацияда селективті фосфорлайтын Глюкокиназа бауыр ферментінің гормоналдыиндукциясы маңызды рөл атқарады деп саналады.Бұлшықет пен май жасушаларының глюкозаны жоюды ынталандырудың негізгі себебі, ең алдымен, жасуша мембраналарының моносахаридке өткізгіштігінің селективті жоғарылауы (Лунсгаард, 1939; Левин, 1950). Осылайша гексокиназа реакциясы мен пентозофосфат жолы үшін субстрат концентрациясының жоғарылауына қол жеткізіледі.Қаңқа бұлшықеттері мен миокардта инсулиннің әсерінен гликолиздің жоғарылауы АТФ жинақталуында және бұлшықет жасушаларының жұмысын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Бауырда гликолиздің жоғарылауы пируваттың тіндік тыныс алу жүйесіне қосылуын арттыру үшін маңызды емес, көп атомды май қышқылдарының түзілуінің прекурсорлары ретінде ацетил-КоА мен малонил-КоА, демек, үш глицеридтердің жинақталуы үшін маңызды (Ньюшолм, Старт, 1973)Гликолиз процесінде түзілген глицерофосфат бейтарап май синтезіне де қосылады. Сонымен қатар, бауырда да, әсіресе
адипозды тіндерде де глюкозадан липогенез деңгейін жоғарылату үшін глюкоза-б-фосфатдегидрогеназа реакциясы гормонының ынталандыруы маңызды рөл атқарады, нәтижесінде
май қышқылдары мен глицерофосфаттың биосинтезіне қажетті NADPH тотықсыздандырғыш кофакторы пайда болады. Бұл жағдайда сүтқоректілерде сіңетін глюкозаның тек 3-5% - ы бауыр гликогеніне айналады, ал 30% - дан астамы депозиттік органдарда сақталған май түрінде жиналады.
Осылайша, инсулиннің бауырдағы және әсіресе майлы талшықтағы гликолизге және пентозофосфат жолына әсер етуінің негізгі бағыты триглицеридтердің түзілуін қамтамасыз етуге дейін азаяды. Сүтқоректілер мен құстарда адипоциттерде, ал гепатоциттердегі төменгі омыртқалыларда глюкоза депозитке салынатын триглицеридтердің негізгі көздерінің бірі болып табылады. Бұл жағдайларда көмірсулардың жойылуын гормоналды ынталандырудың физиологиялық мәні негізінен липидтердің сақталуын ынталандыруға дейін азаяды. Сонымен қатар, инсулин гликогеннің синтезіне тікелей әсер етеді — көмірсулардың сақталған түрі — бауырда ғана емес, бұлшықеттерде, бүйректе және мүмкін Май тінінде.
Көмірсулар алмасуына әсер ететін Адреналин глюкагонға жақын, өйткені олардың әсерін медиациялау механизмі аденилатциклаз кешені болып табылады (Робизон және басқалар, 1971). Адреналин, глюкагон сияқты, гликогеннің ыдырауын және глюконеогенез процестерін күшейтеді. Физиологиялық концентрацияда глюкагонды негізінен бауыр мен адипозды тін, ал адреналинді бұлшықеттер (ең алдымен миокард) және май тіндері тағайындайды. Сондықтан Глюкагон көп мөлшерде, ал адреналин аз дәрежеде глюконеогенетикалық процестерді ынталандырумен сипатталады. Алайда, глюкагонға қарағанда адреналин үшін гликогенолиздің жоғарылауы және, мүмкін, осы гликолиздің және
бұлшықеттердегі тыныс алудың жоғарылауы тән. Механизмдер емес, бұлшықет жасушаларындағы гликолитикалық процестерге жалпы әсер ету тұрғысынан адреналин Глюкагон емес, инсулин синерегисті болып табылады. Шамасы, инсулин мен глюкагонкөбінесетамақтану гормондары, ал адреналин стресс гормоны болыптабылады.Қазіргі уақытта гормондардың липидтер алмасуына әсер етуінің негізінде бірқатар биохимиялық механизмдер орнатылған.
Қанға катехоламиндердің шығарылуының жоғарылауымен бірге жүретін ұзақ мерзімді теріс эмоционалды стресс салмақ жоғалтуға әкелуі мүмкін екендігі белгілі. Май тіндері симпатикалық жүйке жүйесінің талшықтарымен мол нервтендірілгенін еске түсіру орынды, бұл талшықтардың қозуы норадреналиннің май тініне тікелей бөлінуімен бірге жүреді. Адреналин мен норадреналин май тініндегі липолиз жылдамдығын арттырады; нәтижесінде май қышқылдарының май қоймаларынан жұмылдырылуы күшейеді және қан плазмасындағы эфирифицирленбеген май қышқылдарының мөлшері артады. Атап өтілгендей, тіндік липазалар (триглицеридлипаза) бір – бірін өзгертетін
екі формада болады, олардың бірі фосфорланған және каталитикалық белсенді, ал екіншісі фосфорланбаған және белсенді емес. Адреналин аденилатциклаза арқылы camp синтезін ынталандырады. Өз кезегінде camp липазаның фосфорлануына, яғни оның белсенді түрінің пайда болуына ықпал ететін тиісті протеинкиназаны белсендіреді. Глюкагонның липолитикалық жүйеге әсері кате-холаминдерге ұқсас екенін атап өткен жөн.
Гипофиздің алдыңғы бөлігінің құпиясы, атап айтқанда соматотропты гормон липидтер алмасуына әсер ететіні күмән тудырмайды. Бездің гипофункциясы денеде майдың жиналуына әкеледі, гипофиздің семіздігі пайда болады. Керісінше, СТГ өндірісінің жоғарылауы липолизді ынталандырады және қан