Файл: ан айналымы биохимиясы модулі бойынша апаратты топтама.docx

Бауырдағы ТТЛП қармауының бұзылуы (B100 апопротеинінің ақауы немесе B, E - апопротеин-рецепторларының ақауы салдарынан) ТТЛП-ның басқа тіндер мен мүшелерде жиналуына әкеледі. Артық ТТЛП – атеросклероздың негізгі қауіпті факторларының бірі. Отбасылық гиперхолестеринемия кезінде ТТЛП-ң атерогенді әсері, майдың шамадан тыс тұтынылуына байланысты қайталама гиперхолестеринемия және B100 апопротеинінің отбасылық ақауы дәл бейтараптандыратын рецепторлармен делдал болады. ТТЛП белгілі бір өзгерістерден кейін ғана мысалы, пероксидті тотығудан кейін атерогенді болады деп саналады. Тотыққан ТТЛП-лерді макрофагтартармен ұсталынадды, содан кейін олар холестерин эфирлерімен жүктелген ксантомды жасушаларға айналады. Бейтараптандыратын рецепторлар артериялардың тегіс бұлшықет жасушаларында да кездеседі.
ТЖЛП-ң түзілуі негізінен екі жолмен жүреді: 1) гепатоциттер мен энтероциттерде – осы жасушаларда синтезделетін өкілдерінен; 2) ТАГ-ге бай липопротеидтерінің катаболизм процесіне тәуелсіз қан ағымында (ХМ және ТӨТЛП).

ТЖЛП құрамында басқа бөлшектермен салыстырғанда фосфолипидтер мен ақуыздардың ең көп мөлшері бар (50%). ТЖЛП-ң негізгі ақуыздары – А-I, С-II, Е апопротеиндері, лецитин-холестеринацилтрансфераза ферменті (ЛХАТ). ЛХАТ гепатоциттерде синтезделеді және қандағы ЛП құрамына түседі. А - I апо ЛХАТ-ға айқын белсендіргіш әсері ға әсер етеді, ал С- I және А – IV апопротеиндер әсері едәуір аз.

Қанда ТЖЛП басқа липопротеиндердің ақуыздарымен және липидтерімен алмасады. ТЖЛП С-II және Е апобелоктарын ХМ мен ТӨТЛП-ге береді, жасуша мембранасы мен ТТЛП-ң беткейінен холестеролд алады. HDL функциясының орындалуы LHAT ферментінің болуымен байланысты. ТЖЛП-ң бұл қызметінің орындалуы ЛХАТ ферментінің болуымен байланысты.

ЛХАТ "дискілерге" әсер еткенде β - күйіндегі лецитиннің майлы-ацил радикалы диск бетінде орналасқан ХС-ң гидроксилді тобына беріледі, нәтижесінде ХСЭ және лизолецитин түзіледі:

ХС + лецитин ---------------- ХСЭ+ лизолецитин

ТЖЛП-ң рецепторлармен байланысуы жасушалардан холестериннің шығарылуын тудырады. Бастапқыда холестерин ТЖЛП қабығына енеді, бірақ содан кейін лецитин-холестерин-ацилтрансфераза әсерінен ол этерификацияланады, кейін ТЖЛП-ң өзегіне орналасады. Осылайша, ТЖЛП бөлшектері холестерол эфирлерімен байытылады. ТЖЛП мөлшері ұлғаяды, диск тәрізді ұсақ бөлшектерден сфералық пішінге айналады, олар ТЖЛП₃ немесе "жетілген ТЖЛП"деп аталады.

Жетілген ТЖЛП біртіндеп холестерол эфирін ТӨТЛП, ТТЛП және ХМ-да бар ТАГ-гі ауыстырады.

---

Адамның қан плазмасындағы ХСЭ негізгі бөлігі (шамамен 90%) ЛХАТ-ң қатысуымен тамыр арнасында түзіледі. Басқа фермент – ацил-КоА–холелестерин– ацилтрансферазаның (АХАТ) қатысуымен ХСЭ аш ішек қабырғасында аз мөлшерде түзіледі. β күйінде кездесетін лецитинде кездесетін әртүрлі май-қышқыл қалдықтарының ішінен ЛХАТ линол қышқылының қалдықтарын жақсырақ өткізеді, бұл адамның қан плазмасында ХСЭ-нің едәуір бөлігі линолеат болатындығымен түсіндіріледі. Егер β-күйіндегі лецитиндеқанықпаған МҚ-ң орнына қаныққан МҚ болса, ЛХАТ әсерінің тиімділігі төмен болады.

ТЖЛП жоғары спецификалық рецепторлары бірыңғай салалы бұлшықеттерде және фибробластарда табылған. Жасушада холестерин концентрациясы жоғарылаған кезде бұл рецепторлардың мөлшері де көбейеді. Бауырда ТЖЛП рецепторлармен байланысады, сосын ыдырайды. ТЖЛП-ң маңызды қызметі - тіндерден холестеринді жою болып табылады. Сонымен, ТЖЛП – антиатерогенді липопротеидтер.

ЛХАТ-ң жетіспеушілігі. ЛХАТ бос холестериннің этерификациясы үшін қажет. ЛХАТ жетіспеген жағдайда этерификацияланбаған бос холстериндер тіндерде жиналады, нәтижесінде мерзімінен бұрын атеросклероз, көздің мүйізгек қабығының бұлыңғырлануы, бүйректің зақымдануы, анемияның туындауына әкеледі. Бұның барлығы жасуша мембранасы қасиеттерінің бұзылуымен байланысты болуы мүмкін.

Осы липопротеиндердің барлығы өздерінің қызметтері бойынша ажыратылады.

1. 
   Хиломикрондар (ХМ) – ішек жасушаларында түзіледі, олардың қызметі: экзогенді майларды ішектен тіндерге өткізу (негізінен май тіндеріне), сонымен қатар, экзогенді холестеринді ішектен бауырға тасымалдау болып табылады.
   
2. 
   Тығыздығы өте төмен липопротеиндер (ТӨТЛП) – бауырда түзіледі, олардың рөлі: бауырда көмірсулардан синтезделген эндогенді майларды май тіндеріне тасымалдау.
   
3. 
   Тығыздығы төмен липопротеиндер (ТТЛП) – ТОЛП-ң түзілу сатысынан кейін қантамырлар арнасында ТӨТЛП-ден және бауырда түзіледі. Олардың рөлі: тіндерге эндогенді холестериннің транспорты.
   
4. 
   Тығыздығы жоғары липопротеиндер (ТЖЛП) – бауырда және аш ішек жасушаларында түзіледі, негізгі рөлі - холестеринді тіндерден бауырға тасымалдау, яғни тіндерді холестериннен босатып, ары қарай холестерин өт арқылы шығарылады.
   

---

Липопротеиндердің (а) құрылымы мен қызметі. Липопротеиндер(а) ТТЛП және ТЖЛП арасында тығыздық диапазонында (1,050-1,085 г/мл) флотацияланатын сферикалық бөлшектер болып табылады. Олардың бөлшектерінің орташа диаметрі 21,0-26,5 нм аралығында болады. Оның құрамында 27% ақуыз, 65% липидтер ( холестерин эфирлері-59%, бос холестерин -14% және 14% фосфолипидтер) және 8% көмірсулар бар. ЛП-ң(а) бірнеше қосымша фракциялары бар.

Липопротеин (а) құрамында жоғары гликозилденген ақуыз – апопротеинмен (а) дисульфидті байланыспен байланысқан B100 апопротеин бар. Құрылымы бойынша апопротеин (а) плазминогенге гомологты.

Бұл ЛП-ң (а) физиологиялық рөлі туралы мәліметтер аз, оның синтезделетін орны нақты анықталмаған, бірақ көптеген зерттеушілер ЛП-ң (а) негізгі түзілетін орны бауыр деп санайды. Ол қарапайым ТТЛП рецепторларымен бәсекелесе әрекеттеседі, бірақ көбінесе бета-ЛП өз рецепторынан ЛП-ді ығыстырады, бұл ЛП(а) нашар метаболизденетінін түсіндіреді. ЛП-ң (а) жартылай ыдырау кезеңі шамамен 3,3 күнді құрайды,яғни ол ұзақ уақыт бойы қан жолымен жүреді, тотығуға ұшырайды және эндотелий жасушаларына жабысады, жабысу ошақтарында эндотелий жасушаларын зақымдайтын және артерия қабырғасына ТТЛП жолын ашатын қабыну процесін тудырады, содан кейін атеросклероздық түйіндер пайда болады.

ЛП-ң (a) атерогенділігін ішінара плазминогÐ

---

Апобелоктардың қызметі.

Бұл ақуыздар липидтерге суда ерігіштігін беріп қана қоймайды, сонымен қатар бауыр мен ішек жасушалары липопротеидтердің секрециясы үшін және липопротеидтердің жасуша бетіндегі рецепторлармен әрекеттесу процесінде қажет. Олардың сондай-ақ липопротеидтер метаболизміне қатысатын ферменттерді белсендіретіндігі және апопротеидтердің негізгі түрлерінің функциялары 2-ші кестеде көрсетілген.

Апопротеидтер және липопротеидтер рецепторлары. Апопротеидтер липопротеидтердің құрылымдық тұтастығын сақтайды, липопротеидтер арасындағы алмасу процестеріне қатысады. Соңғы 10 жылда AI, AII, AIII, B48, B100, CI, CII, CIII, D, E және (a) апопротеиндердің гендері клондалып, осы апопротеиндердің негізгі функциялары анықталған.

1. Апопротеин B. Апопротеиннің толық формасы – апопротеин B100 – құрамында 4536 аминқышқылдары бар. Апопротеин B100 – бауырда түзілетін ТӨТЛП, ТОЛП және ТТЛП-ң негізгі белокты компоненті (B, E – апопротеин рецепторлары). В-100 апопротеині ТТЛПB, E - апопротеин рецепторлары құрамында Е-апопротеині бар липопротеидтермен әрекеттеседі. Апопротеин B48 - бұл B100 апопротеинінің фрагменті, хиломикрондардың және олардың қалдық компоненттерінің негізгі апопротеині. В48 аопротеині ішекте синтезделеді. B, E- апопротеин-рецепторлары В48 апопротеинін танымайды, сондықтан хиломикрондардың қалдық компоненттері қаннан бауырға Е - апопротеин рецепторымен шығарылады.

2. E апопротеині ТТЛП, ТОЛП, ТЖЛП және хиломикрондардың қалдық компоненттерінің құрамына кіреді және осы липопротеидтердің барлығын B,E- апопротеин- рецепторларымен, сондай-ақ, E апопротеинінің рецепторларымен байланыстыруды қамтамасыз етеді. Мысалы, Е апопротеинінің толық болмауы ТОЛП-ң және хиломикрондардың қалдық компоненттерінің жиналуына және жас кезінде атеросклероздың дамуына әкеледі.

AI және AII апопротеиндерінде ТЖЛП ақуыздары жоғары. Апопротеин AI ТЖЛП-де холестеринді этерификациялауды катализдейтін лецитинхолестерин-ацилтрансфераза кофакторы болып табылады. Сонымен қатар, AI апопротеині ТЖЛП-дің бауыр жасушаларымен байланысуына жауап береді және қандағы холестеринді кетіруге қатысады. АII апопротеинінің функциясы дәл анықталмаған. Оның липидтер мен AI апопротеинінің байланысуына ықпал ететіндігі болжанады.

4. CI, CII және CIII апопротеиндері негізінен хиломикрондарда және ТӨТЛП-де кездеседі; ТЖЛП-де олардың мөлшері өте аз болады. Барлық осы апопротеиндер бауырда ТОЛП мен хиломикрондардың қалдық компоненттерінің ұсталуын тежейді.

---

CII апопротеині липопротеидлипаза активаторы ретінде қызмет етеді; CII апопротеині жеткіліксіздігі бар адамдарда ауыр гипертриглицеридемия байқалады. CIII апопротеині липопротеинлипаза ингибиторы болып табылады.

Кесте Адамның липопротеиндерінің биохимиялық сипаттамасы
Қасиеттері	Хиломикрондар	ТӨТЛП	ТОЛП	ТТЛП	ТЖЛП
Бөлшектер көлемі, нм	100—1000	30—80	25—30	20—25	7—15
Тығыздығы, г/см3	0,92- 0,98	0,96—1,006	1,006—1,019	1,019—1,063	1,063—1,210
Құрамы, %
Холестерин	3—7	20—30	30—50	51—58	18—25
Триглицеридтер	80—95	50—65	30—40	4—10	3—7
Фосфолипидтер	3—6	15—20	20—25	18—24	24—32
Нәруыздар	1—2	6—10	10—15	18—22	45—55
Апопротеиндер	B48, AI, AII, AIV, CI, CII, CIII, E	B100, CI, CII, CIII, E	B100, E	B100	AI, AII, AIV, CI, CII, CIII, E
Түзілетін орны немесе шығу көзі	Аш ішек,тағам липидтері	Бауыр, аш ішек	Бауыр, қандағы ТӨТЛП	Бауыр, Қандағы ТӨТЛП мен ТОЛП	Аш ішек, бауыр
Қызметтері	Экзогенді ТАГ-ң ішектен бауыр мен тіндерге тасымалдау	Эндогенді ТАГ-ң бауырдан тіндерге тасымалдау	Эндогенді холестеринді тіндерге тасымалдау	ХС-ді бауырдан тіндерге тасымалдау	ХС-ді тіндерден бауырға тасымалдау
Атерогенділігі	Дәлелденбеген	Дәлелденбеген	Мүмкін	Дәлелденген	Антиатерогенді заттар

---