Файл: Лекция жне зертханалы сабатарды, СЖ таырыптарыны атаулары.doc
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.12.2023
Просмотров: 210
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Конденсатор екі линзадан тұрады. Ол арқылы айнадан шағылысып келген сәуле конденсацияланып /шоғырланып, жинақталып/ препараттың тегіс бетіне бағытталады.
Күн сәулесімен препаратты конденсатор заттық әйнекке дейін көтеріліп қойылады. Ал жасанды жарық болғанда ол препарат жатқан жерде жарық көрінетіндей деңгейге төмендетіледі. Жарық күштілігі конденсатордың астында орналасқан иристі диафрагмамен реттеледі. Ол рычаг күшімен адам көзі сиқты ашылып- жабылып тұратындай етіп жасалған. Объектіні көру үшұн тубус екі жүйемен қозғалтылады. Алғашқы көру үшін макрометр винті, ал оны жақсылап, анықтап көру үшұн микровинтті қолданады. Соңғы винт нәзік болады. Сондықтан онымен жұмыс істегенде аса сақтық, ептілік керек.
Объективтер микроскоптың ең маңызды бөлігі, ол оның оптикалық қуаттылығын көрсетеді. Объектив металл қорапқа орналасқан линзаның екі жүйесінен тұрады. Ең бастысы сыртқа /фронтальды/ линза, оның фокустық қашықтығына объективтің үлкейткіштігі байланысты Объективтің үлкейткіштік шамасы оның сыртқы қорабында жазылған. МБР-1 микроскопының 8,40 /құрғақ/ және 90 /иммерсиялы/ рет үлкейтетін объективтері болады.
Микроорганизмдерді зерттегенде үнемі иммерсиялы немесе майға батып тұратын объективтерді қолданады. Бұл үшін объектив пен заттық әйнек арасына самырсын /кедр/ майы тамызылады. Сонда препарат пен объектив арасында бос жер болмайды: препарат шынысы- самырсын майы –объектив шынысы болып біртұтас көру жүйесін түзеді. Осының арқысында барлық сәуле сынбай және бағытын бөгде жаққа өзгертпей объективке бірден бағытталады да ұсақ объектілердің көрінуін анағұрлым жақсарады.
Объективтер тубустың төменгі бөлігі, яғни револьверге бұралады. Микоскоптың жалпы үлкейткіштігін білу үшін объективтің және окулярдың өздеріне жазылып қойылған жеке үлкейткіштеріне көбейтеді.
Окуляр екі көздік /жоғары жағы/ және жинаушы /төменгі жағы/ линзалардан тұрады. Окулярдың негізгі міндеті объектив жіберген кескінді үлкейту. 5, 7, 10, 12, 15 және 20 есе үлкейтетін окуляр болады. Мысалы, алынған объектив көрсеткіші Х8, ал окулрдікі Х7 жазылған делік, сонда микроскоптың үлкейткіштігі 56 есе болғаны, ал объектив көрсеткіші Х90, окулярдікі Х20 болса, онда үлкейту- 1800 есе деген сөз.
Осымен қатар микроскоптың жарық бергіш бөлек құралы бар. Онсыз жасанды сәулені микроскопқа жиі беруге болмайды және жарық бергіш тәуліктің барлық уақытында ешбір жағдайға тәуелсіз жұмыс жасай беруге мүмкіндік туғызады. Әдетте ОИ-19 жарық бергішті қолданады /2-сурет/. Оның шамы өте төмен вольтті /8в. 20 вт/. Оның корпусындағы шамның алдына иристі диафрагмасы бар екі линзалы конденсор және жарық сүзгішінің қоятын ұяшығы орналасқан. Жарық бергішті микроскоптың алдына айнаға қаратып қояды. Шам жарығының күшін бәсеңдету мақсатында оған сәуле сүзгіш орнатады.
Жоғарыда объектив күші көбейгенде, мысалы Х90 болғанда иммерсиялы жүйе қолданылады деп айтып кеттік. Бұл жұмысты атқару үшін мыналарды орындаған шарт. Алдымен микроскоптың кішкене үлкейткішін /объективті Х8/ жарыққа бағыттайды да препараттағы қаралатын аймақты белгілеп алады. Содан соң таңдап алынған орынға самырсын майын тамызады да, револьверді айналдыра отырып Х90 объективінің линзасын ептеп тигізеді. Объектіні анықтап көру үшін микровинтті жайлап әрлі – берлі бұрау арқылы объективті қозғалтып көреді. Микроптарды қарап болғаннан соң тубусты жоғары көтеріп, препаратты алдыда, объективтегі линзадан дәкемен майды жақсылап сүртіп алады. Тубысты окулярсыз қалдыруға болмайды, өйткені оған шаң- тозаң жиналып қалады. Жұмыс аяқталғаннан соң микроскопты таза орамалмен сүрпіп, өз қорабына салып қояды. Бұнымен қатар микроскоптың және микробтарды қараудың бірнеше түрлері бар. Бірақ олардың басым көпшілігі ғылыми- зерттеу жұмыстарында қолданылатын болғандықтар, оларға бізбұл жерде тоқталып жатпаймыз.
Электрондық микроскоп.
Электрондық микроскоп жай микроскоптан көрінбейтін объектілер мен құрылымдарды зеттеруге арналған аппарат. Электрендық микроскоптың шешуші қабілеті 1-40Å, ол орта есеппен 105 есе ұлғайтып көрсетеді. Электрондық микроскоптың құрылысы жарық-оптикалық микроскоптың құрылыс принцепіне ұқсас болады. Электрондық микроскоптың жекелеген бөлімдерінің құрылыстары кәдімгі жарық микроскобының бөлімдерінің құрылыстарына сәйкес келеді. Олардың окуляры төмен қарай төңкерілген, бірақ жарық сәулесінің орнына электрон шоқтары қолданылады. Олардың негізгі көзі - арнайы электрондық зеңбіректер болып табылады. Электрондар магнитті конденсорлы линзаға өтеді. Электрондарды фокустау үшін линза немесе айна қолдануға болмайды, өйткені электрондар әйнектен өтпейді. Электрондық микроскопта линза қызметін дөңгелек магнит өрісі атқарады, оның әсерінен электрондар шашырайды немесе жиналады. Конденсорлық линзаның қызметі кәдімгі микроскоптың конденсорына ұқсас, электрон шоқтарын объектінің бір нүктесіне жинақтайды. Электрон объектіден өтіп, объектілік линзаға түседі, онда шашыраған шоғырлар қайтадан жинақталып,объектінің алғашқы аралық бейнесі пайда болады. Магнитті проектор (проекциялык линза, окуляр линзасына сәйкес келеді) объектінің соңғы нақты бейнесін беріп, беті күкіртті мырыш немесе виллемит минералының жұқа қабатымен қапталған металлды пластинка – экранға флуорусенциялайды. Экранға түскен электрон сәулелерінің әрбір бөлшегі жарқырай бастайды, бейнеленген объектіні фотосуреке түсіріп алу керек.
Электрондық микроскоппен зерттеу үшін қолданылатын препаратты арнайы торға орналастырылады, ол тор жұқа целлюлозды немесе пластинкалы пленка бетіне жасалынған, онымен препараттың жалпы қалыңдығы 2500Å болады. объектінің қарама-қарсылығын жоғарылату үшін ауыр металлдар (хром, алтын, палладий) тозаңымен немесе қарама-қарсы заттармен (фосфорлы-вольфрам қышқылы, уранилацитат) өңделеді. Микроорганизм клеткаларының морфологиялық ерекшеліктерін зерттеу кезінде электрондық микроскопқа бүтін клеткадан препарат жасайды, ал клетканың ультрақұрылымы зерттеу кезінде олардың мөлшері 800-900Å кесіндісі қолданылады. Электрондық микроскоппен микроорганизмдердің тірі клеткаларын зерттеуге болмайды, өйткені электрон шоқтары препараттан өткенде олар тіршілігін жояды. Электорондық микроскоптардың конструкциясы күрделі, сондықтан оқу орындарындағы лабораторияларда олар болмайды.
Зарарсыздандыру дегеніміз қоректік орталарда, субстраттарда материалдарда, ыдыстарда, аспаптарда және лабораториядағы басқа да заттардағы микроорганизмдерді толық жою. Зарарсыздандыруды бірнеше тәсілдермен жүзеге асыруға болады және қоректік ортамен, түрлі аспаптармен, ыдыстармен жұмыс істегенде бұл әдіс ең негізгі шарт болып табылады.
Іс жүзінде микробиологияда зарарсыздандырудың барлық әдістері де қолданылады. Бірақ көбінесе тәжірибеде химиялық және физикалық зарарсыздандыру көбірек таралған.
Химиялық зарарсыздандыру – химиялық заттардың микроорганизмдерге тигізетін жойқын әсеріне негізделген. Оны вакциналарды, сары суларды және басқа да биопрепараттарды әр түрлі антисептиктермен консервілегенде (хлороформ, хинозол, мертиолат және т.б.) қолданады. Химиялық заттарды сыртқы ортаны: жұмыс орның, бөлмелерді, жұмыс киімдерін, қолдағы тіршілік ететін ауру қоздырғыш микробтарды құрту мақсатында қолданады. Бұндайды дезинфекциялау деп атайды.
Дезинфекциялау үшін фенолдың 3-5%-ті сулы ерітіндісі, формалиннің 0,5-2%-ті ерітіндісі, хлораминнің, иодтың, сулема және т.б. 0,5-3%-ті ерітіндісін қолданады.
Зарарсыздандырудың физикалық әдісіне: жоғары температурамен, ультракүлгін сәулемен, радиоактивті сәулелермен, ультрадыбыспен зарарсыздандыру, арнаулы бактериялық сүзгілерден өткізіп, салқын тәсілмен зарарсыздандыру жатады.
Жоғары температурамен зарарсыздандыру. Ең көп тараған физикалық әдіс. Бұл микробиологиялық аспаптарды жанарғы шамының жалынына қару, заттарды қайнату, құрғақ ыстық ауамен, шамадан тыс температурасы бар буды қысымымен ұштастырумен және бу ағынында ұстаумен жүзеге асады.
Жалында қару зарарсыздандырудың ең шапшаң және сенімді әдісі. Бұл әдіспен бактериологиялық ілмешектерді, инелерді, пинцеттерді заттық әйнектерді, пастер пипеткаларын және т.б. ұсақ аспаптарды зарарсыздандырады. Бұл үшін зарарсыздандырылатын заттарды спиртовка жалынына бірнеше рет қарып алады. Қыздырған кезде микробтармен олардың споралары өртеніп өледі. Бірақ ескеретін жай: аспаптарды өне-бойы жалынға қарығанда олар бүлінеді, ал шыны заттар жарылып сынады немесе балқып өз пішінін жоғалтады. Бұның өзі осы әдісті үнемі қолдана беруге шектейді. Қайнату – инелерді, шприцтерді, хирургиялық аспаптарды зарарсыздандырудың жай тәсілі: оны арнаулы зарарсыздандырғыш аспапта 10-15 минуттай мезгіл шамасында жүзеге асырады. Суға 1-2% сода қосып қайнатудың зарарсыздандыру әсерін арттырып, судың кермектілігін жояды. Бұның өзі металдан жасалған аспаптарды таттанудан сақтайды. Бұл тәсіл кейбір бациллалардың спорплпры және клостридийлары қайнатуға төзімді келеді.
Құрғақ ыстықпен зарарсыздандыру. Бұл тәсілмен әдетте шыны ыдыстарды зарарсыздандырады. Бұнда пробиркаларды, колбаларды алдын ала мақтамен тығындайды. Зарарсыздандырылған заттарға қайтадан ауа микробтары жұқпауы үшін оларды қағазға орап зарарсыздандырады, ол қағазды жұмыс жасаудың алдында ғана ашады.
Пипеткаларды ені 2,5-3 см жалпақ қағазға орайды. Пипеткалардың ауызға алып соратын жағына алдын ала кішкене мақта тығып қояды. Петри табақшасын квадрат пішінді қағазға орайды. Осылай даярланған ыдыстарды алдын ала 160-170 0С дейін қыздыратын құрғатқыш шкафтарда 2 сағаттай ұстайды. Осында жағдайда бактериялар клеткалары ғана емес, оларды споралары да қырылып кетеді. Құрғатқыш шкафта температурасын 175 0С шамасынан асырмау ұсынылады, өйткені температура жоғарылағанда мақта тығын күйіп, қоңырқай тартады, орам қағаздар опырылып сынып кетеді.
Бу ағыныда зарарсыздандыру. Бөлшектеп зарарсыздандыру немесе тиндализациялау. Бу ағанында зарарсыздандыруды Кох аппаратында жүргізеді. Бұнда зарарсыздандырылатын материалға белгілі бір мерзім ішінде ыстық бумен бірнеше рет әсер етеді. Әрине бұны автоклавтарда жүргізуге болады. Бұл әдіс көбінесе зарарсыздандырылатын материал 100 0С және одан да жоғары температурада өз қасиетін жоятын болса ғана қолданылады. Бұған құрамында кейбір көмірсулары бар қоректік орталар (Гисс ортасы, Сүт, ЕПЖ т.б. жатады.) Сондықтан да бұларды Кох аппаратында 30 минуттай үш күндей зарарсыздандырады. Әрбір рет 30 минут зарарсыздандырылғаннан кейін коректік ортаны аппараттан шығарып алып термостатқа немесе жылы болса бөлмеге қояды. Сонда жылы жерде микроб споралары өсіп өнеді. Екінші рет зарарсыздандыруды қайталғанда вегетативтік клеткалар тағы да қырылып кетеді. Бұл әдісті бөлшектеп зарсыздандыру немесе тиндализациялау деп атайды. Тиндализация әдісін Тиндаль ұсынған болатын. Бұнда зарарсыздандырылатын материалды термореттеушісі бар су моншасында 60-65 0С бір сағаттан бес күн бойына немесе 70-80 0С үш күн бойына жүргізеді. Әрбір қыздыру аралығында зарарсыздандырылып отырған материалды споралардан вегетативті формалар өсіп шығуы үшін 25 0С термостатқа қойып отырады. Негізінен тиндализациялау әдісін құрамында белогы көп қоректік ортаны ұрықсыздандыру мақсатында қолданады.
Бу қысымымен зарарсыздандыру. Бұны автоклавта жүргізеді. Бұның өзі сопақша екі қазаннан тұрады. Сыртқысын су-бу камерасы деп, ал ішкісін зарарсыздандырушы камера деп атайды. Ішкі камераға зарарсыздандырылатын материал орнатылады. Осы камераның жоғарғы жағында сыртқы камерадан бу келетін кішкене тесік бар. Автоклав қақпағы ешбір саңылаусыз берік етіп жабылады. Автоклавта қысымды және температураны оның жұмыс істеу кезінде көрсетіп тұратын манометрмен, термометрмен жабдықталған. Автоклавпен жұмыс істеушілер арнайы нұсқаулармен қамтамасыз етіледі және оларды үйрететін арнаулы орында бар.