ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.12.2023
Просмотров: 829
Скачиваний: 32
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
жатады.
Когнитивтік психология сияқты келесі ірі бағыттардың бірі-гуманистік психология. Ол бихевиоризмге және психоталдау теорияларына қарсы бағытталған еді. Гуманистік психологияның негізін салушылардың басты мақсаты адам проблемасын түсіндіруде бихевиоризм мен фрейдизмнің кемшіліктерін түзеу және бірден бір дүрыс, өмірлік психологияны таңдау болып табылады. Абрахим Маслоу гуманистік бағыттың белгілі өкілдерінің бірі.
Өткен ғасырдың аяқ кезінде Ресейде И.М.Сеченовты жақтаушылар мен ескі психологиялық мектептің арасында өткен ғылыми пікірталас өте қызу түрде жүргізілді. И.М.Сеченов интроспекция әдісін психикалық құбылыстарды тану әдісі ретінде жоққа шығарды, ал оның қарсыластары ол әдісті психикалық қүбылыстардың мәнін түсінудің негізгі тәсілі ретінде қарастырды. Біздің елімізде психологиялық білімді одан әрі дамытуда, оның ішінде іс-әрекеттің психологиялық теориясын талдауда Сеченовтың идеялары В.М.Бехтерев және И.П.Павлов сияқты белгілі отандық ғалымдардың еңбектеріне ықпал етті.
В.М.Бехтерев, И.П.Павлов сияқты талантты ғалымдар Сеченовтың ықпалымен ағзаның рефлекторлық қызметі туралы ілімді негіздеді. Олар орталық жүйке жүйесі жүмысының қызметін әртүрлі атаған болатын: Бехтерев «біріккен рефлекс», ал Павлов - «шартты рефлекс» деп атады. Олар алғаш рет психологияға мінез-құлықты зерттеу пәні ретінде енгізді. Бірақ бихевиоризмді жақтаушылармен сол кезде жұмыс істеген Бехтерев пен Павлов және мінез-құлықты зерттеген отандық физиологтардың арасында ерекше қағидалық айырмашылықтар болды.
Д.Н.Узнадзе (1886-1950) ұстаным теориясы мен ғылыми мектепті басқарды, психикалық үрдістердің қалыптасуы мен дамудың мәдени-тарихи теориясының негізін салушы Л.С.Выготский (1896-1934) болды, ойлау теориясы С.Л.Рубинштейннің және оның ізбасарларының еңбектерінде одан әрі дамыды.
Кеңес психология ғылымының теориялық және әдіснамалық негіздерін қалаған бұл кеңес ғалымдарының аға буыны болып табылады, ал практикалық-эксперименталдік түрде оны талдау кеңес психологтарының келесі буынының еншісіне тиді, оның ішінде аты әлемге танымал Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, А.Р.Лурия, П.Я.Гальперин(1902-1988), Д.Б.Эльконин, Е.Н.Соколов, А.А.Смирнов және т.б. есімдерін атауға болады. Олардың негізгі еңбектері 30-60 жылдардың арасында дүниеге келді.
Б.Г.Ананьев (1907-1972) қабылдау, педагогикалық бағалау психологиясы, адамтанудың жалпы мәселелерін зерттеуге ерекше үлес қосты. Оның ерекше сіңірген еңбегі Ленинград университетінде психология факультетін құру және «Ленинград психологтарының мектебі» атымен біріккен белгілі ғалымдардың үлкен тобын даярлаумен байланысты.
С.Л.Рубинштейн (1889-1960) мен А.НЛеонтьев (1903-1979) Ломоносов атындағы Москва мемлекеттік университетінде психология бөлімі мен факультетін құруда ерекше ұйымдастырушылық рөл атқарғандығын айтпай кетуге болмайды, сонымен қатар А.Н.Леонтьев қабылдау, ес, сана, жеке тұлға және психикалық даму проблемаларын теориялық және эксперименталдік тұрғыдан зерттеуге, елімізде психология ғылымын дамытуға орасан зор үлес қосты. Ол психологиялық «іс-әрекет теориясы» деп аталатын жаңа психологиялық теорияның негізін салды, соның нәтижесінде қабылдау, ес, ойлау, сана мен жеке тұлға үрдістері бұрын соңды болмаған ерекше шешімін тапты. Бұл теория өз төңірегіне психолог ғалымдардың аға буын өкілдерін топтастырды. А.Н.Леонтьевтің жетекшілігімен 40-50 жылдары мен 60-70 жылдары өз беттерімен зерттеу жолына түсті.
Елімізде кеңестік дәуірде психология ғылымын қалыптастыруда ерекше еңбек сіңірген қарымды да майталман психолог ғалымдарымыз Б.Г.Ананьев, П.П.Блонский, Л.С.Выготский, А.В.Запорожец, А.Р.Лурия, Г.С.Костюк, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, А.А.Соколов, А.А.Смирнов, Б.М.Теплов, Д.Н.Узнадзе және т.б. ерекше айта аламыз.
Алдыңғы қатарлы кеңес психологтары психология ғылымының алдында тұрған міндеттерді айқындап берді, осы міндеттерді шешу негізгі педагогикалық проблемаларды іске асырудың нәтижесіне тікелей байланысты. Кеңес психологтары педагогикалық психология саласында біршама іс тындырды.
А.В.Запорожец (1905-1981) Д.Б.Эльконинмен (1904-1984)біргебалаларпсихологиясыныңнегізінқалады.А.В.Запорожецтің ғылыми зерттеу саласына қабылдау, қозғалысжәне эмоция проблемалары кірді. Д.В.Эльконин ойын теориясы мен бала психикасы дамуының авторы ретінде белгілі ғалым, сонымен қатар В.В.Давыдовпен бірге мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балаларды оқытудың жаңатұжырымдамасының авторы болды. С.Л.Рубинштейн «Жалпы психология негіздері» атты іргелі еңбекті дайындап, бастырып шығарды. Еңбекке отандық, сонымен қатар әлемдік психология ғылымының озық жетістіктері кірді.
Нейропсихология саласында А.Р.Лурия (1902-1977) жоғары психикалық қызметтің анатомиялық-физиологиялық негіздерін зерттеді. А.Р.Лурияның ес пен ойлаудың нейрофизиологиялық негіздерін зерттеуге арналған еңбектерінің мәні ерекше болды. Оның еңбектері қазіргі кезде диагностикалық және терапевтік мақсатта кеңінен колданылып отырған қазіргі медициналық психология үшін ғылыми-психологиялық негіз болды.
Е.Н.Соколов (1920-2008)- еңбектері бүкіл әлемге кеңінен танымал болған көрнекті психофизиолог. Ол түс көру теориясын негіздеді, яғни адамдардың заттардың түсін қабылдауды түсіндірді. Ол зейіннің нейропсихологиялық негіздерінің құрылымына кіретін бағдарлы рефлексті ашты және сипаттап берді.
А.А.Смирновтың (1894-1980) еңбектерінің арқасында материалды есте сақтау мен қайта жаңғырту іс-әрекетті үйымдастыру мен жағдайларына тәуелді екендігі анықталды.
Қазақстанда психологиялық ой-пікірдің қалыптасуы туралы айтқанда, ең алдымен оның тарихының өте ертеде жатқандығы туралы еске ала кеткен жөн.
Қазақ психология тарихын зерттеумен көптен айналысып жүрген көрнекті психолог-ғалым Жарықбаев Құбығұл Бозайұлы Қазақстанда психология ғылымының қалыптасуы мен даму тарихын үш кезеңге бөліп қарастырады. Бірінші кезеңі-кеңес үкіметі орнағанға дейінгі қазақ психологиясы- бүл кезең психология ғылымының ілкі бастауы (ХҮ-ХХ ғ) болса, екінші кезеңі марксистік кеңестік психология деп аталады (1920-1990), үшінші кезең - егемен, тәуелсіз Қазақстан жағдайында қалыптасқан ғылыми психология дамуының жаңа кезеңі (1991-2006).
Алғашқы психологиялық ой-пікір қазақ топырағында дүниеге келген шығыстың ұлы ойшылы Әбу-Насыр әл-Фараби (870-950) ғылыми еңбектері мен философиялық тракттарынан бастау алады. Әл-Фараби ілкі ортағасырлық білім-ғылымының барлық салаларының негізін қамтитын орасан мол мұра қалдырады. Сондай ғылым салаларының бірі – психология. Ол психология ғылымының әр түрлі мәселелеріне «Ақыл ой туралы», «Темперамент туралы», «Түс көру туралы», «Жанның мәні туралы» «Ақыл-ой және ұғым» «Жасөспірімнің ақыл ойы туралы кітап», «Ересектердің ақыл ойы туралы кутап» және т.б. еңбектерін арнады.
Қазақ топырағында дүниеге келген, ортағасырлық Жүсіп Баласағұнидің «Құдадғу білік» еңбегі көне түркі тілінде жазылган дастан, ол психологиялық ой-толғаныстарға өте бай. Отбасы тәрбиесі- бала мінез-құлқы мен психологиялық бейнесін қалыптастырудағы негіздерінің негізі. Ж.Баласағұнидің айтуынша, үлгілі тәрбиенің негізі- білім, әдет-дағдыларға машықтандыру. Бұл еңбегінде адамдардың бір-бірімен қатынас жасауы, сөз өнері, адамның әртүрлі жаман-жақсы қасиеттері туралы кең көлемде әңгімеледі.
Моральдік-психологиялық сипаттағы ой-пікірлерортағасырлық ғүлама-ойшылдар Махмұд Қашқари, Ахмет Жүгінеки, Ахмет Яссауи, Саиф Сараи, Мұхаммет Хайдар Дулати, Қ.Жалаири еңбектерінде жан-жақты баяндалады. Сонымен қатар қазақтың ақын-жыраулары Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз жырау, Доспанбет жырау, Жиембет Жырау, Бұқар жырау, Ақтамберді жырау, Шал ақын, Дулат Бабатайұлы, Махамбет Өтемісұлы еңбектерінде адамгершілік-ұлтжандылық қасиеттерді насихаттайтын психологиялық ойлар басым келеді.
Тәлімдік түрғыдан ақын-жыраулардың еңбектерінде қолбасының біртуар тұлғасы, батыл, ержүрек, батыр адамдардың психологиясы, ішкі жан дүниесі суреттеледі. Махамбет Өтемісүлы өзінің ұлттық насихаттық мазмүнға толы өлеңдерінде дауылпаз ақын жастардың тәні мен жаны бірдей шынығуына, олардың күшті ерік-жігері мен қайсар мінез-құлқын тәрбиелеу ісіне зор маңыз берді.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда ағартушылық қозғалыстың туын биік ұстаған ағартушы-демократтар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтың рухани мұрасының психологиялық ой-пікірдің даму тарихында алатын орны өз алдына бір төбе.
Қазақ ағартушыларының психологиялық көзқарасын қазақ психологтарының ішінен бірінші болып зерделеген көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, психолог-ғалым, академик Төлеген Тәжібаев (1910-1964) болды. Ол Қазақстанда психология ғылымы саласында тұңғыш рет 1939 жылы Ленинград қаласында «К.Д.Ушинский- Ресейдегі педагогикалық психологияның негізін салушы» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.
Академик Т.Тажибаевтан кейін бұл бағытта ғылыми –зерттеу жұмысын ілгері дамытқан, Қазақстанда психологиялық және педагогикалық ой-пікірдің қалыптасуы мен даму тарихын зерделеген, «Қазақстанда төңкеріске дейінгі педагогикалық ой-пікірдің қалыптасуы және дамуы», «Қазақстанда психологиялық ой-пікірдің қалыптасуы мен дамуы» және т.б. монографиялық енбектердің авторы, көрнекті психолог-ғалым, педагогика және психология ғылымдарының докторы, профессорҚ.Б.Жарықбаевтың алатын орны ерекше.Ол қазақ психологиясының тарихын зерделеуде сонау орта ғасырлық ғұлама ойшылдар - Әбу Насыр әл-Фарабиден, Жүсіп Баласағұнидан, Махмұт Қашқари, Ахмет Жүгінеки, Ахмет Иассауи, Мұхаммет Дулати, Қадырғали Жалаири еңбектерінен бастау алады. Қ.Б.Жарықбаев XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ ағартушылары Шоқанның, Абайдың, Ыбырайдың, Шәкәрімнің, М.Көпеевтің, Ғұмар Қараштың,Ә.Бөкейхановтың, А.Байтұрсыновтың,Х.Досмұхамедовтың,Н.Құлжанованың,Ж.Аймауытовтың,М.Жұмабаевтың, С.Торайғыровтың психологиялықкөзқарастарына жан-жақты талдау жасады.
Қазақстанда психология ғылымының дамуы басқа қоғамдық ғылымдар сияқты кеңестік дәуірде жан-жақта дами бастады. Оның кең кұлаш жайып дамуына белгілі алғышарттар жасалынды. Атап айтқанда, сонау орта ғасырдан бастау алатын, қазақ топырағында дүниеге келген ғұлама-ойшылдар Әл-Фараби,Ж.Баласағұнидің және т.б. психологиялық мұраларында, төңкеріске дейінгі кезеңдегі қазақ ағартушылары Абай, Шоқан, Ыбырай, Шәкәрімнің психологиялық ілімдерінде, XX ғасырдың бас кезіндегі М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов еңбектерінде негізі қаланды. Сонымен, кенестік дәуірде қазақ психология ғылымы бос орынға келген жоқ, оган дейін Республикада кеңестік психологияның дамуына белгілі алғышарттар жасалып, ғылыми негіз қаланған болатын.
Қазақ топырағында алғаш рет 1922 жылы «Педагогика» атты (Ташкент, Орынбор) М.Жұмабаевтың оқулығының жарық көруі омірде оте сирек кездесетін құбылыс ретінде бағалауға болады. Бірақ оқулықтың аты «Педагогика» деп аталғанмен, оның бүкіл мазмұны психология ғылымының мәселеріне арналган. 15 тарау 106 беттен тұратын «Педагогика» оқулығының төрт-ақ тарауы, 13 беті ғана педагогика мәселелеріне арналған да, 11 тарауы түгелге дерлік психологиялық құбылыстарға, оның ішінде таным үрдістеріне, оны жіктеу, ақыл-коріністері, ес, зейін сияқты психологиялық үрдістерге арналады. Бұл еңбекте қазақ терминологиясының мәселелері де назардан тыс қалмаған.
Кезінде қуғын-сүргінге ұшыраған, жеке адамға табынудың, заңсыздықтың құрбаны болған, біртуар қазақ зиялыларының бірі-Ж.Аймауытов қазақ топырағында тұңғыш рет «Психология» (Қызылорда- Ташкент) оқулығын 1926 жылы жазды.
Психология және педагогика ғылымдары саласында психолог және педагог ғалым ретінде Василий Яковлевич Струминскийдің (1880-1967) Республикада психология ғылымын дамытуда сіңірген еңбегі ерекше. 1923 жылы В.Я.Струминскийдің Орынбор қаласынды «Психология» оқулығы орыс тілінде жарық көрді. Еңбегінде диалектикалық материализм тұрғысынан ғылыми психологияның негізгі мәселелерін бір жүйелі баяндау тәжірибесіне тоқталады. Кейбір әдіснамалық кемшіліктеріне қарамастан, бұл еңбектің мәні орасан зор болды.
1935 жылдан бастап, әмірінің соңғы кезіне дейін психология ғылымының корнекті қайраткері, профессор Александр Петрович Нечаев (1970-1948) Семей қаласында тұрды. Психология ғылымы саласында 50 жылдан астам уақыт жемісті еңбек еткен, есімі әлемге белгілі психолог-ғалым.
Когнитивтік психология сияқты келесі ірі бағыттардың бірі-гуманистік психология. Ол бихевиоризмге және психоталдау теорияларына қарсы бағытталған еді. Гуманистік психологияның негізін салушылардың басты мақсаты адам проблемасын түсіндіруде бихевиоризм мен фрейдизмнің кемшіліктерін түзеу және бірден бір дүрыс, өмірлік психологияны таңдау болып табылады. Абрахим Маслоу гуманистік бағыттың белгілі өкілдерінің бірі.
Өткен ғасырдың аяқ кезінде Ресейде И.М.Сеченовты жақтаушылар мен ескі психологиялық мектептің арасында өткен ғылыми пікірталас өте қызу түрде жүргізілді. И.М.Сеченов интроспекция әдісін психикалық құбылыстарды тану әдісі ретінде жоққа шығарды, ал оның қарсыластары ол әдісті психикалық қүбылыстардың мәнін түсінудің негізгі тәсілі ретінде қарастырды. Біздің елімізде психологиялық білімді одан әрі дамытуда, оның ішінде іс-әрекеттің психологиялық теориясын талдауда Сеченовтың идеялары В.М.Бехтерев және И.П.Павлов сияқты белгілі отандық ғалымдардың еңбектеріне ықпал етті.
В.М.Бехтерев, И.П.Павлов сияқты талантты ғалымдар Сеченовтың ықпалымен ағзаның рефлекторлық қызметі туралы ілімді негіздеді. Олар орталық жүйке жүйесі жүмысының қызметін әртүрлі атаған болатын: Бехтерев «біріккен рефлекс», ал Павлов - «шартты рефлекс» деп атады. Олар алғаш рет психологияға мінез-құлықты зерттеу пәні ретінде енгізді. Бірақ бихевиоризмді жақтаушылармен сол кезде жұмыс істеген Бехтерев пен Павлов және мінез-құлықты зерттеген отандық физиологтардың арасында ерекше қағидалық айырмашылықтар болды.
Д.Н.Узнадзе (1886-1950) ұстаным теориясы мен ғылыми мектепті басқарды, психикалық үрдістердің қалыптасуы мен дамудың мәдени-тарихи теориясының негізін салушы Л.С.Выготский (1896-1934) болды, ойлау теориясы С.Л.Рубинштейннің және оның ізбасарларының еңбектерінде одан әрі дамыды.
Кеңес психология ғылымының теориялық және әдіснамалық негіздерін қалаған бұл кеңес ғалымдарының аға буыны болып табылады, ал практикалық-эксперименталдік түрде оны талдау кеңес психологтарының келесі буынының еншісіне тиді, оның ішінде аты әлемге танымал Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, А.Р.Лурия, П.Я.Гальперин(1902-1988), Д.Б.Эльконин, Е.Н.Соколов, А.А.Смирнов және т.б. есімдерін атауға болады. Олардың негізгі еңбектері 30-60 жылдардың арасында дүниеге келді.
Б.Г.Ананьев (1907-1972) қабылдау, педагогикалық бағалау психологиясы, адамтанудың жалпы мәселелерін зерттеуге ерекше үлес қосты. Оның ерекше сіңірген еңбегі Ленинград университетінде психология факультетін құру және «Ленинград психологтарының мектебі» атымен біріккен белгілі ғалымдардың үлкен тобын даярлаумен байланысты.
С.Л.Рубинштейн (1889-1960) мен А.НЛеонтьев (1903-1979) Ломоносов атындағы Москва мемлекеттік университетінде психология бөлімі мен факультетін құруда ерекше ұйымдастырушылық рөл атқарғандығын айтпай кетуге болмайды, сонымен қатар А.Н.Леонтьев қабылдау, ес, сана, жеке тұлға және психикалық даму проблемаларын теориялық және эксперименталдік тұрғыдан зерттеуге, елімізде психология ғылымын дамытуға орасан зор үлес қосты. Ол психологиялық «іс-әрекет теориясы» деп аталатын жаңа психологиялық теорияның негізін салды, соның нәтижесінде қабылдау, ес, ойлау, сана мен жеке тұлға үрдістері бұрын соңды болмаған ерекше шешімін тапты. Бұл теория өз төңірегіне психолог ғалымдардың аға буын өкілдерін топтастырды. А.Н.Леонтьевтің жетекшілігімен 40-50 жылдары мен 60-70 жылдары өз беттерімен зерттеу жолына түсті.
Елімізде кеңестік дәуірде психология ғылымын қалыптастыруда ерекше еңбек сіңірген қарымды да майталман психолог ғалымдарымыз Б.Г.Ананьев, П.П.Блонский, Л.С.Выготский, А.В.Запорожец, А.Р.Лурия, Г.С.Костюк, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, А.А.Соколов, А.А.Смирнов, Б.М.Теплов, Д.Н.Узнадзе және т.б. ерекше айта аламыз.
Алдыңғы қатарлы кеңес психологтары психология ғылымының алдында тұрған міндеттерді айқындап берді, осы міндеттерді шешу негізгі педагогикалық проблемаларды іске асырудың нәтижесіне тікелей байланысты. Кеңес психологтары педагогикалық психология саласында біршама іс тындырды.
А.В.Запорожец (1905-1981) Д.Б.Эльконинмен (1904-1984)біргебалаларпсихологиясыныңнегізінқалады.А.В.Запорожецтің ғылыми зерттеу саласына қабылдау, қозғалысжәне эмоция проблемалары кірді. Д.В.Эльконин ойын теориясы мен бала психикасы дамуының авторы ретінде белгілі ғалым, сонымен қатар В.В.Давыдовпен бірге мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы балаларды оқытудың жаңатұжырымдамасының авторы болды. С.Л.Рубинштейн «Жалпы психология негіздері» атты іргелі еңбекті дайындап, бастырып шығарды. Еңбекке отандық, сонымен қатар әлемдік психология ғылымының озық жетістіктері кірді.
Нейропсихология саласында А.Р.Лурия (1902-1977) жоғары психикалық қызметтің анатомиялық-физиологиялық негіздерін зерттеді. А.Р.Лурияның ес пен ойлаудың нейрофизиологиялық негіздерін зерттеуге арналған еңбектерінің мәні ерекше болды. Оның еңбектері қазіргі кезде диагностикалық және терапевтік мақсатта кеңінен колданылып отырған қазіргі медициналық психология үшін ғылыми-психологиялық негіз болды.
Е.Н.Соколов (1920-2008)- еңбектері бүкіл әлемге кеңінен танымал болған көрнекті психофизиолог. Ол түс көру теориясын негіздеді, яғни адамдардың заттардың түсін қабылдауды түсіндірді. Ол зейіннің нейропсихологиялық негіздерінің құрылымына кіретін бағдарлы рефлексті ашты және сипаттап берді.
А.А.Смирновтың (1894-1980) еңбектерінің арқасында материалды есте сақтау мен қайта жаңғырту іс-әрекетті үйымдастыру мен жағдайларына тәуелді екендігі анықталды.
Қазақстанда психологиялық ой-пікірдің қалыптасуы туралы айтқанда, ең алдымен оның тарихының өте ертеде жатқандығы туралы еске ала кеткен жөн.
Қазақ психология тарихын зерттеумен көптен айналысып жүрген көрнекті психолог-ғалым Жарықбаев Құбығұл Бозайұлы Қазақстанда психология ғылымының қалыптасуы мен даму тарихын үш кезеңге бөліп қарастырады. Бірінші кезеңі-кеңес үкіметі орнағанға дейінгі қазақ психологиясы- бүл кезең психология ғылымының ілкі бастауы (ХҮ-ХХ ғ) болса, екінші кезеңі марксистік кеңестік психология деп аталады (1920-1990), үшінші кезең - егемен, тәуелсіз Қазақстан жағдайында қалыптасқан ғылыми психология дамуының жаңа кезеңі (1991-2006).
Алғашқы психологиялық ой-пікір қазақ топырағында дүниеге келген шығыстың ұлы ойшылы Әбу-Насыр әл-Фараби (870-950) ғылыми еңбектері мен философиялық тракттарынан бастау алады. Әл-Фараби ілкі ортағасырлық білім-ғылымының барлық салаларының негізін қамтитын орасан мол мұра қалдырады. Сондай ғылым салаларының бірі – психология. Ол психология ғылымының әр түрлі мәселелеріне «Ақыл ой туралы», «Темперамент туралы», «Түс көру туралы», «Жанның мәні туралы» «Ақыл-ой және ұғым» «Жасөспірімнің ақыл ойы туралы кітап», «Ересектердің ақыл ойы туралы кутап» және т.б. еңбектерін арнады.
Қазақ топырағында дүниеге келген, ортағасырлық Жүсіп Баласағұнидің «Құдадғу білік» еңбегі көне түркі тілінде жазылган дастан, ол психологиялық ой-толғаныстарға өте бай. Отбасы тәрбиесі- бала мінез-құлқы мен психологиялық бейнесін қалыптастырудағы негіздерінің негізі. Ж.Баласағұнидің айтуынша, үлгілі тәрбиенің негізі- білім, әдет-дағдыларға машықтандыру. Бұл еңбегінде адамдардың бір-бірімен қатынас жасауы, сөз өнері, адамның әртүрлі жаман-жақсы қасиеттері туралы кең көлемде әңгімеледі.
Моральдік-психологиялық сипаттағы ой-пікірлерортағасырлық ғүлама-ойшылдар Махмұд Қашқари, Ахмет Жүгінеки, Ахмет Яссауи, Саиф Сараи, Мұхаммет Хайдар Дулати, Қ.Жалаири еңбектерінде жан-жақты баяндалады. Сонымен қатар қазақтың ақын-жыраулары Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз жырау, Доспанбет жырау, Жиембет Жырау, Бұқар жырау, Ақтамберді жырау, Шал ақын, Дулат Бабатайұлы, Махамбет Өтемісұлы еңбектерінде адамгершілік-ұлтжандылық қасиеттерді насихаттайтын психологиялық ойлар басым келеді.
Тәлімдік түрғыдан ақын-жыраулардың еңбектерінде қолбасының біртуар тұлғасы, батыл, ержүрек, батыр адамдардың психологиясы, ішкі жан дүниесі суреттеледі. Махамбет Өтемісүлы өзінің ұлттық насихаттық мазмүнға толы өлеңдерінде дауылпаз ақын жастардың тәні мен жаны бірдей шынығуына, олардың күшті ерік-жігері мен қайсар мінез-құлқын тәрбиелеу ісіне зор маңыз берді.
XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда ағартушылық қозғалыстың туын биік ұстаған ағартушы-демократтар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтың рухани мұрасының психологиялық ой-пікірдің даму тарихында алатын орны өз алдына бір төбе.
Қазақ ағартушыларының психологиялық көзқарасын қазақ психологтарының ішінен бірінші болып зерделеген көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, психолог-ғалым, академик Төлеген Тәжібаев (1910-1964) болды. Ол Қазақстанда психология ғылымы саласында тұңғыш рет 1939 жылы Ленинград қаласында «К.Д.Ушинский- Ресейдегі педагогикалық психологияның негізін салушы» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.
Академик Т.Тажибаевтан кейін бұл бағытта ғылыми –зерттеу жұмысын ілгері дамытқан, Қазақстанда психологиялық және педагогикалық ой-пікірдің қалыптасуы мен даму тарихын зерделеген, «Қазақстанда төңкеріске дейінгі педагогикалық ой-пікірдің қалыптасуы және дамуы», «Қазақстанда психологиялық ой-пікірдің қалыптасуы мен дамуы» және т.б. монографиялық енбектердің авторы, көрнекті психолог-ғалым, педагогика және психология ғылымдарының докторы, профессорҚ.Б.Жарықбаевтың алатын орны ерекше.Ол қазақ психологиясының тарихын зерделеуде сонау орта ғасырлық ғұлама ойшылдар - Әбу Насыр әл-Фарабиден, Жүсіп Баласағұнидан, Махмұт Қашқари, Ахмет Жүгінеки, Ахмет Иассауи, Мұхаммет Дулати, Қадырғали Жалаири еңбектерінен бастау алады. Қ.Б.Жарықбаев XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ ағартушылары Шоқанның, Абайдың, Ыбырайдың, Шәкәрімнің, М.Көпеевтің, Ғұмар Қараштың,Ә.Бөкейхановтың, А.Байтұрсыновтың,Х.Досмұхамедовтың,Н.Құлжанованың,Ж.Аймауытовтың,М.Жұмабаевтың, С.Торайғыровтың психологиялықкөзқарастарына жан-жақты талдау жасады.
Қазақстанда психология ғылымының дамуы басқа қоғамдық ғылымдар сияқты кеңестік дәуірде жан-жақта дами бастады. Оның кең кұлаш жайып дамуына белгілі алғышарттар жасалынды. Атап айтқанда, сонау орта ғасырдан бастау алатын, қазақ топырағында дүниеге келген ғұлама-ойшылдар Әл-Фараби,Ж.Баласағұнидің және т.б. психологиялық мұраларында, төңкеріске дейінгі кезеңдегі қазақ ағартушылары Абай, Шоқан, Ыбырай, Шәкәрімнің психологиялық ілімдерінде, XX ғасырдың бас кезіндегі М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов еңбектерінде негізі қаланды. Сонымен, кенестік дәуірде қазақ психология ғылымы бос орынға келген жоқ, оган дейін Республикада кеңестік психологияның дамуына белгілі алғышарттар жасалып, ғылыми негіз қаланған болатын.
Қазақ топырағында алғаш рет 1922 жылы «Педагогика» атты (Ташкент, Орынбор) М.Жұмабаевтың оқулығының жарық көруі омірде оте сирек кездесетін құбылыс ретінде бағалауға болады. Бірақ оқулықтың аты «Педагогика» деп аталғанмен, оның бүкіл мазмұны психология ғылымының мәселеріне арналган. 15 тарау 106 беттен тұратын «Педагогика» оқулығының төрт-ақ тарауы, 13 беті ғана педагогика мәселелеріне арналған да, 11 тарауы түгелге дерлік психологиялық құбылыстарға, оның ішінде таным үрдістеріне, оны жіктеу, ақыл-коріністері, ес, зейін сияқты психологиялық үрдістерге арналады. Бұл еңбекте қазақ терминологиясының мәселелері де назардан тыс қалмаған.
Кезінде қуғын-сүргінге ұшыраған, жеке адамға табынудың, заңсыздықтың құрбаны болған, біртуар қазақ зиялыларының бірі-Ж.Аймауытов қазақ топырағында тұңғыш рет «Психология» (Қызылорда- Ташкент) оқулығын 1926 жылы жазды.
Психология және педагогика ғылымдары саласында психолог және педагог ғалым ретінде Василий Яковлевич Струминскийдің (1880-1967) Республикада психология ғылымын дамытуда сіңірген еңбегі ерекше. 1923 жылы В.Я.Струминскийдің Орынбор қаласынды «Психология» оқулығы орыс тілінде жарық көрді. Еңбегінде диалектикалық материализм тұрғысынан ғылыми психологияның негізгі мәселелерін бір жүйелі баяндау тәжірибесіне тоқталады. Кейбір әдіснамалық кемшіліктеріне қарамастан, бұл еңбектің мәні орасан зор болды.
1935 жылдан бастап, әмірінің соңғы кезіне дейін психология ғылымының корнекті қайраткері, профессор Александр Петрович Нечаев (1970-1948) Семей қаласында тұрды. Психология ғылымы саласында 50 жылдан астам уақыт жемісті еңбек еткен, есімі әлемге белгілі психолог-ғалым.