Файл: Ежелгі жне ортаасыр ркениетіндегі мдениет ымыны алыптасуы жне оны аналогы (вэнь, дхарма, пайдейя).docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 09.01.2024
Просмотров: 336
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Алтын Орда және оның Еуропа халықтары мәдениетінің қалыптасуындағы мәні
Алтын Орда – Жошы ұлысының орнына құрылған алғашқы ірі мемлекеттердің бірі. Орталығы алғашында Сарай-Батуда (Еділ бойында) болды, кейін Сарай-Беркеге көшірілді. Батый хан Алтын Орданы құрып, 1227-1255 жылдары мемлекетті басқарған. Мұсылман деректерінде Батый хан әділ адам болғандығы айтылады. Батый хан мұсылмандардың ең жақын қамқоршысы деп есептелген. Орыс жылнамаларында Батый ханның Алтын Орданың экономикалық қуатын арттыруға, қалалық өмірдің жандануына ерекше көңіл бөлгендігі айтылған.
1236-1242 жылдары Батысқа жасалған жеті жылдық жорықты Батый хан басқарды. Берке хан Монғол империясына тәуелділігін мойындамай, бүкілмонғолдық құрылтайға қатысудан бас тартты. Берке хан Алтын Орданы күшейту үшін мұсылман дінін қабылдады. Меңгу-Темір 1271 жылы Египетпен байланысына кедергі болуға тырысқан Византияға қарсы жорыққа шықты. Византия императоры соғыстан бас тартып, бейбіт келісімге келді. Бұл келісім Алтын Орданың Жерорта теңізі бойындағы қалалармен сауда қатынасын жақсартты. Тохты хан Алтын Орданың саяси жағынан мемлекеттік беделінің көтерілуіне зор үлесін қосты. Ол Иран, Кавказ елдерімен сауда байланысын жандандырған. Египетпен тығыз қатынаста болды. Алтын Орданың гүлденген кезі Өзбек хан мен баласы Жәнібек ханның билігі тұсында болды. Өзбек хан қалалық өмірдің дамуына қатты көңіл бөлген. Оның билігі кезінде мұсылман діні мемлекеттік дін болып жарияланды.
14 ғасырдың екінші жартысында Алтын Орда ішінде алауыздық күшейді. Жошы ханның екінші бір ұрпағы Тоқтамыс Әмір Темірдің көмегімен Алтын Орданың билігін алады. Әмір Темір Алтын Ордаға шабуылдап, мемлекетті бас көтере алмастай етіп тұралатты. 15 ғасырдың ортасында Алтын Орда бірнеше хандықтарға бөлініп кетті.
Алтын Орда хандары ислам дінін қабылдағаннан кейін іс жүргізу жұмыстарын ұйғыр жазуымен жүргізді. Азаматтық басқару билігі түрік әулетінен шыққан “мәлік” деп аталатын жергілікті әкімдер арқылы жүзеге асырылды. Алтын Ордада басқару жүйесінде басқақтар маңызды орын алды. Олар басқару қызметімен қатар, жергілікті халыққа әскери бақылау жүргізді. Даруғалар салық жинаумен шұғылданды. Әскери істі беклербек басқарған. Азаматтық билік уәзірлердің қолында болған. 14 ғасырда Алтын Орда мұсылмандық мемлекетке айнала бастаған.
-
Көшпенді халықтарының әрекеттері Еуропа кеңістігіндегі мәдени-тарихи динамиканың негізгі мазмұны ретінде
Жыраулардың поэтикалық түрдегі идеялық бейнеленуі көшпелілер өркениетінің шынайы рухани-адамгершілік негіздерін, әлеуметтік-мәдени құндылықтары мен мәдени-тарихи ерекшеліктерін жаңғыртты. «Еуразияның барлық көшпенділерінің идеологиялық іліміне айналған Шыңғыс хан Ясасы көшпелілердің отырықшы өмір салтына көшуіне тыйым салды» [Қазақстан тарихы 2001, 68].
Үлгілі көшпенді жауынгер үшін (және Даладағы әрбір адам дерлік жауынгер болған) өзінің құндылықтары мен өмір салтымен салыстыруға болатын ештеңе жоқ.
Осы ілімге сәйкес көшпелілер аймағы үшін салыстырмалы түрде автономды, типологиялық жағынан біртұтас түркі көшпелі халықтарының шаруашылық және мәдени қызметінің ерекшеліктерінің, әдет-ғұрыптарының, әдет-ғұрыптарының, дүниетанымы мен этникалық өзіндік сана-сезімінің кешенін қалыптастыру жүзеге асты. қазақтардың өз мемлекеттілігін құру кезеңіндегі ұлттық өзіндік санасы.
Көне түркі мифологиясы кез келген мифологиялық-салттық мәдениеттің бір бөлігі болып табылатын әмбебап сюжеттер мен тақырыптарды, мотивтер мен бейнелерді, киелі белгілерді, экзистенциалды мағыналарды және әлеуметтік нормаларды қамтиды. Дегенмен, бұл жалпыадамзаттық құндылықтар, нормалар, т.б. ерекше, ерекше түрде пайда болды. Түркі мифологиясына тән белгілердің бірі оның синкретизмі болды.
Ұлттық мәдениет тарихын және «Дала танымының» өзіндік ерекшелігінің бастауын зерттеушілер Алтай мен Шығыс Түркістанға зороастризм, митраизм мен буддизм, манихейлік пен несториандық, авраамдық діндердің енуінің негізгі бағыттарын анықтап, ассимиляция формаларын ашты. олардың барлығы түркі әлеміне тиесілі.
Қазақтың дәстүрлі дүниетанымының іргелі құрылымы – дүние бірлігі, микро- және макрокосманың, киелі және арсыз изоморфизм идеясы. Бұл құрылым әмбебап жоғарғы құдай – Тәңірге деген ежелгі культте өте айқын көрінеді. Отандық философ С.Н. Ақатай: «Тәңірі – көп нәрседе, көпте – бірде, жалпылықта – жеке, дарада – жалпыға ортақ» [Ақатай 1998, 117] деп атап көрсеткен. Tengri онтологиялық бастапқы болмыс пен жоғары этикалық принциптің артықшылықтарын біріктіреді.
Сонымен қатар, дәстүрлі дүниетанымдағы Буд-Тәңірі түркілердің тәңірлік ата-бабаларының (мифтік ата-бабаларының) шығу тегімен, көне түркі мемлекетінің қалыптасуымен, нақты тарихи тұлғалардың да, мифтік кейіпкерлердің де қызметімен тікелей байланысты. Академик Ә.Марғұлан атап өткендей, ғұндар өз көсемдерін тәңір деп атаған.
-
Христиандықтың пайда болуы эллиндік мәдениеттің «азығы» ретінде
ЭЛЛИНДІК МӘДЕНИЕТ, ұғым ретінде екі түрлі мағынасы бар: хронологиялық жағынан – эллинизм дәуірінің мәдениеті, типологиялық жағынан грек (эллин) және жергілікті элементтердің өзара ықпал етуі нәтижесінде пайда болған. Типол. түсінік “Элиндік мадениетне” Александр Македонскийдің (б.з.б. 4 ғ.) жорықтарынан бастап Рим империясының құлаған (б.з. 5 ғ.) кезіне дейінгі антик. дүниенің бүкіл мәдениетін де қосуға мүмкіндік беріп, хронол. және геогр. шеңберді кеңейте түседі. Бұл жағдайда рим жаулап алушылығынан кейінгі кезеңде пайда болған идеология мен мәдениеттегі өзгерістер назарға алынбайды. Эллиндік дүниенің барлық аум-нда қалыптасқан мәдениет бірыңғай болған жоқ. Ол әрбір облыста мәдениеттің жергілікті, неғұрлым тұрақты дәстүрлі элементтерінің жаулап алушылар мен қоныс аударушылар әкелген мәдениетпен өзара ықпалдасу жолымен қалыптасты. Қосылу формалары көптеген нақты жағдайлардың: әр түрлі этн. топтардың (жергілікті тұрғындар мен келімсектер) арақатынасы, олардың экономикасы мен мәдениетінің әлеум. ұйымы, саяси жағдайының деңгейі әсерімен анықталды. Алайда Э. м-тің барлық жергілікті нұсқаларына қоғамның эллинденген жоғ. топтары мен жергілікті дәстүрлер орнықтылау сақталған қалалық және ауылдық мәдениеттің мазмұны мен сипатындағы ерекшеліктер айқын көрінді.
Дін мен мифология. Эллиндік дін мен мифологияның неғұрлым сипатты белгісі – шығыстық мұра орасан рөл атқарған синкретизм болып табылады. Грек пантеонының құдайлары ежелгі шығыс құдайларымен қатар қойылып, жаңа белгілерге ие болды. Құдайларды құрметтеудің формалары ауысып, мистериялар басқаша сипатқа ие болды. Пантеон мен табыну формаларындағы жергілікті ерекшеліктер сақталған жағдайда өзіне әр түрлі халықтардың неғұрлым құрмет тұтатын құдайларының ұқсас міндеттерін біріктірген бірқатар әмбебеп құдайлар кең тарай бастады. Табынушылықтың ең негізгілерінің бірі – Зевс Гипсистке (бәрінен де жоғары) табыну болды, ол финикиялық Ваалмен, египеттік Амонмен, вавилондық Белмен, иудеялық Яхвемен, т.б. қатар қойылды. Зевске табынушылыққа таралуы жағынан мистериялармен бірге Диониске табыну бәсекелесті. Оған табынушылық египет құдайы Осириске, кішіазиялық құдайлар Сабазий мен Адониске табынуға жақындады. Әйел құдайлардың ішінен негізгісі әрі барлық жерде дерлік құрметтелетіні көптеген грек және азиялық әйел құдайлардың белгілеріне ие болған египеттік
Исида болды. Тағдырдың әйел құдайы – Тихенің маңызы негізгі құдайлардың деңгейіне дейін көтерілді. Эллиндік патшалар шығыс дәстүрлерін пайдалана отырып, патшаларға табынушылықты күшейтті.
Философия. Эллинизм дәуірінде платондық Академия, аристотельдік Ликей (перипатетик. мектеп), киники мен кирен мектебі өз қызметін жалғастырды. Осы кезде эллиндік дүниеге өз ықпалын жүргізуге бәсекелес үш жаңа филос. мектеп: скептицизм, эпикуреизм мен стоицизм пайда болды. Скептиктер мектебінің негізін б.з.б. 4 ғ-дың 2-жартысында Пиррон қалады. Бұдан кейін скептицизм Платон академиясымен қосылды. Өз ілімін Демокриттің атомдық ілімі мен киренаик. этиканың негізінде жасаған Эпикур мектебі эллиндік дәуірдің дүниеге деген көзқарасына елеулі ықпал етті. Стоицизмнің негізін салушылар – китиондық Зенон, Клеанф пен Хрисипптің қызметі б.з.б. 3 – 2 ғ-ларда өтті. Сократқа дейінгі философияның (бәрінен бұрын Гераклиттің) тұғырнамасын жаңғырта отырып, стоиктер ғарышты біреуі адам болып табылатын сан алуан логостарға бөлінетін саналы отты тыныс алу деп түсіндірді. Б.з.б. 2 ғ-дың ортасынан діни мифол. дәстүрлері бар Грекия мен Шығыс философиясының жақындасу процесі басталды. Бұл процестің негізгі тұлғасы пифагорлық, платондық және стоиктік философияны қосқан Посидоний болды.
Жаратылыстанудағы ғылыми көзқарастар. Эллиндік дүниенің аса ірі ғыл. орт. Жерорта т. аймағындағы аса көрнекті ғалымдар жұмыс істеген және Александрия кітапханасы орналасқан Александрия қаласы болды. Александрияда кітаптар дайындау елеулі дамыды, кітаптар дайындау үшін Египеттен папирус әкелінді. Эллиндік ғылымның басқа маңызды орталықтары Пергам, Оронттағы Антиохия, Родос аралы болды. Бұл орталықтардағы ғалымдардың көпшілігі гректер болды. Математика мен астрономиядағы жоғ. жетістіктер Евклидтің, Архимедтің, пергтік Аполлонийдің, самосстық Аристархтың, Никеядан шыққан Гиппархтың есімдермен байланысты болды. Александрияда жұмыс істеген математиктерден, сондай-ақ Никомен, Диокл, Зенодор мен евклидтік “Бастамалардың” XІV кітабы мен “Көп бұрышты сандар туралы” трактаттың авторы Гипсикл белгілі. Селевкиялық
Селевк (б.з.б. 2 ғ.) Аристархтың гелиоцентристік жүйесінің ізбасары ретінде көрініп, теңіз суының қайтуы мен толысуының Айдың орналасуына байланысты екендігін анықтады. Теор. механикадағы табыстар Архимедтің жұмыстарына байланысты еді; жалған аристотельдік “Механикалық проблемалар” трактаты да танымал болды. Қолданбалы механиканың дамуына Ктесибийдің көптеген өнертабыстары ықпал етті. Александр Македонскийдің жорықтары геогр. білімдердің кеңеюіне жағдай жасады. Аристотельдің шәкірті Дикеарх б.з.б. 300 жылдың шамасында сол кезде белгілі болған барлық ойкуменаның картасын жасап, Жер шарының мөлшерін анықтауға әрекеттенді; оның нәтижелерін білімнің әр түрлі салаларында жемісті еңбек еткен киреналық Эратосфен дәлдей түсті. Страбонның “География” (17 кітаптан тұрды) еңбегі сол дәуірдегі геогр. білімді қорытты. Ботаника саласында жинақталған білімдерді Теофраст жүйеге келтірді. Адам анатомиясы мен медицина саласына қызығушылық артты. Халкедондық Герофил мен Эрасистраттың қызметі ғыл. анатомияны жасау жолындағы кезең болды. Осы ғалымдардың ықпалымен б.з.б 3 – 2 ғ-ларда эмпирик дәрігерлердің (Косстық Филин, Александриялық Серапион, т.б.) мектебі пайда болды.
-
Ортағасырлық өнер: мазмұны, стилдері (романдық және готикалық), ерекшеліктері
Роман стилі (ағылш. romanesque style, фр. art roman, нем. romanіk), Еуропаның ортағасырлық өнерінде (негізінен Батыс Еуропада), 10 ғасырдан 12 – 13 ғасырларға дейін) дәуірлеген. Ол діни-ақсүйектік идеологияның үстемдік алған кезеңінде дүниеге келді. Негізінен сұсты да қомақты (бекініс құрылыстар) архитектуралық құрылыстардан көрініс тапты: тас монастырьлар кешені, шіркеулер, бекініс қамалдар, қала қабырғалары, тас немесе фахверктен тұрғызылған тұрғын үйлер, т.б. Ғимараттың алдыңғы беті мен порталын, капителін нақыштау ісінде қолданылатын мүсін-ескерткіштер мен фрескалар және миниатюралардың композициясынан діни әңгімелер, аса бай экспрессия мен фольклорлық сипаттағы шартты бейнелеу тәсілдері басым аңғарылады. Құрылысты ою-өрнекпен нақыштау, қалыптау, темір қақтау, көркем оймыш, тоқымашылық дамыды. Көптеген жергілікті мектептер пайда болды. Германия, Франция, Англия, Испания, Скандинавия елдерінде, Чехияда, Польшада роман стиліндегі таңдаулы туындылар дүниеге келді. Италияда проторенессанстың қанат жаюымен байланысты роман стилі ерекше сипат алды. 12 — 13 ғасырларда роман стилін готика ығыстырып шығарды.