ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.01.2024
Просмотров: 1816
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
ұжымынын жағдайын диагностикалау әдістемесі.
Мұғалімнің диагностикалық бағдарламасының бір нұсқасында "оқушылармен ынтымақтастықга бола алу қабілеті" критерийі –қазіргі
мектеп мұғалімдерінің зерттеу іс-әрекеттерінін ең жоғары деңгейі және ол өзара ықпалдастыққа ұмтымдыратын жаңа тәсілдерді үнемі іздестіру, оларды қарым-қатынас жасауда колданудың мүмкіндіктерін байқай алу, басқа адамдардың көзқарастарын түсіне білуге тәрбиелеу аз уақыт аралығында және мұғалім мен оқушының ақыл-ойын, ерік-жігерін пайдалана отырып эмоционалдық күш салуымен оқыту мен тәрбиелеудің әдістерін үйлестіруді негіздей отырып қолдана алу (В.И.Зверева).
Педагогтардың балалар ұжымымен кәсіби ұйымдастырылған жұмысы барысында әлеуметтік (қоғамдық) белсенділік ретінде күрделі тұлғалық қасиеттер қалыптасады. Казіргі кезенде бұл қасиет ерекше маңызға ие болады, өйткені ол қоғамдық іс-әрекеттердің маңыздылығын оқушылардың санасына сіңіруін, олардын оған жауапкершілік, белсенділік, ізденімпаздық таныта отырып қатысуға дайындалуын, ұмтылуын қамтиды.
Қазіргі оқушылардың қоғамдық пайдалы жұмыстарға қатысуға оң көзқарас танытпайтындар да аз емес. Оның негізгісебебі ұйымдастырылатын
183
жұмыстардың бірыңғайлығы, ондағы формальдылық, жұмыстың пайдасыздығының айқындығы, педагогтың өзінің қызығушылық танытпауы болып табылады. Соған байланысты оқушы белсенділігі мектепте
ұйымдастырылатын жұмыстардың тиімділігіне, сұранысқа ие болуына, мұғалім позициясына, жеке қатынасына, жұмысты сауатты ұйымдастыра алу біліктеріне тікелей байланысты.
Қоғамдық тапсырмалар мұғалім тарапынан емес белсенді топ мүшелері, сынып ұжымы тарапынан берілуі тиіс. Тапсырмалар сабақта және сабақтан тыс орындалатын жұмыстарға байланысты берілуі қажет; мүмкіндігінше ол жұмыстарды оқушылардың өздері тандағандары орынды. Орындалған тапсырма мен оның орындалу сапасы жөнінде ұжым алдыңда есеп берілуі қажет.
Сынып жетекшісі үнемі оқушы ұжымымен атқарылған жұмыстарды тіркеп отыруы тиіс: ұжым, белсенді топ мүшелерінің тізімі, әрбір ұжым мүшесінің сабақта және сабақтан тыс (қоғамдық) орындағын жұмыстарының тізімі (мұнда орындалған жұмыс жөнінде қашан есеп берілуі керектігі көрсетіледі), жылдық, жартыжылдық, тоқсандьгқ, жоспар жасалады, әрбір оқушыға мінездеме жазады. Оқушылардың жетістіктерін үнемі айта отырып, окушы тұлғасын қалыптастырудағы проблемаларға басты назар аудара отырып олармен жеке жұмыс жүргізудің маңызы өте зор.
Жинақталған және талданған материалдарын сынып жетекшісі "балалар ұжымының қалыптасу жағдайының графигі" түрінде беруіне болады. Оқушылар ұжымының жағдайы: оқушылар, балалардың өзара пікірлесуі, формальды, формальды емес лидерлерінің болуы. Бұл графикті талдау қажетті деңгейге жету үшін қандай көрсеткіштерді түзету керектігі жөнінде бірден мәлімет алуға мүмкіндік жасайды. Осы жұмыстардың барлығы окушылар мен ата-аналар арасында талқылануы тиіс.
Оқушы ұжымының жағдайын диагностикалау және окушылармен, ата-аналармен талқылау процесінде этикалық талаптардың орындалуы бойынша атқарылатын жүйелі жұмыс жүргізуде сынып жетекшісі осы ұжымның қалыптасу деңгейін көтеруге бағытталған жұмыс жүргізу бағдарламасын дайындау үшін материалдар жинақтайды.
Өзін-өзі тексеруте арналған сұрақтар
1) Оқушылар ұжымы дегеніміз не, оның негізгі белгілері қандай?
2) Неге балалар ұжымы — мектептегі педагогикалық процестін маңызды компоненті болып табылады?
184
3) Оқушылар ұжымының негізгі даму кезендеріне сипаттама беріңіздер.
4) Оқушылар ұжымының дамуының негізгі зандарын тұжырымдаңыздар.
5) Оқушы ұжымының қалыптасуының әртүрлі кезеңіңдегі оқушылардың іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының өзара байланысын (нақты мысалдармен) көрсетіңіздер.
6) Сіз "ұжымда тұлғаны тәрбиелеу" және "баламен жеке жұмыс жүргізу" принциптерінің бірлігін қалай түсінесіз?
7) Оқушылар ұжымының қалыптасу деңгейін зерделеуде педагогикалық зерттеулер әдістерінің кешенін белгілеңіздер.
8) Балалар ұжымы мен оқушылардын өзін-өзі басқаруын ұштастыру мүмкіншіліктерін көрсетіңіздер.
Әдебиеттер
1. Зверева В.И. Диагностика и экспертиза педагогической деятельности аттестуемых учителей. М.,1998.
2. Коломинский Я.Л. Психология детского коллектива: Система личных взаимоотношений. Минск, 1984.
3. Макаренко А.С. Восгштание в советской школе. М.,1966.
4. Немов Р.С. Кирпичник А.Г. Путь к коллективу: Книга для учителей по психологии ученического коллектива. М.,1988.
5. Новикова Л.И. Педагогика детского коллектива: вопросы теории. М.,1978.
6. Петровский А.В. Личность. Деятельность. Коллектив. М.,1982.
7. Сухомлинский В.А. Мудрая власть коллектива. М.,1981.
8. Фридман Л.М., Пушкина Т.А., Каплунович И.Я. Изучение личности учащегося и ученических коллективов. М.,1988.
Өзіндік жұмыстар ұшін тапсырмалар
1) Әр түрлі оқулықтардан "ұжым" ұғымының анықтамасын жазу және оларға талдау жасау.
2) Балалар ұжымы мен мұғалімнің ықпалдасуы проблемасы туралы әдебиеттер тізімін жасау.
3) Педагогикалық процесте балалар ұжымы мен мұғалім ықпалдастығын алатын педагогикалық жағдайларды таңдау.
4) Балалар ұжымы мен олардың тұлғалық қасиеттері жөніндегі проблемалар бойынша ақпарат дайыңдау.
5) Тұтас педагогикалық процестегі балалар ұжымын зерделеу алгоритмін құру.
185
6) "Тамаша ұжым екенін қалай байкауға болады?", "Ұжымда мен өзімді қалай көрсетемін" атты тақырыпқа шағын шығарма жазу.
Реферат тақырыптары
1. Оқушылар ұжымы оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру құралы.
2. Оқушылар ұжымының тәрбиелеу мүмкіндіктері.
3. Оқушылар ұжымының тиімді іс-әрекеттерінің ұжымы шарттары.
4. Тұлғаның ұжымда дамуы.
5. Оқушылар ұжымында тұлғалық қатынастың рөлі.
6. Балалар ұжымының эмоциялық өмірі.
7. Оқушылар ұжымындағы іс-әрекет қарым-қатынасының ынтымақтастығы.
8. Оқушылар ұжымындағы өзін-өзі басқару органы ретіндегі белсенді оқу топтары.
9. Оқушылар ұжымының бір қызметі ретінде жеке тұлғаның әлеуметтік белсенділіктерін қальштастыру.
10. Оқушылар ұжымындағы педагогикалық жетекшілік және өзін-өзі басқару.
186
2.7 Сыныптың тәрбие жүйесін басқарудағы
сынып жетекшісінің қызметі
Мақсаты: сынып жетекшісімен құрылған сыныптағы тәрбиелік жүйенің мәнін меңгеру.
Міндеттері:
а) Жалпы білім беретін мектептің оқу сыныбындағы тәрбиелік жүйені анықтау.
ә) Сынып жетекшісінің негізгі міндеттерін айқындау.
б) Сынып жетекшісінің ең маңызды қызметтерін анықтау.
в) Оқушылардың сыныптағы іс-әрекетін ұйымдастырудың ерекшеліктерін ашу.
Жоспар
1. Тәрбиелілік жүйе және сынып жетекшісінің міндеттері.
2. Сынып жетекшісінің жұмысындағы оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру.
3. Сынып жетекшісінің қызметтері.
4. Оқушылардың сыныптағы іс-әрекетін ұйымдастыру.
Негізгі ұғымдар: тәрбие, тәрбиелік жүйе, атқарылатын
қызмет, сынып жетекшісі, қатынас, іс-әрекет.
Пәнаралык байланыстар: психология, әлеуметтану, систематология, философия, басқару теориясы.
Тәрбиелілік жүйе және сынып жетекшісінін міндеттері.
Педагогика ғылымы негізіндегі зерттеулер мен озат тәжірибелерді қорытындылай келгенде, оқушылар ұжымындағы тәрбие жүйесінің құрылыуы тәрбие процесінің тиімділігін неғұрлым жоғарлататындығын айқындайды.
Адамзат тарихында әлемдік өркениеттің әрбір кезеңдерінде қаланған әртүрлі білім беру жүйесі белгілі болды. Олардың әрқайсысы, қоғамға тән сипаттағы, қазіргі білім жүйесі атқаруға тиісті талаптарды, әлеуметтік, саяси, экономикалық қатынастарды бейнеледі. Олардың ішіндегі әлдеқайда белгілері болып табылатындары:
- спартандық тәрбие жүйесі;
- афиндық тәрбие жүйесі;
- діни тәрбие жүйесі;
- джентельменді қалыптастыру жүйесі (батыс-европалық жүйе);-
187
- адамды ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу жүйесі (А.С.Макаренконың жүйесі);
XX ғасырдың екінші жартысындағы кеңес мектебіндегі тәрбие жүйесі ұжымдық шығармашылық жұмыстың, қоғамдық пайдалы және өндірістік еңбек, әртүрлі ұйымдастырылған жұмыс формаларын өндіру (әртүрлі орталықтар, мектеп театрлары және т.б.).¥лттық дәстүрлер, сонымен қатар, оқу процесін қайта құрудың негізінде қаланды. Тарихи қалыптасқан тәрбие жүйесіне талдау жасау, кез-келген тәрбие жүйесінің негізгі құрамды бөліктеріне тәрбие мақсаттарының бөлімдері жататынын, тәрбие ұжымы тәрбие жүйесінің ядросы (жасушасы) екендігін, ұжымшылыдық қарым-қатынаспен айнала қоршаған жүйеге аялы көзқарасты көрсетеді. Кейбір зерттеушілер, осы ережелерді нақтылай келіп, кез-келген тәрбие жүйесінің негізіне барлық ұжым болып қабылданған тәрбиенің мақсатын, ұжымдық танымдық іс-әрекетті, тәрбиелеушілік қатынастарды, балалардың өзін-өзі басқаруын, ұлттық дәстүрлерге сүйенуді, әр жастағы ұжымдарды құру мен ұжымдық шығармашылық жұмыстың әдістерін пайдалануды жатқызады.
Тәрбие жүйесін құру біршене кезеңдерді болжайды:
- жүйенің қалыптасуы;
- ұжымдық іс-әрекеттің мазмұны мен жүйесінің құрылымын жасау;
- жүйені лайықты тәртіпке безендіру, дәстүрлерді жарыққа шығару
және жаңалықтарды ендіру;
Тәрбие жүйесінің кез-келген деңгейін жарыққа шығарудағы алдыңғы кезектегі проблема тәрбиенің мақсатын анықтау болып табылады, өйткені білім беру саласындағы кызметкеркерлердың іс-әрекеті қоғамның басқа да саласында жұмыс істейтіндер сияқты оның мақсаттарымен, міндеттерімен айқындалады. Сынып жетекшісінің мақсаты мен міндеттері мектептің тәрбиелілік мақсаттарынан шығады, өйткені сыныптағы тәрбие жұмысы мектептің тәрбие жүйесінің бір бөлігі болып табылады.
Алайда, тәрбиенің мақсатын анықтау барысында белгілі қиындықтар бар: тәрбиенің қоғамдық мақсаты, белгіленген жан-жақты қалыптасу, үйлесімді дамыған жеке тұлға, қол жетпейтіндей шынайы, сол үшін де идеальды.
188
Қазіргі заманғы ізденістер бойынша тәрбиенің мақсатын анықтау мәдениеттану арнасында жүргізілуде. Бұл мәселе бойынша осы күнге дейін еш нәрсе анық болмаса да, бұл әдістеме біршама нәтижелі, өйткені ол ұлттық және дүниежүзілік мәдениеттегі тарихи қалыптасқан рухани құндылықтарға сүйенеді. Тәрбиенің мақсатын тек өз халқының ұлттық мәдениетінің негізінде ғана емес, жалпы адамзаттық және адамгершілік ұлттық құндылықтарды игеру арқылы ғана анықтау мүмкін.
Мұғалімдер ұжымында ортақ мақсат болған жағдайда ғана, әрқайсысы оған жету үшін іс-әрекетке белсенді кіріскен кезде ғана үлкен нәтижеге жету мүмкіндігі бар. Бұған мысал ретінде Алматы қаласындағы № 16 кәсіби-техникалық лицейде қалыптасқан тәрбиелік жүйені алуға болады, онда лицей директоры Шакирова Т. М. басшылығымен оқушылардың жеке тұлғасының қалыптасуы ұлттық мәдениет тәсілдерімен жүзеге асқан. Бұнда төмендегі келтіріліп отырған тәрбиелік жүйенің құрылымдық үлгісі іске асырылған.
Ұлттық мәдениет құралдары арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру жүйесі:
1. Лицейді ұлттық мәдениет элементтерімен безендіру.
2. Тілдерді меңгеру.
3. Ұлттық мәдениетті мәдениеттану сипатындағы оқу пәндері арқылы меңгеру.
4. Ұлттық мәдениетті базистік оқу бағдарламасындағы басқа да пәндерде меңгеру.
5. Ұлттық мәдениетке арналған арнайы курстар, факультативтер.
6. Ұлттық мәдениетті меңгеруге арналған оқушылардың зерттеу іс-әрекеті.
7. Ұлттьгқ мәдениетті меңгеруді мақсат еткен үйірмелер мен клубтардың жұмысы.
8. Ұлттық мәдениетті меңгеруге арналған сыныптан тыс іс-әрекет (сынып сағаттары, жарыстар, мерекелер, т.б.).
Мұғалімнің диагностикалық бағдарламасының бір нұсқасында "оқушылармен ынтымақтастықга бола алу қабілеті" критерийі –қазіргі
мектеп мұғалімдерінің зерттеу іс-әрекеттерінін ең жоғары деңгейі және ол өзара ықпалдастыққа ұмтымдыратын жаңа тәсілдерді үнемі іздестіру, оларды қарым-қатынас жасауда колданудың мүмкіндіктерін байқай алу, басқа адамдардың көзқарастарын түсіне білуге тәрбиелеу аз уақыт аралығында және мұғалім мен оқушының ақыл-ойын, ерік-жігерін пайдалана отырып эмоционалдық күш салуымен оқыту мен тәрбиелеудің әдістерін үйлестіруді негіздей отырып қолдана алу (В.И.Зверева).
Педагогтардың балалар ұжымымен кәсіби ұйымдастырылған жұмысы барысында әлеуметтік (қоғамдық) белсенділік ретінде күрделі тұлғалық қасиеттер қалыптасады. Казіргі кезенде бұл қасиет ерекше маңызға ие болады, өйткені ол қоғамдық іс-әрекеттердің маңыздылығын оқушылардың санасына сіңіруін, олардын оған жауапкершілік, белсенділік, ізденімпаздық таныта отырып қатысуға дайындалуын, ұмтылуын қамтиды.
Қазіргі оқушылардың қоғамдық пайдалы жұмыстарға қатысуға оң көзқарас танытпайтындар да аз емес. Оның негізгісебебі ұйымдастырылатын
183
жұмыстардың бірыңғайлығы, ондағы формальдылық, жұмыстың пайдасыздығының айқындығы, педагогтың өзінің қызығушылық танытпауы болып табылады. Соған байланысты оқушы белсенділігі мектепте
ұйымдастырылатын жұмыстардың тиімділігіне, сұранысқа ие болуына, мұғалім позициясына, жеке қатынасына, жұмысты сауатты ұйымдастыра алу біліктеріне тікелей байланысты.
Қоғамдық тапсырмалар мұғалім тарапынан емес белсенді топ мүшелері, сынып ұжымы тарапынан берілуі тиіс. Тапсырмалар сабақта және сабақтан тыс орындалатын жұмыстарға байланысты берілуі қажет; мүмкіндігінше ол жұмыстарды оқушылардың өздері тандағандары орынды. Орындалған тапсырма мен оның орындалу сапасы жөнінде ұжым алдыңда есеп берілуі қажет.
Сынып жетекшісі үнемі оқушы ұжымымен атқарылған жұмыстарды тіркеп отыруы тиіс: ұжым, белсенді топ мүшелерінің тізімі, әрбір ұжым мүшесінің сабақта және сабақтан тыс (қоғамдық) орындағын жұмыстарының тізімі (мұнда орындалған жұмыс жөнінде қашан есеп берілуі керектігі көрсетіледі), жылдық, жартыжылдық, тоқсандьгқ, жоспар жасалады, әрбір оқушыға мінездеме жазады. Оқушылардың жетістіктерін үнемі айта отырып, окушы тұлғасын қалыптастырудағы проблемаларға басты назар аудара отырып олармен жеке жұмыс жүргізудің маңызы өте зор.
Жинақталған және талданған материалдарын сынып жетекшісі "балалар ұжымының қалыптасу жағдайының графигі" түрінде беруіне болады. Оқушылар ұжымының жағдайы: оқушылар, балалардың өзара пікірлесуі, формальды, формальды емес лидерлерінің болуы. Бұл графикті талдау қажетті деңгейге жету үшін қандай көрсеткіштерді түзету керектігі жөнінде бірден мәлімет алуға мүмкіндік жасайды. Осы жұмыстардың барлығы окушылар мен ата-аналар арасында талқылануы тиіс.
Оқушы ұжымының жағдайын диагностикалау және окушылармен, ата-аналармен талқылау процесінде этикалық талаптардың орындалуы бойынша атқарылатын жүйелі жұмыс жүргізуде сынып жетекшісі осы ұжымның қалыптасу деңгейін көтеруге бағытталған жұмыс жүргізу бағдарламасын дайындау үшін материалдар жинақтайды.
Өзін-өзі тексеруте арналған сұрақтар
1) Оқушылар ұжымы дегеніміз не, оның негізгі белгілері қандай?
2) Неге балалар ұжымы — мектептегі педагогикалық процестін маңызды компоненті болып табылады?
184
3) Оқушылар ұжымының негізгі даму кезендеріне сипаттама беріңіздер.
4) Оқушылар ұжымының дамуының негізгі зандарын тұжырымдаңыздар.
5) Оқушы ұжымының қалыптасуының әртүрлі кезеңіңдегі оқушылардың іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының өзара байланысын (нақты мысалдармен) көрсетіңіздер.
6) Сіз "ұжымда тұлғаны тәрбиелеу" және "баламен жеке жұмыс жүргізу" принциптерінің бірлігін қалай түсінесіз?
7) Оқушылар ұжымының қалыптасу деңгейін зерделеуде педагогикалық зерттеулер әдістерінің кешенін белгілеңіздер.
8) Балалар ұжымы мен оқушылардын өзін-өзі басқаруын ұштастыру мүмкіншіліктерін көрсетіңіздер.
Әдебиеттер
1. Зверева В.И. Диагностика и экспертиза педагогической деятельности аттестуемых учителей. М.,1998.
2. Коломинский Я.Л. Психология детского коллектива: Система личных взаимоотношений. Минск, 1984.
3. Макаренко А.С. Восгштание в советской школе. М.,1966.
4. Немов Р.С. Кирпичник А.Г. Путь к коллективу: Книга для учителей по психологии ученического коллектива. М.,1988.
5. Новикова Л.И. Педагогика детского коллектива: вопросы теории. М.,1978.
6. Петровский А.В. Личность. Деятельность. Коллектив. М.,1982.
7. Сухомлинский В.А. Мудрая власть коллектива. М.,1981.
8. Фридман Л.М., Пушкина Т.А., Каплунович И.Я. Изучение личности учащегося и ученических коллективов. М.,1988.
Өзіндік жұмыстар ұшін тапсырмалар
1) Әр түрлі оқулықтардан "ұжым" ұғымының анықтамасын жазу және оларға талдау жасау.
2) Балалар ұжымы мен мұғалімнің ықпалдасуы проблемасы туралы әдебиеттер тізімін жасау.
3) Педагогикалық процесте балалар ұжымы мен мұғалім ықпалдастығын алатын педагогикалық жағдайларды таңдау.
4) Балалар ұжымы мен олардың тұлғалық қасиеттері жөніндегі проблемалар бойынша ақпарат дайыңдау.
5) Тұтас педагогикалық процестегі балалар ұжымын зерделеу алгоритмін құру.
185
6) "Тамаша ұжым екенін қалай байкауға болады?", "Ұжымда мен өзімді қалай көрсетемін" атты тақырыпқа шағын шығарма жазу.
Реферат тақырыптары
1. Оқушылар ұжымы оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру құралы.
2. Оқушылар ұжымының тәрбиелеу мүмкіндіктері.
3. Оқушылар ұжымының тиімді іс-әрекеттерінің ұжымы шарттары.
4. Тұлғаның ұжымда дамуы.
5. Оқушылар ұжымында тұлғалық қатынастың рөлі.
6. Балалар ұжымының эмоциялық өмірі.
7. Оқушылар ұжымындағы іс-әрекет қарым-қатынасының ынтымақтастығы.
8. Оқушылар ұжымындағы өзін-өзі басқару органы ретіндегі белсенді оқу топтары.
9. Оқушылар ұжымының бір қызметі ретінде жеке тұлғаның әлеуметтік белсенділіктерін қальштастыру.
10. Оқушылар ұжымындағы педагогикалық жетекшілік және өзін-өзі басқару.
186
2.7 Сыныптың тәрбие жүйесін басқарудағы
сынып жетекшісінің қызметі
Мақсаты: сынып жетекшісімен құрылған сыныптағы тәрбиелік жүйенің мәнін меңгеру.
Міндеттері:
а) Жалпы білім беретін мектептің оқу сыныбындағы тәрбиелік жүйені анықтау.
ә) Сынып жетекшісінің негізгі міндеттерін айқындау.
б) Сынып жетекшісінің ең маңызды қызметтерін анықтау.
в) Оқушылардың сыныптағы іс-әрекетін ұйымдастырудың ерекшеліктерін ашу.
Жоспар
1. Тәрбиелілік жүйе және сынып жетекшісінің міндеттері.
2. Сынып жетекшісінің жұмысындағы оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру.
3. Сынып жетекшісінің қызметтері.
4. Оқушылардың сыныптағы іс-әрекетін ұйымдастыру.
Негізгі ұғымдар: тәрбие, тәрбиелік жүйе, атқарылатын
қызмет, сынып жетекшісі, қатынас, іс-әрекет.
Пәнаралык байланыстар: психология, әлеуметтану, систематология, философия, басқару теориясы.
Тәрбиелілік жүйе және сынып жетекшісінін міндеттері.
Педагогика ғылымы негізіндегі зерттеулер мен озат тәжірибелерді қорытындылай келгенде, оқушылар ұжымындағы тәрбие жүйесінің құрылыуы тәрбие процесінің тиімділігін неғұрлым жоғарлататындығын айқындайды.
Адамзат тарихында әлемдік өркениеттің әрбір кезеңдерінде қаланған әртүрлі білім беру жүйесі белгілі болды. Олардың әрқайсысы, қоғамға тән сипаттағы, қазіргі білім жүйесі атқаруға тиісті талаптарды, әлеуметтік, саяси, экономикалық қатынастарды бейнеледі. Олардың ішіндегі әлдеқайда белгілері болып табылатындары:
- спартандық тәрбие жүйесі;
- афиндық тәрбие жүйесі;
- діни тәрбие жүйесі;
- джентельменді қалыптастыру жүйесі (батыс-европалық жүйе);-
187
- адамды ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу жүйесі (А.С.Макаренконың жүйесі);
XX ғасырдың екінші жартысындағы кеңес мектебіндегі тәрбие жүйесі ұжымдық шығармашылық жұмыстың, қоғамдық пайдалы және өндірістік еңбек, әртүрлі ұйымдастырылған жұмыс формаларын өндіру (әртүрлі орталықтар, мектеп театрлары және т.б.).¥лттық дәстүрлер, сонымен қатар, оқу процесін қайта құрудың негізінде қаланды. Тарихи қалыптасқан тәрбие жүйесіне талдау жасау, кез-келген тәрбие жүйесінің негізгі құрамды бөліктеріне тәрбие мақсаттарының бөлімдері жататынын, тәрбие ұжымы тәрбие жүйесінің ядросы (жасушасы) екендігін, ұжымшылыдық қарым-қатынаспен айнала қоршаған жүйеге аялы көзқарасты көрсетеді. Кейбір зерттеушілер, осы ережелерді нақтылай келіп, кез-келген тәрбие жүйесінің негізіне барлық ұжым болып қабылданған тәрбиенің мақсатын, ұжымдық танымдық іс-әрекетті, тәрбиелеушілік қатынастарды, балалардың өзін-өзі басқаруын, ұлттық дәстүрлерге сүйенуді, әр жастағы ұжымдарды құру мен ұжымдық шығармашылық жұмыстың әдістерін пайдалануды жатқызады.
Тәрбие жүйесін құру біршене кезеңдерді болжайды:
- жүйенің қалыптасуы;
- ұжымдық іс-әрекеттің мазмұны мен жүйесінің құрылымын жасау;
- жүйені лайықты тәртіпке безендіру, дәстүрлерді жарыққа шығару
және жаңалықтарды ендіру;
Тәрбие жүйесінің кез-келген деңгейін жарыққа шығарудағы алдыңғы кезектегі проблема тәрбиенің мақсатын анықтау болып табылады, өйткені білім беру саласындағы кызметкеркерлердың іс-әрекеті қоғамның басқа да саласында жұмыс істейтіндер сияқты оның мақсаттарымен, міндеттерімен айқындалады. Сынып жетекшісінің мақсаты мен міндеттері мектептің тәрбиелілік мақсаттарынан шығады, өйткені сыныптағы тәрбие жұмысы мектептің тәрбие жүйесінің бір бөлігі болып табылады.
Алайда, тәрбиенің мақсатын анықтау барысында белгілі қиындықтар бар: тәрбиенің қоғамдық мақсаты, белгіленген жан-жақты қалыптасу, үйлесімді дамыған жеке тұлға, қол жетпейтіндей шынайы, сол үшін де идеальды.
188
Қазіргі заманғы ізденістер бойынша тәрбиенің мақсатын анықтау мәдениеттану арнасында жүргізілуде. Бұл мәселе бойынша осы күнге дейін еш нәрсе анық болмаса да, бұл әдістеме біршама нәтижелі, өйткені ол ұлттық және дүниежүзілік мәдениеттегі тарихи қалыптасқан рухани құндылықтарға сүйенеді. Тәрбиенің мақсатын тек өз халқының ұлттық мәдениетінің негізінде ғана емес, жалпы адамзаттық және адамгершілік ұлттық құндылықтарды игеру арқылы ғана анықтау мүмкін.
Мұғалімдер ұжымында ортақ мақсат болған жағдайда ғана, әрқайсысы оған жету үшін іс-әрекетке белсенді кіріскен кезде ғана үлкен нәтижеге жету мүмкіндігі бар. Бұған мысал ретінде Алматы қаласындағы № 16 кәсіби-техникалық лицейде қалыптасқан тәрбиелік жүйені алуға болады, онда лицей директоры Шакирова Т. М. басшылығымен оқушылардың жеке тұлғасының қалыптасуы ұлттық мәдениет тәсілдерімен жүзеге асқан. Бұнда төмендегі келтіріліп отырған тәрбиелік жүйенің құрылымдық үлгісі іске асырылған.
Ұлттық мәдениет құралдары арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру жүйесі:
1. Лицейді ұлттық мәдениет элементтерімен безендіру.
2. Тілдерді меңгеру.
3. Ұлттық мәдениетті мәдениеттану сипатындағы оқу пәндері арқылы меңгеру.
4. Ұлттық мәдениетті базистік оқу бағдарламасындағы басқа да пәндерде меңгеру.
5. Ұлттық мәдениетке арналған арнайы курстар, факультативтер.
6. Ұлттық мәдениетті меңгеруге арналған оқушылардың зерттеу іс-әрекеті.
7. Ұлттьгқ мәдениетті меңгеруді мақсат еткен үйірмелер мен клубтардың жұмысы.
8. Ұлттық мәдениетті меңгеруге арналған сыныптан тыс іс-әрекет (сынып сағаттары, жарыстар, мерекелер, т.б.).