Пераходныя дзеясловы абазначаюць дзеянне, якое пераходзіць на прадмет. Такія дзясловы могуць кіраваць назоўнікамі ў вінавальным склоне без прыназоўніка: пісаць (каго? што?) заяву, разглядаць (каго? што?) скаргу, выклікаць (каго? што?) доктара.

Зваротнымі называюцца дзясловы, якія абазначаюць дзеянне, накіраванае на сам суб’ект. Іх паказчыкамі з’яўляюцца постфіксы -ся, -ца,
-цца: адгукнуцца, адгукаюся, адгукаецца. Астатнія дзеясловы з’яўляюцца незваротнымі.

Для ўтварэння розных формаў дзеяслова выкарыстоўваюцца дзве асно-вы: 1) аснова інфінітыва і 2) аснова цяперашняга і простага будучага часу: спява-ць (аснова інфінітыва спява-), спява[й-у]ць (аснова цяперашняга часу спявай-), сказа-ць (аснова інфінітыва сказа-), скаж-уць (аснова простага буду-чага часу скаж-). Ад асноў інфінітыва ўтвараюцца: 1) формы прошлага часу (спява-ў, спява-ла); 2) формы ўмоўнага ладу (сказа-ла б); 3) дзеепрыметні-кі прошлага часу (сказа-ны, спява-ўшыя); 4) дзеепрыслоўі закончанага трывання (сказа-ўшы). Ад асноў цяперашняга і простага будучага часу ўтвараюцца: 1) формы цяперашняга і будучага часу (скаж-уць, спява[й-у]ць); 2) формы загаднага ладу дзеяслова (спявай, скаж-ы); 3) дзеепрыметнікі цяперашняга часу (спява[й-у]чыя); 4) дзеепрыслоўі незакончанага трывання (спява[й-у]чы).

Лад дзеяслова выражае адносіны дзеяння да рэчаіснасці: дзеянне рэальнае, якое адбылося, адбываецца ці адбудзецца (абвесны лад), дзеянне пажаданае (загадны лад) і дзеянне магчымае (умоўны лад).

Абвесны лад дзеяслова мае тры часы: прошлы, цяперашні і будучы. Але дзеясловы закончанага і незакончанага трывання маюць розныя магчымасці ўтварэння формаў часу: дзеясловы закончанага трывання могуць мець формы толькі прошлага і будучага часу (сказаў, скажу; зацвердзіў, зацверджу), а дзеясловы незакончанага трывання могуць мець формы прошлага, цяперашняга часу і складаную форму будучага часу (спяваў, спяваю, буду спяваць; падпісваць, падпісваю, буду падпісваць). Дзеясловы ў цяперашнім і будучым часе змяняюцца па асобах і ліках (спрагаюцца), а ў прошлым часе змяняюцца па родах і ліках.

Змяненне дзеясловаў па асобах і ліках называецца спражэннем. Вылучаюць першае і другое спражэнне дзеясловаў, ад якіх залежыць напісанне канчаткаў.

Загадны лад дзеясловаў выражае пабуджэнне да нейкага дзеяння, якое накіравана на нейкую іншую асобу. Таму не бывае формы загаднага ладу 1-й асобы. Формы 2-й асобы адзіночнага ліку ўтвараюцца пры дапамозе канчатка -і(-ы) ці нулявога канчатка (няс-і, каж-ы, сядзь, спявай) . Формы 2-й асобы множнага ліку ўтвараюцца пры дапамозе постфікса -це (нясі-це, кажы-це, сядзь-це, спявай-це). Аналітычныя формы 1-й асобы множнага ліку і формы 3-й асобы адзіночнага і множнага ліку ўтвараюцца пры дапамозе часціц давай (давайце) і хай (няхай) : давай пойдзем, давайце гуляць. У мастацкай літаратуры і вусным маўленні сустракаюцца формы 1-й асобы множнага ліку загаднага ладу, утвораныя шляхам далучэння постфікса -ма да формаў 2-й асобы адзіночнага ліку: спявай – спявайма, будзь – будзьма, рэж – рэжма.

---

Умоўны лад дзеяслова абазначае дзеянне, якое можа адбыцца толькі пры нейкай умове. Форма ўмоўнага ладу ўтвараецца пры дапамозе часціцы бы (б) ад формаў прошлага часу. Часціца бы пішацца пасля зычных, часціца б – пасля галосных: пайшоў бы, сказала б.

18.Дзеепрыметнік і дзеепрыслоўе.

Дзеепрыметнік – гэта асобая неспрагальная форма дзеяслова, якая мае прыкметы дзеяслова (трыванне, стан і час) і прыметніка (род, лік, склон).

Дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу ўтвараюцца пры дапамозе суфіксаў -уч-(-юч-) ад дзеясловаў 1-га спражэння (пішучая, вядучыя) і -ач-(-яч-) ад дзеясловаў 2-га стражэння (разводзячая, эканомячыя). Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу ўтвараюцца пры дапамозе суфікса -ш- ад асновы інфінітыва на зычны (знесшыя, падбегшая) і суфікса -ўш-(сказаўшая, развязаўшыя) ад асновы інфінітыва на галосны. Формы мужчынскага роду дзеепрыметнікаў незалежнага стану, утвораныя пры дапамозе вышэйназваных суфіксаў, з-за аманіміі з формамі дзеепрыслоўяў ужываюцца вельмі рэдка і пераважна ў мове газет, часопісаў, а таксама навуковых прац (публіцыстычны і навуковы стылі), напрыклад: Вядучыя, апорныя ў сэнсавых адносінах словы – іх называюць яшчэ ключавыя – могуць пераклікацца ў межах не толькі асобных кавалкаў тэксту, але і ў межах усяго твора.

Дзеепрыметнікі залежнага стану цяперашняга часу ўтвараюцца ад асновы цяперашняга часу пераходных дзеясловаў незакончанага трывання 1-га спражэння пры дапамозе суфіксаў -ом-, -ем- і -ім-, -ым- ад дзеясловаў 2-га спражэння: прадказуемы, любімы. Гэтыя формы таксама малаўжывальныя ў літаратуры, часцей яны выкарыстоўваюцца ў навуковым, публіцыстычным і афіцыйна-справавым стылях.

Уласцівыя для беларускай мовы і часцей ўжывальныя дзеепрымет-нікі прошлага часу незалежнага і залежнага стану з суфіксамі -н-, -ан-,
-ен-, -т- ўтвараюцца ад асновы неазначальнай формы дзеяслова: сказаць – сказаны, разнесці – разнесены, абліць – абліты. У сучаснай мове пачалі шырока выкарыстоўвацца дзеепрыметнікі незалежнага стану, утвораныя пры дапамозе суфікса -л-: пабялець – пабялелы, засохнуць – засохлы, прарасці – прарослы.

Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад пераходных дзеясловаў закончанага трывання пры дапамозе суфіксаў -н-,
-ен-, -ан-(-ян-), -т-: прачыта-н-ы, прынес-ен-ы, зладж-ан-ы, разбі-т-ы.

Для беларускай мовы не характэрны зваротныя дзеепрыметнікі.

Дзеепрыслоўе – асобая нязменная форма дзеяслова, якая абазначае дадатковае дзеянне, мае прыметы дзеяслова і прыслоўя і адказвае на пытанні што робячы? што зрабіўшы?

Дзеепрыслоўі бываюць закончанага і незакончанага трывання: што зрабіўшы? – сказа-ўшы, прыбег-шы; што робячы? – ганя-ючы, бач-ачы.

Дзеепрыслоўі бываюць зваротныя і незваротныя: падхапіўшыся, смеючыся, сказаўшы.

На пісьме адзіночныя дзеепрыслоўі адасабляюцца, за выключэннем выпадкаў, калі яны па значэнні набліжаюцца да прыслоўяў і стаяць у канцы сказа, адказваючы на пытанне як?: Вецер дзьме не сціхаючы. (Не сціхаючы ўжыта ў значэнні ‘бесперастанку’).

---

Дзеепрыслоўе з залежным словам называецца дзеепрыслоўным зваротам і заўсёды адасабляецца на пісьме: Адно за адным распраналіся дрэвы, усцілаючы залатым лісцем зямлю. Не адасабляюцца на пісьме дзеепрыслоўныя звароты, якія з’яўляюцца фразеалагізмамі: Слухалі хлопцы Грышку вушы развесіўшы.

Пры пабудове сказаў з дзеепрыслоўямі трэба, каб дзеянне, выражанае дзеясловам-выказнікам, утваралася той самай асобай, што і дзеянне, выражанае дзеепрыслоўем. Няправільнымі будуць сказы такога тыпу: Зачапіўшыся вядром за зруб калодзежа, вада ў вядры закалыхалася. У гэтым сказе дзеянні, выражаныя дзеясловам-выказнікам і дзеепрыслоўем, выконваюць розныя суб’екты. У безасабовых сказах дзеепрыслоўі ўжываюцца толькі тады, калі яны адносяцца да неазначальнай формы дзеяслова (выказнік безасабовага сказа выражаецца спалучэннем безасабовага дзеяслова ці прэдыкатыўнага прыслоўя з інфінітывам): Чуючы гэтае шчабятанне птушак, хацелася верыць, што цяпло не за гарамі. Але нельга ужываць дзеепрыслоўі з выказнікам, выражаным прэдыкатыўным прыслоўем. Таму няправільнай будзе пабудова сказа наступным чынам: Успамінаючы той дзень, заўсёды становіцца сумна. Павінна быць: Успамінаючы той дзень, заўсёды сумуеш (сумую) або Калі ўспамінаеш той дзень, заўсёды становіцца сумна.

19.Сінтаксічная інтэрферэнцыя.

Сінтаксіс беларускай мовы мае свае пэўныя адрозненні ад сінтаксісу рускай мовы:

1 У беларускай літаратурнай мове не так часта, як у рускай, ужываюцца кароткія прыметнікі ў ролі выказніка: он болен – ён хворы, он умен – ён разумны, она смешна – яна смешная, она бела – яна белая.

2 Назоўнік у ролі выказніка ў беларускай мове можа ўжывацца не толькі ў назоўным, а і ў іншых склонах, што не характэрна для рускай мовы. Я таксама камандзірам (тв. склон), хоць служу другое лета. Такія канструкцыі сустракаюцца яшчэ ў старажытных беларускіх помніках літара-туры: Тая Ганна есть власна сестра небожчика Мартина, а нам тёткою.

3 У беларускай мове прыналежнасць значна часцей выражаецца прыналежнымі прыметнікамі, чым у рускай. У рускай мове вельмі часта прыналежнасць выражаецца родным склонам назоўніка. Бацькаў кажух – полушубок отца, Аляксеева кашуля – рубашка Алексея. Параўнайце назвы твораў: «Нёманаў дар» – «Дар Нёмана», «Рыбакова хата» – «Хата рыбака».

4 Пры пабудове пытальных сказаў у беларускай мове выка-рыстоўваецца часціца ці, якая ставіцца ў пачатку сказа. У рускай мове выкарыстоўваецца часціца ли, якая ставіцца пасля слова, да якога яна стасуецца. Ці ведаеш ты правіла напісання ‘не’ з дзеясловамі? – Знаешь ли ты правило написания ‘не’ с глаголами?

5 У беларускай мове назоўнікі ў спалучэнні з лічэбнікамі два (дзве), абодва (абедзве), тры, чатыры ставяцца ў форме множнага ліку: два рублі, дзве капейкі, тры ўзроўні, чатыры дрэвы. У рускай мове ў гэтых выпадках ўжываецца форма роднага склону назоўніка: два рубля, две копейки, три уровня, четыре дерева.

---

У старажытнарускай мове з лічэбнікам два ўжывалася форма парнага ліку, але ў беларускай мове пад уплывам формаў тыпу тры рублі, чатыры дрэвы з лічэбнікам два (дзве) таксама стала ўжывацца форма назоўнага склону. У рускай мове захаваліся спалучэнні два рубля, два дерева, а пад іх уплывам і з астатнімі лічэбнікамі сталі ўжывацца формы парнага ліку три рубля, четыре дерева, якія цяпер успрымаюцца як формы роднага склону.

6 Дзеясловы са значэннем дзеяння і стану (хадзіць, ляцець, сустракацца, бачыцца і пад.) кіруюць месным склонам назоўнікаў з прыназоўнікам па: хадзіць па балотах, бачыцца па вечарах. У рускай мове адпаведныя дзеясловы патрабуюць форму давальнага склону назоўніка з прыназоўнікам по: ходить по вечерам, летать по ночам, видеться по субботам.

7 Для выражэння мэты дзеяння пры дзеясловах руху ў рускай мове ўжываецца прыназоўнік за з формай творнага склону: пойти за хлебом, поехать за сыном, пойти за малиной. У беларускай мове ў гэтых выпадках ужываецца прыназоўнік па з формай вінавальнага склону назоўніка: пайсці па хлеб, паехаць па сына. Калі ў ролі дапаўнення выступаюць назвы ягад (чарніцы, брусніцы, маліны, ажыны, суніцы, парэчкі, буякі, або дурніцы), то часцей яны ўжываюцца з прыназоўнікам у: пайсці ў маліны.

8 Пры дзеясловах смяяцца, кпіць, здзекавацца, глуміцца, насміхацца, жартаваць, рагатаць, цешыцца, дзівіцца дапаўненне ўжываецца ў форме роднага склону з прыназоўнікам з : смяяцца з брата, жартаваць з сябра, дзівіцца з глупства. У рускай мове пры гэтых дзеясловах ужываецца часцей форма творнага склону назоўніка з прыназоўнікам над: смеяться над братом, шутить над другом, або іншыя формы: удивляться глупости.

9 Спалучэнні з формамі ступеняў параўнання прыметнікаў у рускай мове ўжываюцца з назоўнікамі ў родным склоне без прыназоўніка: старше сестры, выше друга, больше десяти дней. У беларускай мове ў такіх выпадках ужываецца прыназоўнік за, радзей прыназоўнік ад, а таксама злучнік як: старэйшы за сястру, вышэйшы ад сябра, больш як дзесяць дзён.

10 Пры вызначэнні прасторы, адлегласці прадметаў у рускай мове ўжываецца форма меснага склону з прыназоўнікам в: в двух шагах от магазина, в тридцати километрах от города. У беларускай мове для гэтага ўжываецца форма вінавальнага склону з прыназоўнікам за: за два крокі ад крамы, за трыццаць кіламетраў ад горада.

11 Пры дзеясловах ажаніць (жаніць), ажаніцца (жаніцца), як правіла, дапаўненне ўжываецца з прыназоўнікам з і ставіцца ў творным склоне: ажаніцца з прыгажуняй, ажаніць сына з дачкой ляснічага. У рускай мове пры дзеясловах женить, жениться дапаўненне ўжываецца ў месным склоне з прыназоўнікам на: жениться на красавице, женить сына на дочери лесничего.

12 Пры дзеясловах прабачыць, выбачаць, дараваць, дзякаваць, аддзячыць дапаўненне ставіцца ў давальным склоне, а ў рускай мове – у вінавальным склоне: прабачце мне – извините меня; дзякаваць настаўніку – благодарить учителя; дараваць крыўдзіцелю – простить обидчика.

---

13 Дзеясловы думкі, пачуцця, маўлення (гаварыць, шаптаць, думаць, непакоіцца, клапаціцца, хвалявацца, маўчаць) утвараюць словазлучэнні з назоўнікамі ў форме вінавальнага склону з прыназоўнікам пра: гаварыць пра ўраджай, клапаціцца пра дзяцей, маўчаць пра здарэнне. У рускай мове адпаведныя дзеясловы патрабуюць меснага склону назоўніка з прыназоўнікам о(об): говорить о погоде, думать о весне, беспокоиться о родителях, писать об этом.

14 У параўнальных канструкцыях прыметнік, ужыты ў форме ступені параўнання, патрабуе ад залежнага слова формы вінавальнага склону з прыназоўнікам за: разумнейшы за яго, смялейшы за ўсіх, мацнейшы за брата.

Трэба звярнуць увагу на наступныя словазлучэнні пры перакладзе:

2 градуса выше ноля – 2 градусы вышэй ад нуля (вышэй за нуль);

большое спасибо – вялікі дзякуй;

выбрать по своему вкусу – выбраць на свой густ;

два новых учебника – два новыя падручнікі;

два раза в неделю – два разы на тыдзень;

дом с тремя комнатами - дом на тры пакоі;

жить по соседству – жыць у суседстве;

жить у самого моря – жыць каля самага мора;

заболеть корью – захварэць на адзёр;

заведующий аптекой – загадчык аптэкі;

из-за тебя – праз цябе;

отправить по адресу – даслаць на адрас;

по весне – увесну;

по всем направлениям – на ўсіх кірунках;

подобрать по своему росту – падабраць пад свой рост;

поехать за сыном – паехаць па сына;

поехать на мельницу – паехаць у млын;

по закону – у адпаведнасці з законам;

по моему зову – на мой заклік;

по моему мнению – на маю думку;

по направлению к реке – у кірунку да ракі;

по отношению к – у адносінах да;

по праздникам – у святы;

по случаю праздника – з нагоды свята;

по сообщению радио – поводле паведамлення радыё;

сказать по секрету – сказаць пад сакрэтам;

сказать во весь голос – сказаць на поўны голас;

создан по образцу – створаны на ўзор;

ставить себе целью – ставіць сабе за мэту;

что касается отпуска, то... – што да адпачынку, то ...(што датычыцца адпачынку, то...).

25.Лексіка, лексічнае значэнне слова. Амонімы, віды амонімаў.

Лексіка – гэта слоўнікавы склад мовы.

Лексікалогія – раздзел мовазнаўства, у якім вывучаецца лексіка мовы паводле лексічнага значэння слова.

Слова мае граматычнае і лексічнае значэнне. Граматычнае значэнне – гэта абагульненае значэнне прадметнасці, дзеяння, прыкметы і т.п., паводле якіх вылучаюцца часціны мовы і іх значэнні (род, лік, склон, час, пераходнасць, асоба, член сказа і г.д.). Лексічнае значэнне – гэта суаднесенасць слова з адпаведным паняццем, з’явай рэчаіснасці. Лексічнае значэнне слова бывае прамым і пераносным. Прамое значэнне – гэта яго непасрэдная сувязь з рэчаіснасцю (дарога да вёскі, трапічнае дрэва). Пераноснае значэнне ўзнікае на падставе падабенства прадметаў, дзеянняў (дарога жыцця, радавое дрэва).

Словы бываюць адназначныя і мнагазначныя. Адназначныя словы маюць адно лексічнае значэнне, асабліва гэта характэрна для розных тэрмінаў (акваланг, лагарыфм, каштарыс, суфікс). Мнагазначныя словы маюць некалькі лексічных значэнняў, якія ўзніклі як пераносныя (хвост калоны, літаратурная плынь, басейн ракі). Але трэба адрозніваць мнагазначныя словы ад амонімаў.

---

Смотрите также файлы

• ЭТ.doc

• история.doc

• беларусский язык-лексика.doc

• Шпоры по КИТ.doc

• Bel.mova.dapamozhnik.doc