ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 30.12.2019
Просмотров: 1393
Скачиваний: 2
1 Амонімы
Амонімы – вонкава аднолькавыя словы, якія не маюць нічога агульнага ў лексічным значэнні. Бываюць поўныя і няпоўныя амонімы.
Сярод няпоўных амонімаў вылучаюць наступныя віды:
1 Амафоны – словы, аднолькавыя па гучанні і розныя па напісанні: грып – грыб, код – кот, казка – каска, плод – плот, род – рот.
2 Амографы – словы, аднолькавыя па напісанні і розныя па гучанні (як правіла, адрозніваюцца націскам): пры́клад – прыклáд, гадзíна – гáдзіна, кáса – касá, пáра – парá, бáцькаўскі (які належыць бáцьку) – бацькóўскі (які належыць бацькáм), бýйны (неспакойны) – буйны́ (вялікі), лю́дскі (чалавечны, добры) – людскі́ (які ўласцівы людзям), лáскавы (пяшчотны) – ласкáвы (міласэрны).
3 Амаформы – словы, якія супадаюць толькі ў некаторых граматычных формах: кліч (загадны лад дзеяслова і назоўнік), як (назоўнік і злучнік), вусны (назоўнік і прыметнік).
Поўныя лексічныя амонімы вымаўляюцца і пішуцца аднолькава, пры гэтым маюць аднолькавыя граматычныя формы: міна, кран, бабка, лава, кар’ер, кавалер, люлька, кулак, тур.
27.Паронімы, антонімы.
Паронімы – гэта, як правіла, аднакаранёвыя словы адной часціны мовы, падобныя па гучанні, але розныя па сваім лексічным значэнні: абанемент ‘дакумент на права карыстання чым-небудзь’ – абонент ‘асоба, якая мае абанемент, карыстальнік’; гандлёвы ‘які мае адносіны да гандлю’ – гандлярскі’ характэрны для гандляра, яго заняткаў’; альянс ‘саюз, аб’яднанне на аснове дагаворных абавязацельстваў’ – альяс ‘расліна алоэ’; імігрант ‘перасяленец з якой-небудзь краіны’ – эмігрант ‘чалавек, які перасяліўся са сваёй радзімы ў іншую краіну’; інжынерны ‘факультэт, войскі’ – інжынерскі ‘дыплом, абавязкі’; канцэсія ‘дагавор аб перадачы замежнай фірме ў эксплуатацыю на пэўны тэрмін прыродных багаццяў, прадпрыемстваў і інш. гаспадарчых аб’ектаў, якія належаць дзяржаве’ – канфесія ‘веравызнанне: 1) прыналежнасць да пэўнай рэлігіі; прызнанне асобай рэлігійнага вучэння якой-небудзь царквы; 2) рэлігійнае аб’яднанне, якое мае сваё распрацаванае веравучэнне, культ і ўстойлівую арганізацыйную структуру; камітэт ‘выбарны орган, які кіруе якой-небудзь работай’ – камітэнт ‘асоба, якая даручае камісіянеру заключыць якую-небудзь здзелку: куплю, продаж і інш.’; трасат ‘асоба, абавязаная заплаціць па пераводным вэксалі’ – трасант ‘асоба, якая выдае другой асобе пераводны вэксаль; вэксаледаўца’; лакаўт ’адна з форм барацьбы прадпрымальнікаў супраць рабочага класа ў заходніх краінах’ – накаўт ‘стан баксёра ў час бою, калі ён пасля вельмі моцнага ўдару на працягу 10 секунд не можа падняцца і лічыцца пераможаным’; спаборнасць ‘адзін з функцыянальных прынцыпаў, які вызначае працэсуальную дзейнасць суда з мэтай забеспячэння паўнаты фактычнага і доказнага матэрыялу, неабходнага для ўсебаковага, поўнага і аб’ектыўнага даследавання акалічнасцей справы, устанаўлення ісціны па справе’ – спаборніцтвы ‘спартыўная сустрэча для выяўлення пераможцы’; эфектны 'які робіць моцнае ўражанне’ – эфектыўны ‘які прыводзіць да пажаданых вынікаў’.
Паранімічныя групы складваюцца рознымі шляхамі. Важнейшымі з іх з’яўляюцца: марфалагічны спосаб словаўтварэння (бялець і бяліць, крыўдлівы і крыўдны, літарны і літаральны і інш.); змяненне семантыкі (дрэўка і дрэўца, вянец і вянок, стралец і стралок і інш.); запазычанне іншамоўных слоў (абанент і абанемент, статут і статус, эканомія і эканоміка, сталактыт і сталагміт і інш.).
Антонімы – гэта словы з лагічна процілеглым лексічным значэннем, якія ўсё ж азначаюць суадносныя паняцці: нацыяналізацыя – прыватызацыя, пакаранне – памілаванне, страты – даходы, шлюб – развод, аналогія – неадпаведнасць, ісцец – адказчык, крэдытор – даўжнік, штраф – узнагарода, правы – абавязкі, экспарт – імпарт, расход – даход, крэдыт – дэбет, стратны – прыбытковы, спытаць – адказаць. Антанімічная група складаецца толькі з двух слоў. Не маюць антонімаў, як правіла, уласныя назоўнікі і назоўнікі з канкрэтным значэннем, лічэбнікі і большасць займеннікаў.
Антонімы могуць абазначаць прасторавыя і часавыя паняцці (неба – зямля, верх – ніз, дзень – ноч, лета – зіма, поўдзень – поўнач, пачатак – заканчэнне, імгненне – вечнасць і інш.); пачуцці, эмоцыі, настрой, стан чалавека (шчаслівы – няшчасны, п’яны – цвярозы, любоў – нянавісць, актыўнасць – пасіўнасць, весялосць – паныласць, смеласць – баязлівасць, удача – няўдача, упэўненасць – няўпэўненасць і інш.); стан прыроды (світанне – змярканне, мароз – спёка, усход – захад, шторм – штыль і інш.); якасць і ацэнку (трывалы – нетрывалы, моцны – слабы, якасны – няякаcны, высакародны – подлы, станоўчы – адмоўны і інш.) і г.д. Па структуры антонімы падзяляюцца на рознакаранёвыя і аднакаранёвыя. У рознакаранёвых (лексічных) антонімах супрацьлегласць выражаецца рознымі каранямі ці асновамі: добры – злы, жыццё – смерць, доўгі – кароткі, вайна – мір, паміраць – нараджацца, лёгка – цяжка, аналіз – сінтэз і інш. У аднакаранёвых (граматычных) антонімах супрацьлегласць узнікае пры дапамозе антанімічных прыставак: фашызм – антыфашызм, гармонія – дысгармонія, праўда – няпраўда, увезці – вывезці, адчыніць – зачыніць, упісаць – выпісаць і інш.
Акрамя агульнамоўных антонімаў важную ролю для выражэння кантрастаў адыгрываюць кантэкставыя антонімы (антонімы маўлення) – словы, якія ў звычайнай моўнай сітуацыі не выражаюць супрацьлеглых значэнняў, але набываюць іх у індывідуальных аўтарскіх кантэкстах. Напрыклад: Прайсці нялёгка год за годам, бо шлях – то шоўк, а то асцё... хто ж меру ведае заўсёды, шчаслівы той на ўсё жыццё (П. Броўка); Вось так хлопец, вось так ён, слухай яго, голь! На славах магутны слон, а на дзеле – моль (Я. Купала); Я да цябе звяртаю слова: ты паглядзі на тых між нас, каму дзяржавы нашай мова – кусок руды, а не алмаз (Н. Гілевіч) і інш.
26.Стылістычныя пласты лексікі. Сінонімы, віды сінонімаў.
Лексічнае значэнне слова можа ўзбагачацца дадатковай семантычнай якасцю – экспрэсіўнасцю. Такія словы называюцца стылістычна афарбаванымі: рагатаць, дыбаць, птушачка. Словы, якія не маюць гэтай афарбоўкі, называюцца стылістычна нейтральнымі: смяяцца, ісці, птушка.
Сярод стылістычна афарбаваных слоў вылучаюць у першую чаргу размоўную лексіку, якая ўжываецца толькі ў вусным маўленні (віндá, лапатáць, клёвы), і кніжную лексіку, якая ўжываецца пераважна ў пісьмовай форме мовы (пастулат, апалагет, баланс). Стылістычна афарбаваныя словы пазначаюцца ў слоўніках адпаведнымі лексікаграфічнымі паметамі: ласк. (ласкальнае), груб. (грубае), пагард. (пагардлівае), зневаж. (зневажальнае), іран. (іранічнае), лаянк. (лаянкавае), разм. (размоўнае), абл. (абласное), кніжн. (кніжнае), спец. (спецыяльнае), гіст. (гістарычнае), высок. (высокае), паэт. (паэтычнае) і інш. Ужыванне гэтай лексікі абумоўлена стылем тэксту, а нейтральная лексіка не мае абмежаванняў для выкарыстання і ўжываецца ў тэкстах любога стылю.
4 Сінонімы
Сінонімы (ад грэч. synonymos – аднайменны) – гэта словы, якія па-рознаму гучаць і пішуцца, але маюць тоеснае або блізкае значэнне, напрыклад: многа, шмат, багата, безліч, процьма і г.д. Група слоў, аб’яднаных сінанімічнымі адносінамі, утварае сінанімічны рад. У ім выдзяляецца асноўнае, стылістычна нейтральнае слова – дамінанта. Яно выражае агульнае для ўсіх слоў гэтага рада значэнне. Так, у сінанімічным радзе акружыць, абступіць, ачапіць, аблажыць, блакіраваць дамінанта – акружыць, яна мае прамое, стылістычна нейтральнае значэнне.
У залежнасці ад характару семантычна-стылістычных адносін паміж кампанентамі сінанімічнага рада вылучаюцца наступныя групы сінонімаў: абсалютныя, семантычныя і стылістычныя.
1 Абсалютныя (або поўныя) сінонімы не адрозніваюцца ні адценнямі значэнняў, ні стылістычнай афарбоўкай: маланка – бліскавіца, іслам – мусульманства, ацэнка – адзнака, арфаграфія – правапіс, намінатыўны – назыўны, кантынент – мацярык і інш.
2 Семантычныя (або ідэаграфічныя) сінонімы адрозніваюцца паміж сабой адценнямі значэння, інакш кажучы, аб’ёмам семантыкі. Так, у сінанімічнай пары страх – жах паняцце жах (‘моцны страх да здранцвення’) поўнасцю ўключае ў сябе ўсе прыметы паняцця страх і разам з тым мае дадатковыя значэнні (семы) ‘моцны’ і ‘да здранцвення’. Семантычнымі сінонімамі будуць такія словы, як акцёр – артыст, ісці – крочыць, касынка – хусцінка, малады – юны, чырвоны – кумачовы – пунсовы і інш. Адрозненне ў семантыцы сінонімаў гэтай групы праяўляецца ў несупадзенні спалучальнасці кожнага члена сінанімічнага рада з іншымі словамі. Параўн.: ісці/крочыць па вуліцы, але: асцярожна ісці па балоце (не крочыць).
3 Стылістычныя сінонімы – гэта тоесныя або блізкія па значэнні словы, якія маюць розную эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку і таму належаць да розных стыляў і сфер ужывання. Прыклады радоў стылістычна розных сінонімаў: асілак – сілач – волат – атлет – здаравяк – здаравіла – бугай (тут асілак і сілач – стылістычна нейтральныя словы, волат і атлет – кніжныя, здаравяк і здаравіла – размоўныя, бугай – размоўна-грубае); воін (кніжн.) – салдат (нейтр.) – ваяка (разм.); шоўк (нейтр.) – ядваб (кніжн.); вандроўнік (нейтр.) – пілігрым (кніжн.) – пацягака (разм.); ілгаць (нейтр.) – брахаць (разм.), плесці (разм.); украсці (нейтр.) – сцягнуць, сперці, сцібрыць (гутарк.); гультай – абібок, лянівец, лайдак, лежабока, труцень, гультаіна, завала (разм.) і інш.
4 Кантэкстуальныя сінонімы – гэта словы, якія не маюць сэнсавай сувязі і збліжаюцца па значэнні толькі ў пэўным кантэксце, набываючы пераносны сэнс: Настрой быў светлы, радасны. Словы светлы і радасны не з’яўляюцца сінонімамі паводле свайго лексічнага значэння, але ў гэтым сказе яны выступаюць як сінонімы, бо абодва азначаюць “добры настрой”.
Як адну з разнавіднасцей сінонімаў разглядаюць эўфемізмы (ад грэч. euphemia – ‘гавару ветліва’). Гэта словы і выразы, што служаць для замены такіх абазначэнняў, якія ў пэўных сітуацыях уяўляюцца таму, хто гаворыць, занадта грубымі, рэзкімі, непрыстойнымі. Напрыклад, замест спазняецца гавораць затрымліваецца, папрасілі замест выгналі, поўны замест тоўсты і інш. Сваімі каранямі эўфемізмы адыходзяць у далёкае мінулае. Іх узнікненне цесна звязана з лексічным табу – забаронай у першабытных народаў ужываць словы, што служылі назвамі багоў і духаў, смерці, хвароб, некаторых жывёл, сонца, агню і пад.
Тэрміны-сінонімы – гэта найменні, якія адрозніваюцца паміж сабой адценнямі значэння або аб’ёмам семантыкі. У эканамічнай і юрыдычнай літаратуры яны сустракаюцца даволі рэдка, напрыклад: кантралёр – рэві-зор, універсам – супермаркет, імпарт – увоз, спонсар – фундатар, дэфіцыт – недахоп.
Тэрміны-дублеты – гэта найменні, якія поўнасцю супадаюць па значэнні і ўжыванні, суіснуюць у сінхронных моўных пластах. Многія з іх характэрны для дакладных навук (фізіка, матэматыка, хімія) (дыстыляцыя – перагонка, квазізоркі – квазары, счапленне – кагезія, сублімацыя – узгонка і інш.), юрыспрудэнцыі (фальсіфікацыя – падлог, выпадак – казус, стандарт – норма, вымаганне – рэкет, рэкламацыя – прэтэнзія і інш.), спорту (перашкода – бар’ер, арбітр – суддзя, сэт – партыя, бой – паядынак, нападаючы (нападнік) – бамбардзір, вароты – брамка, гнуткасць – гібкасць, жгут – скрутак, закалка – гарт і інш.), эканомікі (ануітэт – рэнта, бартар – тавараабмен, залог – заклад, дысконт – скідка, полісемія – мнагазначнасць, улік – справаздачнасць і г.д.). У сінанімічныя адносіны ўступаюць найменні славянскага паходжання і запазычаныя тэрміны. У тэрмінасістэме батанікі сустракаюцца стылістычныя сінонімы, якія маюць розную эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку і належаць да розных стыляў і сфер ужывання. Напрыклад: лотаць – лопух, нюнькі, бабоўнік, жаўтушнік, мядзведжая лапка; купальнік – буквіца, гарнік, касцян, пералёт; гарлачык – лілея, калітка, булдаўка, вадзяніца, макаўка, гладышыкі, бубэнчыкі, куўшынкі; трыпут-нік – прыдарожнік, бабка, серпарэзнік, міжперсніца; лопух – лапушнік, дзядоўнік, рапей, брылі, калюгі, ранік і інш.
Пары найменняў тыпу «слова – словазлучэнне» або «словазлучэнне – словазлучэнне», якія маюць тоеснае значэнне, варта лічыць сінтаксічнымі сінонімамі-дублетамі. Напрыклад, дэзерцірства – ухіленне ад вайсковай службы, экспарт – знешні гандаль, бікамералізм – двухпалатная сістэма, халатнасць – нядбайнасць злачынная, бюлетэнь – лісток непраца-здольнасці, біпатрыды – двайное грамадзянства, гандбол – ручны мяч, звеславаць – пачаць веславаць, ватэрпола – воднае пола, арбітр – трацейскі суддзя, банкнота – банкаўскі білет, трата – пераводны вэксаль, распіска – пацвярджэнне атрымання і інш.
Шматкампанентныя пары сінонімаў-дублетаў розняцца галоўнымі кампанентамі (адміністрацыйнае правапарушэнне – адміністрацыйная правіннасць) або залежнымі кампанентамі (завочнае навучанне – навучанне без адрыву ад вытворчасці, фіктыўны шлюб – несапраўдны шлюб, Сусвет-ны банк – Міжнародны банк рэканструкцыі і развіцця, выгады пераліву – пабочныя выгады, выдаткі накладныя – выдаткі агульныя) і інш.
Варыянтамі з’яўляюцца тэрміны, якія адрозніваюцца паміж сабой фанетычнымі або словаўтваральнымі элементамі і поўнасцю супадаюць сваім значэннем (адыманне – адніманне, арбітражор – арбітражыст, аўкцыянер – аўкцыяніст), а таксама кароткія варыянты поўнага тэрміна. Скарачэнне здзяйсняецца пропускам аднаго з кампанентаў тэрміналагіч-нага словазлучэння (дысперсія хуткасці гуку – дысперсія гуку), заменай словазлучэння тэрмінам, утвораным шляхам усячэння (імпульсны сігнал –імпульс, іскравы разрад – іскра, намінальная вартасць – намінал). Важным сродкам у дасягненні кароткасці тэрміна лічыцца абрэвіяцыя (біялагічны эквівалент рэнтгена – бэр, ЦПК – Цывільны працэсуальны кодэкс, МВФ – Міжнародны валютны фонд, ЕВФП – Еўрапейскае валютна-фінансавае пагадненне, ФІФА – Міжнародная федэрацыя футбольных асацыяцый). Скарачэнне можа дасягацца таксама сродкамі сімволікі (γ-прамяні –электрамагнітнае выпрамяненне з вельмі кароткай даўжынёй хвалі (менш за 0,1 нм) і інш.).
28. Лексіка паводле паходжання.
Лексічны склад беларускай мовы фарміраваўся на працягу многіх стагоддзяў, няспынна развіваўся і ўдасканальваўся. Менавіта ў лексіцы адлюстравалася і гісторыя развіцця беларускага народа. Вылучаюцца два вялікія пласты нашай лексікі паводле паходжання: спрадвечная і запазычаная.
8.1 Спрадвечна беларуская лексіка
Спрадвечна беларуская лексіка – гэта словы, якія існавалі ўвесь час у мове нашых продкаў, яны ўзніклі і ўзнікаюць у мове на базе ўласнай граматычнай і лексічнай сістэм. Сярод іх вылучаюцца:
1) індаеўрапейская лексіка – самыя старажытныя (III–I тыс. да н.э.) словы, карані якіх існуюць у большасці індаеўрапейскіх моў: маці – mater (лат.), mother (англ.), Mutter (ням.), mère (фр.), madre (іт.); новы – novus (лат.), new (англ.), neu (ням.), nouveau (фр.), nuovo (іт.); брат – frater (лат.), brother (англ.), Bruder (ням.), frère (фр.) fratello (іт.); сонца – sol (лат.), sun (англ.), Sonne (ням.), soleil (фр.), sole (іт.); два – duo (лат.), two (англ.), zwei (ням.), deux (фр.), due (іт.); соль – sal (лат.), salt.(англ.), Salz (ням.), sel (фр.);
2) агульнаславянская (праславянская) лексіка – словы, якія ўзніклі ў часы славянскага адзінства II тыс. да н.э. – I тыс. н.э.), калі існавала праславянская мова. Гэтыя словы маюць адпаведнікі ў сучасных славянскіх мовах: ліпа, трава, муха, вузкі, унук, сястра, заяц, цёплы, лес, рака, дуб, снег, пчала, сасна, зямля, галава, нос, серп, адзін, жыта, воўк, ткаць, секчы, трава, грыб. Пласт агульнаславянскай лексікі хоць і нешматлікі (каля 2000 слоў), але з’яўляецца ядром слоўніка кожнай славянскай мовы;