Файл: Дэндралогіятэксты лекцый па вучэбнай дысцыпліне для спецыяльнасці.pdf
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 06.11.2023
Просмотров: 273
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
ўтвараюцца на каранях. Фікусбенгальскі (F. benghaensis) – дрэва-баньян. Фікус эластычны (F. elastica) – пакаёвая расліна-баньян, мае паветраныя карані. Да родуартакарпус (Artocarpus) з трыбы артакарпусавых (15 рода, каля 70 відаў) адносяць славутае хлебнаедрэва (Artocarpus altilis) – Гвінея і джэкфрут (A heterophyllus)
– Індыя. Суплоддзі гэтых раслін найважнейшыя крыніцы харчавання насельніцтва трапічных краін, і за плады гэтыя расліны шырока разводзяцца пас й трапічнай зоне зямнога шара.
Лекцыя
17
Характарыстыка сямействаў бярозавыя, букавыя,
1.
Арэал
2.
Марфалагічныя і біялагічныя асаблівасці
3.
Экалагічныя ўласцівасці
4. Гаспадарчае значэнне
Парадак
Букавыя (Fagales).Дрэвы і хмызнякі. Лісце чарговае суцэльнае або лопасцевае. Сасуды звычайна з лесвічнай або простай перфарацыяй. Кветкі сабраны ў складаныя суквецці, дробныя, нязграбныя, аднаполыя, беспялёсткавыя. Пылковыя зярняты трохбарознапоравыя або 3–7-поравыя. Плод сухі, са скураным або цвёрдым каляплоднікам. Насенне з буйным зародкам і без эндасперму. Уключае ў сябе 2 сямействы: букавыя і бярозавыя.
Сямейства
Букавыя (Fagaceae) – уваходзіць 7–8 рода і больш за 900 відаў, якія распаўсюджаны ва ўмераных, субтрапічных і трапічных абласцях двух паўшар’яў.
Выключэнне складае большая частка Паўднёвай Амерыкі і трапічнай Паўднёвай Афрыкі.
Большасць відаў сямейства – лістападныя або вечназялёныя дрэвы, часта значнай вышыні, і толькі нешматлікія хмызнякі не перавышаюць 30–40 см. Лісце чарговае або рэдка кальчаковае, перыстанервовае, з лінейнымі прылісткамі, якія рана ападаюць. Расліны аднадомныя, з дробнымі разнаполымі клеткамі ў верхавінкавых суквеццях рознага тыпу – коласападобных, каташкападобных, гронкападобных або шарападобных. Часам кветкі адзіночныя. Падвяночных лісточкаў ад 2 да 8 (звычайна 6), чашападобных, якія больш або менш зрасліся. Тычынак 6–12, з тонкімі свабоднымі ніцямі. Гінецэй з 3 (2–9) пладалісцікаў. Завязь з 3 (2–9) гнёздамі, з 2 звіслымі семязавязямі ў кожным гняздзе, з якіх часцей развіваецца толькі адна. Плод – аднанасенны арэх з цвёрдым каляплоднікам, што заключаны цалкам або часткова ў плюску, якая адзервянела. Насенне без эндасперму.
Сямейства дзеліцца на два падсямействы: букавыя (Fagoideae) і каштанавыя
(Castaneideae).
Падсям ейства
Б укавыя (Fago ideae) – мужчынскія кветкі размешчаны на аблісцелых парастках, маюць вялікія званочкавыя чашачкі і буйныя пыльнікі. Плюска раскрываецца 2–4 створкамі, змяшчае 1–3-гранныя або сплюшчаныя арэхі. Членікі сасудаў пераважна або часткова з лесвічнай перфарацыяй. Тып прарастання насення надземны: семядолі падымаюцца над зямлёй, раскрываюцца, зелянеюць і фотасінтэзуюць.
Запасальнымі рэчывамі семядолей з’яўляецца алей.
Падсям ейства
Ка штанав ыя (Ca stan eiedea e). Кветкі размешчаны ў дыхазіяльных пучках або адзіночна на спецыялізаваных кветканосных парастках або ў паніклых аднаполых каташках з дробнымі чашачкамі і пыльнікамі. Плюска можа раскрывацца 2–4 створкамі і змяшчаць 1–3 арэхі (віды каштана) або можа толькі часткова заключаць у сябе плод (жолуд) і мець сподкападобную або шарападобную форму (віды дуба. Членікі сасудаў звычайна з простай перфарацыяй. Прарастанне насення падземнае, мясістыя семядолі застаюцца ў глебе і служаць толькі крыніцай запасальных рэчываў
(крухмалу). Род бук (Fagus) – найгалоўнейшая лесаўтваральная парода ўмераных абласцей паўночнага паўшар’я. У гэтым родзе налічваецца 9–10 відаў, якія распаўсюджаны ва
усходніх штатах ЗША, у гарах Паўночнай Мексікі, у Еўропе, Малой Азіі, на Каўказе і
Паўночным Іране, кантынентальным Кітаі і ў Японіі. Букі – вялікія лістападныя дрэвы з калонападобным ствалом, 25–40 (50) м у вышыню і 1,5–2 м у дыяметры, якія пакрыты шэрай гладкай карой, густой акруглай цяністай кронай і блізка размешчанымі да паверхні глебы каранямі. Букавыя лясы цяністыя, і ў іх амаль цалкам адсутнічае жывое наглебавае покрыва.
Пупышкі бука вельмі характэрныя – верацёнападобныя, доўгазавостраныя, 1,5 см у даўжыню. Лісце падоўжана-элептычнае, з 7–15 парамі жылак, зубчастае. Плод трохгранны арэх з апушаным эндакарпіем, вострымі (амаль кароткакрылымі) рэбрамі.
Зародак са складкавымі семядолямі, якія змяшчаюць у якасці запасальнага рэчыва да 50% алею. Драўніна бука, якая набывае ў час захоўвання рыжавата-карычневы колер і прыгожы малюнак, знаходзіць шырокае выкарыстанне: у вырабе мэблі, бочак, кола, на будоўлях, для ўнутранага аздаблення памяшканняў (паркет, абліцоўка), у суднабудаванні, для падводных збудаванняў. З яе таксама вырабляюць фанеру, музычныя інструменты, ложы для ружжаў. Прыгодная яна і для дэкаратыўнага афармлення радыёпрыёмнікаў і тэлевізараў. Драўніну бука выкарыстоўваюць для атрымання драўнянага вугалю, воцату, метылавага спірту. Каштоўны таксама і букавы дзёгаць. З арэхаў атрымліваюць светла- жоўты, прыемны на смак алей, які выкарыстоўваецца ў харчовай прамысловасці і тэхніцы.
Сырыя арэхі атрутныя.
Буклясны, абоеўрапейскі (Fagus sylvatica), распаўсюджаны на заходзе Украіны і
Беларусі, а таксама амаль вас й Заходняй Еўропе. Дрэва даму вышыню і 2,0 м у дыяметры. Лісце 4–10 см у даўжыню, авальнае або яйкападобнае, з найбольшай шырынёй ніжэй за сярэдзіну ліста, хвалепадобнае або слабазубчастае па краі, зверху цёмна-зялёнае, знізу святлейшае. Бакавых жылак 5–10 пар. Жыве да 500 гадоў. У маладым узросце расце марудна. Цеплалюбны, вельмі ценетрывалы, патрабавальны да ўрадлівасці глебы, не вытрымлівае празмернай вільгаці. Дэкаратыўныя формы вельмі каштоўныя ў азеляненні мал. 64).
Букусходні (Fagus orientalis). Натуральна расце на Каўказе і ў Крыме. Дрэва даму вышыню і даму дыяметры. Падобны да бука ляснога. Адрозніваецца ад яго больш буйным (7–20 см) лісцем з 7–14 парамі бакавых жылак. Найбольшая шырыня ліста вышэй за сярэдзіну ліставой пласцінкі. Экалагічна падобны да бука ляснога, але больш цеплалюбны. Выкарыстоўваецца таксама, як і бук лясны. У Паўночнай Амерыцы расце букамерыканскі, або буйналісты (F. grandifolia), у
Японіі букгародчаты (F. crenata) і букяпонскі (F. japonica), на востраве Тайвань бук
Хаяты (F. hayatae). Астатнія віды бука растуць у гарах Цэнтральнага і Паўднёвага Кітая. Род каштан (Castanea), аб’ядноўвае 11–12 даволі падобных відаў, якія часам цяжка адрозніць адзін ад другога. Як і віды бука, распаўсюджаны ў Міжземнамор’і, на Каўказе, ва Усходніх Гімалаях, Усходняй Азіі і прыатлантычнай Паўднёвай Амерыцы. Каштаны – вялікія, даму вышыню і 2 м у дыяметры, лістападныя дрэвы або хмызнякі, часам гэта карлікавыя кусты да 30 см у вышыню.
Верхавінкавая пупышка адсутнічае. Лісце чарговае, чаранковае, падоўжана- элептычнае, да 10–25 см у даўжыню, востразубчастае, са шматлікімі паралельнымі жылкамі. Пупышкі яйкападобныя, буйныя, размяшчаюцца спіральна або двухрадна.
Парасткі чырванавата-бурыя са светлымі лінзамі. Цвітуць каштаны пасля аблісцення ў першай палове лета. Апыляюцца пераважна насякомымі. Кветкі сабраны ў доўгія лістапазушныя коласападобныя складаныя суквецці. Каласкі мужчынскія і двухполыя.
Мужчынскія кветкі жаўтаватыя, складаюцца са званочкавага 5–6-раздзельнага калякветніка і 10–12 доўгіх тычынак, якія замацаваны вакол нектранага дыска (♂ *Р
5-6
А
∞
).
Жаночыя кветкі зеленаватыя, акружаны чатырохраздзельнай плюскай з калючкамі.
Калякветнік зрастаецца з ніжняй завяззю, застаюцца свабоднымі толькі 5–8 надрэзаў па краі. Завязь шасцігняздовая, з 6 доўгімі стужкападобнымі рыльцамі і з дзвюма семязавязямі ў кожным гняздзе (♀ Р. Плады – арэхі, яйкападобныя,
Паўночным Іране, кантынентальным Кітаі і ў Японіі. Букі – вялікія лістападныя дрэвы з калонападобным ствалом, 25–40 (50) м у вышыню і 1,5–2 м у дыяметры, якія пакрыты шэрай гладкай карой, густой акруглай цяністай кронай і блізка размешчанымі да паверхні глебы каранямі. Букавыя лясы цяністыя, і ў іх амаль цалкам адсутнічае жывое наглебавае покрыва.
Пупышкі бука вельмі характэрныя – верацёнападобныя, доўгазавостраныя, 1,5 см у даўжыню. Лісце падоўжана-элептычнае, з 7–15 парамі жылак, зубчастае. Плод трохгранны арэх з апушаным эндакарпіем, вострымі (амаль кароткакрылымі) рэбрамі.
Зародак са складкавымі семядолямі, якія змяшчаюць у якасці запасальнага рэчыва да 50% алею. Драўніна бука, якая набывае ў час захоўвання рыжавата-карычневы колер і прыгожы малюнак, знаходзіць шырокае выкарыстанне: у вырабе мэблі, бочак, кола, на будоўлях, для ўнутранага аздаблення памяшканняў (паркет, абліцоўка), у суднабудаванні, для падводных збудаванняў. З яе таксама вырабляюць фанеру, музычныя інструменты, ложы для ружжаў. Прыгодная яна і для дэкаратыўнага афармлення радыёпрыёмнікаў і тэлевізараў. Драўніну бука выкарыстоўваюць для атрымання драўнянага вугалю, воцату, метылавага спірту. Каштоўны таксама і букавы дзёгаць. З арэхаў атрымліваюць светла- жоўты, прыемны на смак алей, які выкарыстоўваецца ў харчовай прамысловасці і тэхніцы.
Сырыя арэхі атрутныя.
Буклясны, абоеўрапейскі (Fagus sylvatica), распаўсюджаны на заходзе Украіны і
Беларусі, а таксама амаль вас й Заходняй Еўропе. Дрэва даму вышыню і 2,0 м у дыяметры. Лісце 4–10 см у даўжыню, авальнае або яйкападобнае, з найбольшай шырынёй ніжэй за сярэдзіну ліста, хвалепадобнае або слабазубчастае па краі, зверху цёмна-зялёнае, знізу святлейшае. Бакавых жылак 5–10 пар. Жыве да 500 гадоў. У маладым узросце расце марудна. Цеплалюбны, вельмі ценетрывалы, патрабавальны да ўрадлівасці глебы, не вытрымлівае празмернай вільгаці. Дэкаратыўныя формы вельмі каштоўныя ў азеляненні мал. 64).
Букусходні (Fagus orientalis). Натуральна расце на Каўказе і ў Крыме. Дрэва даму вышыню і даму дыяметры. Падобны да бука ляснога. Адрозніваецца ад яго больш буйным (7–20 см) лісцем з 7–14 парамі бакавых жылак. Найбольшая шырыня ліста вышэй за сярэдзіну ліставой пласцінкі. Экалагічна падобны да бука ляснога, але больш цеплалюбны. Выкарыстоўваецца таксама, як і бук лясны. У Паўночнай Амерыцы расце букамерыканскі, або буйналісты (F. grandifolia), у
Японіі букгародчаты (F. crenata) і букяпонскі (F. japonica), на востраве Тайвань бук
Хаяты (F. hayatae). Астатнія віды бука растуць у гарах Цэнтральнага і Паўднёвага Кітая. Род каштан (Castanea), аб’ядноўвае 11–12 даволі падобных відаў, якія часам цяжка адрозніць адзін ад другога. Як і віды бука, распаўсюджаны ў Міжземнамор’і, на Каўказе, ва Усходніх Гімалаях, Усходняй Азіі і прыатлантычнай Паўднёвай Амерыцы. Каштаны – вялікія, даму вышыню і 2 м у дыяметры, лістападныя дрэвы або хмызнякі, часам гэта карлікавыя кусты да 30 см у вышыню.
Верхавінкавая пупышка адсутнічае. Лісце чарговае, чаранковае, падоўжана- элептычнае, да 10–25 см у даўжыню, востразубчастае, са шматлікімі паралельнымі жылкамі. Пупышкі яйкападобныя, буйныя, размяшчаюцца спіральна або двухрадна.
Парасткі чырванавата-бурыя са светлымі лінзамі. Цвітуць каштаны пасля аблісцення ў першай палове лета. Апыляюцца пераважна насякомымі. Кветкі сабраны ў доўгія лістапазушныя коласападобныя складаныя суквецці. Каласкі мужчынскія і двухполыя.
Мужчынскія кветкі жаўтаватыя, складаюцца са званочкавага 5–6-раздзельнага калякветніка і 10–12 доўгіх тычынак, якія замацаваны вакол нектранага дыска (♂ *Р
5-6
А
∞
).
Жаночыя кветкі зеленаватыя, акружаны чатырохраздзельнай плюскай з калючкамі.
Калякветнік зрастаецца з ніжняй завяззю, застаюцца свабоднымі толькі 5–8 надрэзаў па краі. Завязь шасцігняздовая, з 6 доўгімі стужкападобнымі рыльцамі і з дзвюма семязавязямі ў кожным гняздзе (♀ Р. Плады – арэхі, яйкападобныя,
плоскавыпуклыя, бура-карычневыя, ядомыя, з тонкім сухім каляплоднікам, паспяваюць позна восенню (мал. 65). У пераважнай большасці гэта цеплалюбныя расліны. Параўнальна ценетрывалыя.
Патрабавальныя да ўрадлівасці глебы. Аддаюць перавагу глыбокім, рыхлым, свежым і вільготным сугліністым глебам.
Драўніна каштана знешне падобная на драўніну дуба, але менш цёмная, не цямнее пры кантакце з паветрам, эластычная, сярэдняй цвёрдасці, трывалая, з прыгожым малюнкам, алел гка расколваецца. Яе выкарыстоўваюць для будаўніцтва дамоў, вытворчасці мэблі, унутранага аздаблення памяшканняў, у суднабудаванні (мачты.
Асабліва каштоўны каштанавыя вінныя бочкі. З прычыны свай непранікальнасці каштанавая клёпка добра зберагае віно ад выпарэння, а таксама не дае ў яго іншага прысмаку. Маладыя парасткі і тонкія галіны ідуць на прыгатаванне плеценых вырабаў.
Нізкаствольнік – шаст для хмелю і тычына для вінаграду. Маладыя парасткі і лісце з’яўляюцца добрай дабаўкай у корм жывёле. Драўніна змяшчае шмат танінаў. Плады каштана адыгрываюць значную ролю ў харчаванні насельніцтва большасці краін
Паўднёвай Еўропы, а ў некаторых мясцінах (востра Корсіка) фактычна замяняюць хлеб.
Іх выкарыстоўваюць у кандытарскай справе: уваходзяць у склад пірожных, тартоў, пірагоў, як начынка для цукерак. Выкарыстоўваюцца ў азеляненні. Найбольш распаўсюджаным у Еўропе відам з’яўляецца каштансучасны, абопасяўны (Castanea
sativa). Дрэва даму вышыню і даму дыяметры. Вельмі дано разводзіцца ў Еўропе, дзе цяжка дасканала ўстанавіць яго натуральны арэал. Цеплалюбная расліна, патрабавальная да ўрадлівасці глебы, яе вільготнасці і вільготнасці паветра. Даўгавечная парода, якая можа жыць да 1000 гадоў і больш. Каштаны моцна пашкоджваюцца грыбковымі захворваннямі, самым страшным з якіх з’яўляецца завезеная ў Амерыку з
Кітая ў пачатку ХХ ст. хвароба кары і ствала, што выклікаецца грыбком Endothia parasitica. Гэты грыбок знішчыў амаль усе насаджэнні амерыканскага каштана зубчастага (С. dentata), які раней існаваў як дрэва даму вышыню і ўтвараў вялікія лясы ў гарах і на раўнінах усходу ЗША ад штата Мэй і паўднёвых берагоў возера Антарыо да Місісіпі, яны складалі 1/10 частку ўсіх лясоў ЗША. У цяперашні час від захаваўся толькі ў выглядзе парасткаў асобных дрэў, якія адміраюць. У Японіі расце каштан гародчаты (С. с – невялікае дрэва даму вышыню. Холадаўстойлівы від, які вытрымлівае моцныя маразы (С, устойлівы да грыбковых захворванняў. У Японіі маецца каля 100 сартоў, сярод якіх самыя буйнаплодныя каштаны ў свеце (маса аднаго плода каля 80 г, дыяметр 60 мм, яны шырока экспартуюцца ў ЗША.
Кітайскікаштанмякчэйшы (C. mollima) – дрэва сярэдняй велічыні даму вышыню). Распаўсюджаны ад ўсходніх Гімалаяў да Карэйскага паўвострава і вострава Тайвань. Акрамя гэтага віду, у Кітаі сустракаецца яшчэ 2 віды каштана каштанСегю (С.
seguinii) – нізкі хмызняк, распаўсюджаны ва ўсходніх і цэнтральных ранах і каштан
Генры (C. henryi) – дрэва каля 25 м у вышыню, вельмі звычайнае для горных шыракалістых лясоў цэнтральных і заходніх правінцый. У ЗША расце каштанкармавы (C. pumila) – куст 1–2 м у вышыню.
Холадаўстойлівы від, устойлівы да грыбковых захворванняў і каштанвольхалісты (C.
alnifolia) – адзін з самых дробных прадстаўнікоў сямейства, як правіла, куст да 30 см у вышыню і нават у спрыяльных умовах не перавышае 1 м. Род дуб (Quercus) налічвае каля 450 відаў, пераважная большасць з якіх з’яўляюцца галоўнымі лесаўтваральнымі драўнянымі пародамі ўмераных шырот і горных паясоў паўночнага паўшар’я, а таксама кампанентамі трапічнага і субтрапічнага (дажджавога і сухога) лесу Паўднёва-Усходняй Азіі. Найбольш разнастайныя відамі дубоў Паўночная і
Цэнтральная Амерыка, дзе яны растуць ад паўднёвага сходу Канады да Калумбійскіх
Андаў. Еўропа, Паўночная Афрыка і Паўднёва-Заходняя Азія не маюць такой разнастайнасці гэтага роду. Сібір і Цэнральная Азія зусім не маюць уласных відаў, і толькі
Усходняя і Паўднёва-Усходняя Азія ўяўляе сабой параўнальны з амерыканскім цэнтр
Патрабавальныя да ўрадлівасці глебы. Аддаюць перавагу глыбокім, рыхлым, свежым і вільготным сугліністым глебам.
Драўніна каштана знешне падобная на драўніну дуба, але менш цёмная, не цямнее пры кантакце з паветрам, эластычная, сярэдняй цвёрдасці, трывалая, з прыгожым малюнкам, алел гка расколваецца. Яе выкарыстоўваюць для будаўніцтва дамоў, вытворчасці мэблі, унутранага аздаблення памяшканняў, у суднабудаванні (мачты.
Асабліва каштоўны каштанавыя вінныя бочкі. З прычыны свай непранікальнасці каштанавая клёпка добра зберагае віно ад выпарэння, а таксама не дае ў яго іншага прысмаку. Маладыя парасткі і тонкія галіны ідуць на прыгатаванне плеценых вырабаў.
Нізкаствольнік – шаст для хмелю і тычына для вінаграду. Маладыя парасткі і лісце з’яўляюцца добрай дабаўкай у корм жывёле. Драўніна змяшчае шмат танінаў. Плады каштана адыгрываюць значную ролю ў харчаванні насельніцтва большасці краін
Паўднёвай Еўропы, а ў некаторых мясцінах (востра Корсіка) фактычна замяняюць хлеб.
Іх выкарыстоўваюць у кандытарскай справе: уваходзяць у склад пірожных, тартоў, пірагоў, як начынка для цукерак. Выкарыстоўваюцца ў азеляненні. Найбольш распаўсюджаным у Еўропе відам з’яўляецца каштансучасны, абопасяўны (Castanea
sativa). Дрэва даму вышыню і даму дыяметры. Вельмі дано разводзіцца ў Еўропе, дзе цяжка дасканала ўстанавіць яго натуральны арэал. Цеплалюбная расліна, патрабавальная да ўрадлівасці глебы, яе вільготнасці і вільготнасці паветра. Даўгавечная парода, якая можа жыць да 1000 гадоў і больш. Каштаны моцна пашкоджваюцца грыбковымі захворваннямі, самым страшным з якіх з’яўляецца завезеная ў Амерыку з
Кітая ў пачатку ХХ ст. хвароба кары і ствала, што выклікаецца грыбком Endothia parasitica. Гэты грыбок знішчыў амаль усе насаджэнні амерыканскага каштана зубчастага (С. dentata), які раней існаваў як дрэва даму вышыню і ўтвараў вялікія лясы ў гарах і на раўнінах усходу ЗША ад штата Мэй і паўднёвых берагоў возера Антарыо да Місісіпі, яны складалі 1/10 частку ўсіх лясоў ЗША. У цяперашні час від захаваўся толькі ў выглядзе парасткаў асобных дрэў, якія адміраюць. У Японіі расце каштан гародчаты (С. с – невялікае дрэва даму вышыню. Холадаўстойлівы від, які вытрымлівае моцныя маразы (С, устойлівы да грыбковых захворванняў. У Японіі маецца каля 100 сартоў, сярод якіх самыя буйнаплодныя каштаны ў свеце (маса аднаго плода каля 80 г, дыяметр 60 мм, яны шырока экспартуюцца ў ЗША.
Кітайскікаштанмякчэйшы (C. mollima) – дрэва сярэдняй велічыні даму вышыню). Распаўсюджаны ад ўсходніх Гімалаяў да Карэйскага паўвострава і вострава Тайвань. Акрамя гэтага віду, у Кітаі сустракаецца яшчэ 2 віды каштана каштанСегю (С.
seguinii) – нізкі хмызняк, распаўсюджаны ва ўсходніх і цэнтральных ранах і каштан
Генры (C. henryi) – дрэва каля 25 м у вышыню, вельмі звычайнае для горных шыракалістых лясоў цэнтральных і заходніх правінцый. У ЗША расце каштанкармавы (C. pumila) – куст 1–2 м у вышыню.
Холадаўстойлівы від, устойлівы да грыбковых захворванняў і каштанвольхалісты (C.
alnifolia) – адзін з самых дробных прадстаўнікоў сямейства, як правіла, куст да 30 см у вышыню і нават у спрыяльных умовах не перавышае 1 м. Род дуб (Quercus) налічвае каля 450 відаў, пераважная большасць з якіх з’яўляюцца галоўнымі лесаўтваральнымі драўнянымі пародамі ўмераных шырот і горных паясоў паўночнага паўшар’я, а таксама кампанентамі трапічнага і субтрапічнага (дажджавога і сухога) лесу Паўднёва-Усходняй Азіі. Найбольш разнастайныя відамі дубоў Паўночная і
Цэнтральная Амерыка, дзе яны растуць ад паўднёвага сходу Канады да Калумбійскіх
Андаў. Еўропа, Паўночная Афрыка і Паўднёва-Заходняя Азія не маюць такой разнастайнасці гэтага роду. Сібір і Цэнральная Азія зусім не маюць уласных відаў, і толькі
Усходняя і Паўднёва-Усходняя Азія ўяўляе сабой параўнальны з амерыканскім цэнтр
відавой разнастайнасці роду. Паўночная мяжа арэала дуба ў Еўразіі знаходзіцца на шыраце каля 63° у Скандынавіі, паўднёвая заходзіць, як і ў Паўднёвай Амерыцы, на некалькі градуса за экватар (астравы Суматра, Ява.
Большасць дубоў – высокія дрэвы даму вышыню і 3–5 м у дыяметры, нешматлікія віды з’яўляюцца нізкімі кустамі і нават кусцікамі, якія пакрываюць глебу дываном каля 0,5 м у вышыню і ў самых спрыяльных умовах рэдка дасягаюць вышыні 2–3 м (дубкустовы – Q. fruticosa ў Іспаніі). Каранёвая сістэма дубоў звычайна магутная, стрыжнявога тыпу, але пры наяўнасці шчыльных падсцілальных парод у ніжніх гарызонтах глебы і вільгаці становіцца паверхневай.
Асаблівасці кары (дакладней, перыдэрмы) часта з’яўляюцца характэрнымі відавымі прыкметамі. У адных відаў яна гладкая або доўгі час застаецца такой і нясе толькі лінзы, у большасці відаў пакрыта трэшчынамі рознай таўшчыні або разбіта на прамавугловыя пласцінкі. Напрыклад, у дубазвычайнага, або чарэшчатага (Q. robur), кара з добра бачнымі падоўжнымі трэшчынамі і кароткімі папярочнымі шчылінамі, якія паглыбляюцца з узростам. У дубаскальнага (Q. petraea) яна раздзелена на асобныя пласцінкі. У дуба коракавага (Q. suber), у меншай ступені ў дубазменлівага (Q. variabilis) моцна развіты коракавы слой. У амерыканскагадубабуйнаплоднага (Q. macrocarpa) коракавы слой утварае характэрныя «крылы» на галінах.
Лісце чарговае, простае, цвёрдае або параўнальна мяккае, суцэльнае, зубчастае або перыста-лопасцевае па краі, часцей чаранковае, шматгадовае або ападае штогод. У сярэднім 7–15 см у даўжыню (у вечназялёных відаў яно звычайна меншае). У рэдкіх выпадках, як правіла ў лістападных відаў, лісце дасягае гіганцкіх памераў – у даўжыню да
40 см і ў шырыню да 30 см (дубзубчасты – Q. dentata, дуббуйналісты – Q. macrophylla), у шэрагу вечназялёных лісце надзвычай дробнае. Усе віды дубоў аднадомныя, апыляюцца з дапамогай ветру, цвітуць хутка пасля аблісцення. Кветкі дробныя з рэдукаваным простым калякветнікам. Тычынкавыя кветкі сабраны ў шматкветкавыя паніклыя каташкі, песцікавыя – у малакветкавыя дыхазіі, якія размешчаны ў пазухах верхняга асімілявальнага лісця маладых парасткаў. Мужчынская кветка нясе 4–7-раздзельны просты калякветнік і 4–16 тычынак (♂*P
4-7
A
4-∞
). Жаночая кветка каля 1 мм у дыяметры, складаецца з зародка калякветніка і песціка з верхняй 3–4- гняздовай завяззю (♀*G
(3-4)
), якая мае па 2 семязавязі ў кожным гняздзе. Завязь заключана
ў абгортку з прыкветнікавага лісця, з-пад якога ў час цвіцення ледзь толькі выступаюць чырванаватыя рыльцы. Плод – жолуд, які паспявае ў большасці відаў у канцы лета і восенню года цвіцення, у некаторых (дуб каштаналісты, дуб чырвоны) – на другі вегетацыйны сезон. Распаўсюджваюцца жалуды пераважна жывёламі, а таксама ветрам і вадой. У шматлікіх відаў жалуды не маюць перыяду спакою і могуць прарастаць адразу пасля паспявання (д. чарэшчаты); у іншых відаў (д. чырвоны) жалудам уласцівы перыяд спакою, які яны праходзяць на працягу зімы і прарастаюць вясной. Акрамя насеннага размнажэння, дуб узнаўляецца парасткамі ад пня, а часам і каранёвымі парасткамі. Па хуткасці росту і іншых біялагічных асаблівасцях, па экалагічных уласцівасцях розныя віды дуба маюць адрозненні. Неадназначная іх роля ва ўтварэнні лясоў і гаспадарчае значэнне.
Найбольшае гаспадарчае выкарыстанне находзіць драўніна дуба, якая з
,
яўляецца галоўным матэрыялам, што выкарыстоўваецца для асабліва адказных дэталяў і збудаванняў, дзе патрэбны трываласць, цвёрдасць, пругкасць, устойлівасць да гніення (у суднабудаўніцтве, авіяцыйнай прамысловасці, транспарце, будаўніцтве, у мэблевай і бандарнай вытворчасці). Кара, драўніна, лісце, плюска, галы, якія ўтвараюцца на лісцях, змяшчаюць шмат танінаў, шырока выкарыстоўваюцца для вырабу скур. Такія віды дуба, як коркавы, кітайскі і зменлівы, з’яўляюцца каштоўнымі карканосамі. Іх корак скарыстоўваецца ў халадзільнай прамысловасці, матора- і суднабудаванні, медыцыне, у быце. Важным кармавым і харчовым прадуктам, лекавай сыравінай з
,
яўляюцца жалуды.
Большасць дубоў – высокія дрэвы даму вышыню і 3–5 м у дыяметры, нешматлікія віды з’яўляюцца нізкімі кустамі і нават кусцікамі, якія пакрываюць глебу дываном каля 0,5 м у вышыню і ў самых спрыяльных умовах рэдка дасягаюць вышыні 2–3 м (дубкустовы – Q. fruticosa ў Іспаніі). Каранёвая сістэма дубоў звычайна магутная, стрыжнявога тыпу, але пры наяўнасці шчыльных падсцілальных парод у ніжніх гарызонтах глебы і вільгаці становіцца паверхневай.
Асаблівасці кары (дакладней, перыдэрмы) часта з’яўляюцца характэрнымі відавымі прыкметамі. У адных відаў яна гладкая або доўгі час застаецца такой і нясе толькі лінзы, у большасці відаў пакрыта трэшчынамі рознай таўшчыні або разбіта на прамавугловыя пласцінкі. Напрыклад, у дубазвычайнага, або чарэшчатага (Q. robur), кара з добра бачнымі падоўжнымі трэшчынамі і кароткімі папярочнымі шчылінамі, якія паглыбляюцца з узростам. У дубаскальнага (Q. petraea) яна раздзелена на асобныя пласцінкі. У дуба коракавага (Q. suber), у меншай ступені ў дубазменлівага (Q. variabilis) моцна развіты коракавы слой. У амерыканскагадубабуйнаплоднага (Q. macrocarpa) коракавы слой утварае характэрныя «крылы» на галінах.
Лісце чарговае, простае, цвёрдае або параўнальна мяккае, суцэльнае, зубчастае або перыста-лопасцевае па краі, часцей чаранковае, шматгадовае або ападае штогод. У сярэднім 7–15 см у даўжыню (у вечназялёных відаў яно звычайна меншае). У рэдкіх выпадках, як правіла ў лістападных відаў, лісце дасягае гіганцкіх памераў – у даўжыню да
40 см і ў шырыню да 30 см (дубзубчасты – Q. dentata, дуббуйналісты – Q. macrophylla), у шэрагу вечназялёных лісце надзвычай дробнае. Усе віды дубоў аднадомныя, апыляюцца з дапамогай ветру, цвітуць хутка пасля аблісцення. Кветкі дробныя з рэдукаваным простым калякветнікам. Тычынкавыя кветкі сабраны ў шматкветкавыя паніклыя каташкі, песцікавыя – у малакветкавыя дыхазіі, якія размешчаны ў пазухах верхняга асімілявальнага лісця маладых парасткаў. Мужчынская кветка нясе 4–7-раздзельны просты калякветнік і 4–16 тычынак (♂*P
4-7
A
4-∞
). Жаночая кветка каля 1 мм у дыяметры, складаецца з зародка калякветніка і песціка з верхняй 3–4- гняздовай завяззю (♀*G
(3-4)
), якая мае па 2 семязавязі ў кожным гняздзе. Завязь заключана
ў абгортку з прыкветнікавага лісця, з-пад якога ў час цвіцення ледзь толькі выступаюць чырванаватыя рыльцы. Плод – жолуд, які паспявае ў большасці відаў у канцы лета і восенню года цвіцення, у некаторых (дуб каштаналісты, дуб чырвоны) – на другі вегетацыйны сезон. Распаўсюджваюцца жалуды пераважна жывёламі, а таксама ветрам і вадой. У шматлікіх відаў жалуды не маюць перыяду спакою і могуць прарастаць адразу пасля паспявання (д. чарэшчаты); у іншых відаў (д. чырвоны) жалудам уласцівы перыяд спакою, які яны праходзяць на працягу зімы і прарастаюць вясной. Акрамя насеннага размнажэння, дуб узнаўляецца парасткамі ад пня, а часам і каранёвымі парасткамі. Па хуткасці росту і іншых біялагічных асаблівасцях, па экалагічных уласцівасцях розныя віды дуба маюць адрозненні. Неадназначная іх роля ва ўтварэнні лясоў і гаспадарчае значэнне.
Найбольшае гаспадарчае выкарыстанне находзіць драўніна дуба, якая з
,
яўляецца галоўным матэрыялам, што выкарыстоўваецца для асабліва адказных дэталяў і збудаванняў, дзе патрэбны трываласць, цвёрдасць, пругкасць, устойлівасць да гніення (у суднабудаўніцтве, авіяцыйнай прамысловасці, транспарце, будаўніцтве, у мэблевай і бандарнай вытворчасці). Кара, драўніна, лісце, плюска, галы, якія ўтвараюцца на лісцях, змяшчаюць шмат танінаў, шырока выкарыстоўваюцца для вырабу скур. Такія віды дуба, як коркавы, кітайскі і зменлівы, з’яўляюцца каштоўнымі карканосамі. Іх корак скарыстоўваецца ў халадзільнай прамысловасці, матора- і суднабудаванні, медыцыне, у быце. Важным кармавым і харчовым прадуктам, лекавай сыравінай з
,
яўляюцца жалуды.
Увогуле род дуб (Quercus) дзеліцца на 4 падроды: а цыкл абаланоп сіс, з
,
яўляецца адным з самых старажытных у родзе. У асноўным вечназялёныя расліны з тоўстым, густа апушаным лісцем. Віды гэтага падроду растуць выключна ва Усходняй і Паўднёва-
Усходняй Азіі і каля 10 відаў расце ў паўднёвым паўшар
,
і. Характарызуецца кольчатай плюскай (дуб гімалайскі – Q. helferiana, д. шызы – Q. clauca); б) гетэрабаланус. Гэта цвердалістыя вечназялёныя дрэвы і хмызнякі, якія распаўсюджаны ва ўмераных паясах гор Міжземнамор
,
я, Паўднёва-Заходняй, Усходняй і Цэнтральнай Амерыкі (д. коракавы –
Q. suber, д. каштаналісты – Q. costaneifolia); в) эрытраб аланус (чырвоныяд убы) з
,
яўляецца адным са старажытнейшых у родзе. Уключае каля 200 відаў. Віды гэтага падроду летне-зялёныя, маюць суцэльнае па краі або зубчастае лісце з доўгім вастрыём на зубцах. Плюска чырвоных дубоў мае шырокія плоскія лускавіны, жалуды паспяваюць на другі год пасля апылення і на верхавінцы маюць слупкаваты выраст. Гэта выключна амерыканскія віды (д. чырвоны – Q. rubra, д. балотны – Q. polustris, д. зубчасты – Q. dentata, д. паўночны – Q. boreales); г) кверкус(белыя дубы) – з’яўляецца найбольш эвалюцыйна развітым ў родзе. Віды лістападныя. Лісце простае зубчастае або лопасцевае, з адна-, рэдка двухгадовым паспяваннем жалудоў, распаўсюджаны на трох кантынентах:
Еўразіі, Паўночнай Афрыцы, Паўночнай і Цэнтральнай Амерыцы. З іх чатыры галоўныя віды, якія даюць асноўную масу драўніны: дуб чарэшчаты – Q. robur, да стрыйскі – Q. cerris, д. скальны – Q. petraea, д. пушысты – Q. pubescens. Да гэтага падроду таксама адносяць дуб мангольскі – Q. mangolica, д. грузінскі – Q. iberica, д. буйны, або ўсходні, каўказскі, высакагорны – Q. macrantera і інш.
Дубчарэшчаты, аболетні (Q. robur). Радзіма – Еўропа. Дрэва даму вышыню і больш заму дыяметры. Парасткі голыя, якія заканчваюцца разеткай з пупышак, з найбольш буйной у цэнтры. Пупышкі яйкападобныя, прытупленыя. Лісце 7–16 см у даўжыню, перысталопасцевыя, з 4–7 парамі тупых суцэльнакрайніх лопасцей, пры аснове з кароткім чаранком, часта з двума вушкамі. Разам з бакавымі жылкамі, што ідуць да канца лапасцей, ёсць прамежкавыя, якія даходзяць да выразак. Жалуды часта вісяць па два на чаранку, паспяваюць восенню ў год цвіцення. Размнажаецца жалудамі, каранёвымі і пнёвымі парасткамі. Жыве 400–500 (1500) гадоў. Параўнальна цеплалюбны.
Патрабавальны да ўрадлівасці глебы. Найбольшай прадукцыйнасці дасягае на глыбокіх, свежых сугліністых і супясчаных глебах. Добра расце па поймах рэк. Засухаўстойлівы.
Вытрымлівае часовае затапленне і засаленне глебы. Слаба ўстойлівы да газападобных выкідаў у атмасферу. Выдзелены дзве разнавіднасці: якая распускаецца рана, і разнавіднасць, лісце якой распускаюцца позна (на два тыдні пазней) (мал. 66).
Дубскальны, абозімні (Q. petraea). Натуральна расце ад Калінінградскай вобласці на поўдзень да Малдавіі, у Карпатах, горным Крыме і на Каўказе. Дрэва 20–30 (40) м у вышыню з менш трашчынаватай карой, чым у дуба чарэшчатага. Лісце 8–12 см у даўжыню, перыста-лопасцевае, з 5–9 парамі падоўжных, тупых лопасцей, з верхняга боку цёмна-зялёнае, голае, бліскучае, з ніжняга – жаўтавата-зялёнае, з рассеянымі зоркавымі валаскамі. Часта засохлае застаецца вісець да вясны. Прамежкавых жылак і вушак няма, або яны сустракаюцца рэдка. Жалуды сядзячыя. Больш светла- і цеплалюбны, чым дуб чарэшчаты. Драўніна мякчэйшая, чым у дуба чарэшчатага.
Дубчырвоны, абопаўночны (Q. rubra, Q. boreales). Радзіма – Паўночная Амерыка.
Інтрадукаваны і добра расце ў штучных пасадках у Еўропе. Дрэва даму вышыню з гладкай шэрай, да старасці слабатрашчынаватай карой. Парасткі чырванавата-бурыя, голыя, бліскучыя, маладыя з рыжавата-лямцавым апушэннем. Лісце 8–20 см у даўжыню, глыбока-перысталопасцевае, з 3–7 востразубчастымі, адцягнутымі, са шчацінкай на верхавінцы лопасцямі. Зверху цёмна-зялёнае, бліскучае, знізу светла-зялёнае, па жылках шаравата-апушанае. Жалуды шара- або яйкападобныя, паспяваюць на другі год, бліскучыя, тонкаапушаныя. Плюска ахоплівае жолуд на 1/3 ягода жыні. Хуткарослы.
Марозаўстойлівы. Адносна непатрабавальны да ўрадлівасці глебы. Умерана святлалюбны.