Файл: Дэндралогіятэксты лекцый па вучэбнай дысцыпліне для спецыяльнасці.pdf
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 06.11.2023
Просмотров: 269
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
прадаўгаватае або элептычнае, вострае з акруглай, часам нераўнабокай, сэрцападобнай асновай, двойчыпілаватае або двойчызубчастае па краі, зверху хвалепадобнае, голае, знізу святлейшае, апушанае па жылках. Арэшак моцна сплясканы, акружаны толькі з аднаго боку трохлопасцёвай плюскай, у якой сярэдняя лопасць больш доўгая. Расце марудна.
Любіць цяпло. Патрабавальны да ўрадлівасці глебы. Амаль цалкам устойлівы супраць шкоднікаў і хвароб. Вытрымлівае ўмовы горада. Добра пераносіць абрэзку.
Выкарыстоўваецца ў азеляненні. Парода, якая спадарожнічае ў дубровах. Мае цвёрдую цяжкую драўніну, якая добра супрацьстаіць удару і трэнню (мал. 71).
Грабусходні, абограбіннік (Carpinus orientalis). Натуральна расце на Каўказе, у Крыме, Іране, Малой Азіі, на Балканах. Хмызняк або дрэва 8–10 м у вышыню. Ад граба звычайнага адрозніваецца меншым (2–5 см у даўжыню) лісцем і больш дробнымі пладамі, якія знаходзяцца ў абгортцы без лопасцей.
Са шматлікіх граба Усходняй Азіі патрэбна адзначыць зграбнае маленькае кусцістае дрэва даму вышыню – грабТурчанінава (C. turczaninovii), больш буйное, даму вышыню кусцістае дрэва – грабЧаноскі (C. tschanoskii). У Паўночнай Амерыцы расце грабкаралінскі або амерыканскі (С. coroliniana). Гэта невялікае дрэва дам радзей 12 м у вышыню, вельмі прыгожае, кусцістае. Род арэшына (Corylus) аб’ядноўвае каля 20 відаў, якія стаяць асобна ў сямействе бярозавых дзякуючы вялікай своеасаблівасці. Арэшына – адзіны сярод бярозавых заахорны (сінзаахорны) род. Гэта пераважна хмызнякі, даму вышыню, радзей дрэвы, лістападныя. Лісце чарговае, буйназубчастае, апушанае. Цвіце арэшына да аблісцення. Яе мужчынскія кветкі сабраны ў каташкі, што зімуюць у голых пупышках.
Складаюцца з чатырох раздвоеных тычынак, што зрасліся з крыючай лускавінай.
Жаночыя кветкі, якія заключаны па некалькі штуку кветкавай пупышцы, зімуюць пад яе лускавінамі. Песцік з двух пладалісцікаў. У час цвіцення з-пад рассунутых верхніх канцоў пупышкавых лускавін кветкавай пупышкі выступаюць толькі чырвоныя або малінавыя ніткападобныя рыльцы. Плады – арэхі з драўняністым каляплоднікам, якія часткова або зусім заключаны ў званочкападобную або трубчастую плюску. Паспяваюць у канцы лета – пачатку восені. Насенне ядомае, без эндасперму. Зародак з добра развітымі мясістымі семядолямі.
Арэшыназвычайная (Corylus avellana) –хмызняк даму вышыню, з цёмна- шэрай карой добра бачнымі лінзамі. Парасткі цёмна-шэрыя, пакрыты пушком з залозкамі.
Пупышкі акругла-яйкападобныя з вейкавымі лускавінамі. Лісце 6–12 см у даўжыню, шырокае, пры аснове нераўнабока-сэрцападобнае, на канцы завостранае, па краі двойчызубчастае, на кароткіх чаранках са шматлікімі шчацінкамі. Лісце зверху шурпатае цёмна-зялёнае, знізу светла-зялёнае, валасістае. Плады – акруглыя, буйныя арэхі, якія змяшчаюць да 65% тлушчу і да 15% бялку. Каштоўная глебапаляпшальная, марозаўстойлівая, ценетрывалая, патрабавальная да ўрадлівасці глебы парода.
Гаспадарчае значэнне шматграннае. Галоўную каштоўнасць складае яе насенне.
Селекцыянерамі вылучаны культурныя сарты арэшыны, якія адметныя вельмі буйнымі арэхамі, тонкай шкарлупінай, высокімі харчовымі якасцямі ядра. Такія гатункавыя арэшыны называюць фундуком. Арэшыну выкарыстоўваюць для абсадкі дарог, замацавання схілаў яро і лагчын, у азеляненні (мал. 72).
Арэшынадрэвападобная, абомядзведжыарэх (C. colurna). Натуральна расце на
Каўказе, Балканах і ў Малой Азіі. Дрэва даму вышыню з шаравата-белай карой, якая адслойваецца пласцінкамі. Парасткі бура-жоўтыя шчацінкава-валасістыя. Лісце 6–12 см у даўжыню, зваротнаяйкападобнае або шырокаавальнае з сэрцападобнай асновай, каротказавостранае, па краі з буйнымі зубцамі ў выглядзе невялікіх лопасцей. Зверху цёмна-зялёнае, голае, знізу апушанае ўздоўж жылак. Плады дробныя, сплясканыя з бакоў.
Абгортка ў некалькі разоў пераважае даўжыню арэха. Хуткарослая, зімаўстойлівая, ценевынослівая, засухаўстойлівая парода. Амаль не пашкоджваецца хваробамі і шкоднікамі. Дэкаратыўная.
Любіць цяпло. Патрабавальны да ўрадлівасці глебы. Амаль цалкам устойлівы супраць шкоднікаў і хвароб. Вытрымлівае ўмовы горада. Добра пераносіць абрэзку.
Выкарыстоўваецца ў азеляненні. Парода, якая спадарожнічае ў дубровах. Мае цвёрдую цяжкую драўніну, якая добра супрацьстаіць удару і трэнню (мал. 71).
Грабусходні, абограбіннік (Carpinus orientalis). Натуральна расце на Каўказе, у Крыме, Іране, Малой Азіі, на Балканах. Хмызняк або дрэва 8–10 м у вышыню. Ад граба звычайнага адрозніваецца меншым (2–5 см у даўжыню) лісцем і больш дробнымі пладамі, якія знаходзяцца ў абгортцы без лопасцей.
Са шматлікіх граба Усходняй Азіі патрэбна адзначыць зграбнае маленькае кусцістае дрэва даму вышыню – грабТурчанінава (C. turczaninovii), больш буйное, даму вышыню кусцістае дрэва – грабЧаноскі (C. tschanoskii). У Паўночнай Амерыцы расце грабкаралінскі або амерыканскі (С. coroliniana). Гэта невялікае дрэва дам радзей 12 м у вышыню, вельмі прыгожае, кусцістае. Род арэшына (Corylus) аб’ядноўвае каля 20 відаў, якія стаяць асобна ў сямействе бярозавых дзякуючы вялікай своеасаблівасці. Арэшына – адзіны сярод бярозавых заахорны (сінзаахорны) род. Гэта пераважна хмызнякі, даму вышыню, радзей дрэвы, лістападныя. Лісце чарговае, буйназубчастае, апушанае. Цвіце арэшына да аблісцення. Яе мужчынскія кветкі сабраны ў каташкі, што зімуюць у голых пупышках.
Складаюцца з чатырох раздвоеных тычынак, што зрасліся з крыючай лускавінай.
Жаночыя кветкі, якія заключаны па некалькі штуку кветкавай пупышцы, зімуюць пад яе лускавінамі. Песцік з двух пладалісцікаў. У час цвіцення з-пад рассунутых верхніх канцоў пупышкавых лускавін кветкавай пупышкі выступаюць толькі чырвоныя або малінавыя ніткападобныя рыльцы. Плады – арэхі з драўняністым каляплоднікам, якія часткова або зусім заключаны ў званочкападобную або трубчастую плюску. Паспяваюць у канцы лета – пачатку восені. Насенне ядомае, без эндасперму. Зародак з добра развітымі мясістымі семядолямі.
Арэшыназвычайная (Corylus avellana) –хмызняк даму вышыню, з цёмна- шэрай карой добра бачнымі лінзамі. Парасткі цёмна-шэрыя, пакрыты пушком з залозкамі.
Пупышкі акругла-яйкападобныя з вейкавымі лускавінамі. Лісце 6–12 см у даўжыню, шырокае, пры аснове нераўнабока-сэрцападобнае, на канцы завостранае, па краі двойчызубчастае, на кароткіх чаранках са шматлікімі шчацінкамі. Лісце зверху шурпатае цёмна-зялёнае, знізу светла-зялёнае, валасістае. Плады – акруглыя, буйныя арэхі, якія змяшчаюць да 65% тлушчу і да 15% бялку. Каштоўная глебапаляпшальная, марозаўстойлівая, ценетрывалая, патрабавальная да ўрадлівасці глебы парода.
Гаспадарчае значэнне шматграннае. Галоўную каштоўнасць складае яе насенне.
Селекцыянерамі вылучаны культурныя сарты арэшыны, якія адметныя вельмі буйнымі арэхамі, тонкай шкарлупінай, высокімі харчовымі якасцямі ядра. Такія гатункавыя арэшыны называюць фундуком. Арэшыну выкарыстоўваюць для абсадкі дарог, замацавання схілаў яро і лагчын, у азеляненні (мал. 72).
Арэшынадрэвападобная, абомядзведжыарэх (C. colurna). Натуральна расце на
Каўказе, Балканах і ў Малой Азіі. Дрэва даму вышыню з шаравата-белай карой, якая адслойваецца пласцінкамі. Парасткі бура-жоўтыя шчацінкава-валасістыя. Лісце 6–12 см у даўжыню, зваротнаяйкападобнае або шырокаавальнае з сэрцападобнай асновай, каротказавостранае, па краі з буйнымі зубцамі ў выглядзе невялікіх лопасцей. Зверху цёмна-зялёнае, голае, знізу апушанае ўздоўж жылак. Плады дробныя, сплясканыя з бакоў.
Абгортка ў некалькі разоў пераважае даўжыню арэха. Хуткарослая, зімаўстойлівая, ценевынослівая, засухаўстойлівая парода. Амаль не пашкоджваецца хваробамі і шкоднікамі. Дэкаратыўная.
Арэшынаразналістая (Corylus heterophylla). Радзіма – Усходняя Сібір, Далёкі
Усход, Кітай, Японія, дзе яна замяшчае арэшыну звычайную. Гэта хмызняк або дрэва даму вышыню з густаапушанымі парасткамі. Лісце 6–11 см у даўжыню з сэрцападобнай асновай, зверху ўсечанае або слабадвухлопасцевае, з кароткім вастрыём пасярэдзіне, няроўна-двойчызубчастае, знізу апушанае па жылках. Арэхі сплясканыя зверху, у абгортцы, якая роўная або крыху большая за арэхі. Вельмі марозаўстойлівая, ценетрывалая, засухаўстойлівая парода. Не вытрымлівае залішняга ўвільгатнення і
ўшчыльнення глебы. Дэкаратыўная. Арэхі ядомыя. Змяшчаюць да 50% тлушчу.
Дрэвападобныя формы належаць больш старажытным прадстаўнікам роду арэшына, такім, напрыклад, як арэшынаюньнанская (C. junnanensis), арэшынапапяровая (C.
papyracea), арэшынакітайская (С. chinensis), арэшынаПатаніна (C. potaninii).
Найбольшай вышыні дасягае арэшына кітайская (дам. Род хмеляграб
1 ... 13 14 15 16 17 18 19 20 ... 28
(Ostrya) своеасаблівы – каля 10 відаў, якія растуць звычайна адзінкава, як прымешак ў лясах Паўночнай Амерыкі, Японіі, Паўднёвага Кітая, Малой
Азіі, Сярэдняй Еўропы і Міжземнамор’я. Гэта дэкаратыўныя, вельмі прыгожыя дрэвы або буйныя кусты, даму вышыню, з шарападобнай, ажурнай кронай і прыгожымі светла-зялёнымі пладамі. Кара глыбока-падоўжна-трашчынаватая. Маладыя галіны апушаны. Лісце 4–12 см у даўжыню, авальнае. На Еўрапейскім кантыненце расце хмеляграбзвычайны, абоеўрапейскі (O. carpinifolia). На Амерыканскім – хмеляграб амерыканскі (O. ах. Нолтана (O. knowltonii) мал. 73). Род астрыопсіс (Ostryopsis) – самы маленькі ў сямействе, налічвае толькі два віды, якія растуць у Паўночным і Заходнім Кітаі і Манголіі. Гэта моцна разгалінаваныя хмызнякі даму вышыню – астыопсісвысокародны (O. nobilis).
Лекцыя
18
Характарыстыка сямействаў арэхавыя, лебядовыя, тамарыксавыя, вярбовыя.
1.
Арэал
2.
Марфалагічныя і біялагічныя асаблівасці
3.
Экалагічныя ўласцівасці
4. Гаспадарчае значэнне
Парадак арэхавыя (Juglandales). Дрэвы, радзей хмызнякі з чарговым, радзей супраціўным пярэстым лісцем, у большасці пазбаўленым прылісцікаў. Вусцейкі без пабочных клетак. Членікі сасудаў з лесвічнай або простай перфарацыяй. Кветкі звычайна
ў каташках, пераважна аднаполыя, беспялёсткавыя. Насенне з буйным зародкам, без эндасперму. Уключае два сямействы – раіптэлейныя і арэхавыя. Раіптэлейныя маюць усяго адзін від – раіптэлеютысячакветную (Rhoiptelea chilianta), якая расце ў
Паўночным В’етнаме і Паўднёва-Заходнім Кітаі. Гэта лістападнае дрэва 8–20 м у вышыню.
Сямейства арэхавыя (Juglandaceae) уключае 7 рода і каля 60 відаў лістападных аднадомных дрэў, радзей хмызнякоў, якія распаўсюджаны ў шыракалістых лясах умеранай і субтрапічнай абласцей паўночнага паўшар’я, а таксама ў горных ранах тропікаў. Лісце чарговае, буйное, пярэста-складанае, са смалістымі залозкамі і моцным спецыфічным пахам. Вельмі фітанцыднае. Кветкі разнаполыя, цвіценне адбываецца хутка пасля аблісцення. Мужчынскія кветкі сабраны ў доўгія паніклыя каташкі, якія ўтвараюцца на парастках мінулага года. Жаночыя кветкі ў прамастойных або звіслых коласападобных суквеццях, часам адзіночныя на канцах парасткаў бягучага года. Апыляюцца ветрам. Плод – несапраўдная касцянка, сухаватая, бяскрылая або з крылатымі вырастамі.
Насенне без эндасперму, з мясістымі семядолямі, якія раздзелены скуранымі перагародкамі. У шматлікіх відаў арэхаў насенне ядомае і мае вялікае харчовае значэнне.
Драўніна арэхаў трывалая, з прыгожай тэкстурай, шырока выкарыстоўваецца ў розных галінах гаспадаркі. Род арэх (Juglans) аб’ядноўвае дрэвы з чарговым няпарнапярэста-складаным лісцем.
Тычынкавыя кветкі ў буйных каташках, якія звешваюцца. Песцікавыя у малакветкавых канечных коласападобных суквеццях. Зачаткавыя тычынкавыя і песцікавыя кветкі
ўтвараюцца ў пупышках у год, які папярэднічае году цвіцення, пры гэтым тычынкавыя раней за песцікавыя. Кожная тычынкавая кветка схавана пад прыкветкавай лускавінай, нясе шмат тычынак і мае просты калякветнік з 4–5 лісцікаў (♂Р
4-5
А
∞
). У песцікавай кветкі калякветнік двайны, які зрастаецца з завяззю (Ро. Плод акруглы або прадаўгаваты, касцянкападобны, са знешняга боку (звонку) заключаны ў мясісты каляплоднік (зялёны ў час фармавання пладоў, потым на час паспявання бурэе або падсыхае), які ўтвараецца ў выніку зрастання калякветніка і похвы ліста з прыкветнічкамі.
Унутры мае аднанасенны арэх з камяністай двухстворкавай лупінай, якая развіваецца з унутранай сценкі завязі. Пры паспяванні плода вонкавая абалонка разбураецца і вызваляюцца арэхі. Зародак насення з дзвюма мясістымі маршчыністаскладкавымі семядолямі, якія раздзелены няпоўнай перагародкай. Эндасперм адсутнічае, запасальную функцыю выконваюць семядолі. Пры прарастанні насення яны застаюцца ў глебе. Усе віды арэха хуткарослыя, даўгавечныя і адметныя выключна каштоўнай драўнінай. Стрыжань парасткаў і маладых галін мае шматлікія перагародкі. У складзе роду каля 20 відаў. Самы значны з іх арэхгрэцкі, абоцарскі (J. regia), які натуральна расце ў Кіргізіі, Сярэдняй Азіі і на Балканах. Дрэва даму вышыню з тоўстымі зеленавата- або жаўтавата-бурымі парасткамі. Лісце 20–40 (45) см у даўжыню і складаецца з 5–11 лісткоў. Бакавыя лісткі сядзячыя, якія памяншаюцца да асновы ліста. У дарослых дрэў суцэльныя па краі. Верхавінкавы лісточак буйнейшы за бакавыя, чаранковы. Арэх акруглы або авальна-цыліндрычны, да 55 мм у даўжыню, з тонкай лупінай. Від параўнальна хуткарослы. Патрабавальны да цяпла і ўрадлівасці глебы.
Адносна святлалюбны. Жыве 300–400 гадоў. Выкарыстоўваецца ў азеляненні. Драўніна выкарыстоўваецца ў мэблевай вытворчасці і на розныя дробныя вырабы. Ядры арэхаў ужываюцца ў ежу і на прыгатаванне алею. З кары вырабляюць фарбу (мал. 74).
Арэхманчжурскі (J. mandshurica). Радзіма – Далёкі Усход, Карэя, Кітай. Дрэва даму вышыню з цёмна-шэрай трашчынаватай карой і тоўстымі зеленавата-бурымі, бліскучымі, злёгку рабрыстымі на верхавінцы, рыжа-лямцавымі парасткамі. Лісце дасягае
ў даўжыню 1 м і больш. Лісточкаў 11–19, падоўжана-элептычныя, па краі дробнапілаватыя, 10–25 см у даўжыню, няроўнабокія ў аснове, на верхавінцы з дзюбападобным вастрыём. Дарослае лісце зверху амаль голае, знізу валасістае па жылках.
Арэхі яйкападобныя з тоўстай лупінай. Жыве 200–250 гадоў. Марозаўстойлівы, але адчувальны да замаразкаў. У маладосці ценетрывалы, потым святлалюбны.
Патрабавальны да ўрадлівасці глебы. Выкарыстоўваецца таксама, як і арэх грэцкі.
Арэхшэры (J. cinerea). Радзіма – Паўночная Амерыка. Дрэва даму вышыню з шэрай глыбокабаразнаватай карой і шараватымі валасістымі парасткамі. Лісце да 60 см у даўжыню з ліпкім чаранком, складаецца з 11–21 лісточка. Лісточкі падоўжана- яйкападобныя, завостраныя, ля асновы няроўнабокія, амаль сядзячыя, па краі тонкапілаватыя, зверху слаба, знізу моцна (густа) апушаныя. Марозаўстойлівы, але пакутуе ад замаразкаў. Святлалюбны, але ў маладосці вытрымлівае зацяненне. Менш патрабавальны да ўрадлівасці глебы і засухаўстойлівы, чым арэх грэцкі. Плады падоўжана-авальныя, 4–6 см у даўжыню, з тоўстай лупінай, амаль не ўжываюцца ў ежу. З абалонкі арэхаў атрымліваюць жоўтую фарбу. Выкарыстоўваецца ў азеляненні.
Арэхчорны (J. cinerea). Радзіма – Паўночная Амерыка. Дрэва даму вышыню са стройным ствалом, які пакрыты чорнай карой, і з маладымі пушыстымі парасткамі.
Лісце да 20–60 см у даўжыню, складаецца з 13–21 скуранога лісточка. Лісточкі падоўжана-яйкападобныя, з няроўнабокай акруглай асновай і доўгазавостраным заканчэннем, па краі няроўназубчастыя, амаль сядзячыя, з верхняга боку голыя, знізу
злёгку апушаныя. Верхні лісток часта меншы за бакавыя або недаразвіты. Плады шарападобныя, да 5 см у дыяметры, з каляплоднікам, які пры паспяванні не раскрываецца, і тоўстай лупінай. Жыве 200 гадоў і больш. Цеплалюбны. Патрабавальны да ўрадлівасці глебы. Устойлівы да хвароб і шкоднікаў. Добра расце ў гарадскіх умовах.
Выкарыстоўваецца ў азеляненні. Арэхі ўжываюцца ў ежу. Цвёрдая драўніна выкарыстоўваецца таксама, як і драўніна іншых арэхаў. Род птэракарыя (Pterocarya), аболаніна, прадстаўлены 11 відамі, з якіх 10 растуць у Азіі і адзін на Каўказе. Гэта буйныя дрэвы з няпарнаперыстаскладаным лісцем.
Тычынкавыя кветкі ў каташках, песцікавыя ў паніклых доўгіх гронках. Плады дробныя, з дзвюма скуранымі крыламі (двухкрылыя касцянкападобныя), неядомыя. Род дзеліцца на два падроды: падрод птэракарыя (Pterocarya), які мае 10 відаў, і падрод цыклакарыя
(Cyclocarya) з адным відам. На Каўказе ў поплаўных шыракалістых лясах сустракаецца птэракарыя, аболапіна крылаплодная (P. pterocarpa), дрэва даму вышыню і 1,5–2,0 м у дыяметры. Кара цёмная, трашчынаватая, пупышкі пазбаўлены лускавін, лісце да 60 см у даўжыню з 23–25 лісточкаў. Дрэва хуткарослае, дэкаратыўнае, вельмі святла- і цеплалюбнае, патрабавальнае да ўрадлівасці, вільготнасці і аэрацыі глебы. Валодае каштоўнай белай лёгкай драўнінай.
Астатнія віды роду растуць у Кітаі (птрэракарыявузкалістая – P. stenoptera, п.
хубейская – P. hupehensis і інш.), у В’етнаме і Лаосе (п. танкійская – P. tonkinensis), у
Японіі (п. сумахалістая – P. rhoifolia).
5.2.4. ПадкласКарыяфіліды (Caryophyllidae).Большасць прадстаўнікоў гэтага падкласа прыстасаваны да росту ва ўмовах засушлівага клімату і найбольш характэрны для флоры паўпустынь і пустынь. Для падкласа характэрна пераважанне траў і кусцікаў, але н уключае шмат драўняных і паўдраўняных відаў. У гэтым падкласе тры парадкі: гваздзіковыя, драсёнавыя, якія аб’ядноўваюцца ў надпарадак гваздзіковыя, і парадак плюбаговыя з такім жа надпарадкам.
5.2.4.1. ПарадакГваздзіковыя (Caryophyllales). Галоўным чынам травы, рэдка невялікія дрэвы і хмызнякі. Аб’ядноўвае 13 сямействаў, з якіх мы разгледзім толькі адно сямейства
Лебядовыя (Chenopodiaceae). Лебядовыя ў разуменні большасці людзей асацыіруюцца са злосным садова-агародным пустазеллем, і гэта адпавядае рэчаіснасці; рад рода мар (Chenopodium), лебяда (Atripex) – распаўсюджанае пустазелле – касмапаліты, якія сустракаюцца на ўсіх кантынентах. Але разам з тым гэтаму сямейству чалавецтва абавязана караняплодам першаступеннай значнасці – буракам, і перш за с буракам цукровым, якія зараз даюць больш за трэць усёй вытворчасці харчовага цукру ў свеце, а таксама штодзённай агародніне – сталовым буракам.
Гэта сямейства аб’ядноўвае звыш 100 рода і 1500 анемафільных і анемахорных відаў, з якіх каля 600 з’яўляюцца драўнянымі і паўдраўнянымі. Гэта пераважна ярка выражаныя гарачаўстойлівыя ксерафіты і галафіты. Выключэнне складаюць расліны- пустазелле. Асноўныя раны іх жыхарства – арыдныя і моцна засоленыя тэрыторыі.
Сямейства лебядовых даволі выразна раздзяляецца на два падсямействы: лебядовыя С, ва ўсіх відаў якога насенне мае кольцападобна сагнуты зародак і развіты эндасперм, і салянкавыя (Solsoloideae), у якога зародак закручаны ў спіраль і эндасперм не развіты. Гэтыя два падсямействы далей дзеляцца на некалькі груп, у адносінах таксанамічнага рангу і мяжы якіх погляды розных сістэматыкаў разыходзяцца.
Больш-менш прызнаным можна лічыць выдзяленне 8 трыб.
Знешне лебядовыя – непрыгожыя расліны. Сярод іх амаль няма дэкаратыўных відаў.
Але калі яны растуць у масе на вялікай прасторы (плошчах), то могуць утвараць прыгожае покрыва за кошт ярка афарбаваных, паўпразрыстых крыла пладоў, якія зіхацяць на сонцы (салянкамясістая – Solsola crassa, салянкаказахаў – S. kosakorum і інш.). Сярод лебядовых ёсць аднагадовыя і шматгадовыя травы, паўкусты і кусты, невялікія дрэвы
Выкарыстоўваецца ў азеляненні. Арэхі ўжываюцца ў ежу. Цвёрдая драўніна выкарыстоўваецца таксама, як і драўніна іншых арэхаў. Род птэракарыя (Pterocarya), аболаніна, прадстаўлены 11 відамі, з якіх 10 растуць у Азіі і адзін на Каўказе. Гэта буйныя дрэвы з няпарнаперыстаскладаным лісцем.
Тычынкавыя кветкі ў каташках, песцікавыя ў паніклых доўгіх гронках. Плады дробныя, з дзвюма скуранымі крыламі (двухкрылыя касцянкападобныя), неядомыя. Род дзеліцца на два падроды: падрод птэракарыя (Pterocarya), які мае 10 відаў, і падрод цыклакарыя
(Cyclocarya) з адным відам. На Каўказе ў поплаўных шыракалістых лясах сустракаецца птэракарыя, аболапіна крылаплодная (P. pterocarpa), дрэва даму вышыню і 1,5–2,0 м у дыяметры. Кара цёмная, трашчынаватая, пупышкі пазбаўлены лускавін, лісце да 60 см у даўжыню з 23–25 лісточкаў. Дрэва хуткарослае, дэкаратыўнае, вельмі святла- і цеплалюбнае, патрабавальнае да ўрадлівасці, вільготнасці і аэрацыі глебы. Валодае каштоўнай белай лёгкай драўнінай.
Астатнія віды роду растуць у Кітаі (птрэракарыявузкалістая – P. stenoptera, п.
хубейская – P. hupehensis і інш.), у В’етнаме і Лаосе (п. танкійская – P. tonkinensis), у
Японіі (п. сумахалістая – P. rhoifolia).
5.2.4. ПадкласКарыяфіліды (Caryophyllidae).Большасць прадстаўнікоў гэтага падкласа прыстасаваны да росту ва ўмовах засушлівага клімату і найбольш характэрны для флоры паўпустынь і пустынь. Для падкласа характэрна пераважанне траў і кусцікаў, але н уключае шмат драўняных і паўдраўняных відаў. У гэтым падкласе тры парадкі: гваздзіковыя, драсёнавыя, якія аб’ядноўваюцца ў надпарадак гваздзіковыя, і парадак плюбаговыя з такім жа надпарадкам.
5.2.4.1. ПарадакГваздзіковыя (Caryophyllales). Галоўным чынам травы, рэдка невялікія дрэвы і хмызнякі. Аб’ядноўвае 13 сямействаў, з якіх мы разгледзім толькі адно сямейства
Лебядовыя (Chenopodiaceae). Лебядовыя ў разуменні большасці людзей асацыіруюцца са злосным садова-агародным пустазеллем, і гэта адпавядае рэчаіснасці; рад рода мар (Chenopodium), лебяда (Atripex) – распаўсюджанае пустазелле – касмапаліты, якія сустракаюцца на ўсіх кантынентах. Але разам з тым гэтаму сямейству чалавецтва абавязана караняплодам першаступеннай значнасці – буракам, і перш за с буракам цукровым, якія зараз даюць больш за трэць усёй вытворчасці харчовага цукру ў свеце, а таксама штодзённай агародніне – сталовым буракам.
Гэта сямейства аб’ядноўвае звыш 100 рода і 1500 анемафільных і анемахорных відаў, з якіх каля 600 з’яўляюцца драўнянымі і паўдраўнянымі. Гэта пераважна ярка выражаныя гарачаўстойлівыя ксерафіты і галафіты. Выключэнне складаюць расліны- пустазелле. Асноўныя раны іх жыхарства – арыдныя і моцна засоленыя тэрыторыі.
Сямейства лебядовых даволі выразна раздзяляецца на два падсямействы: лебядовыя С, ва ўсіх відаў якога насенне мае кольцападобна сагнуты зародак і развіты эндасперм, і салянкавыя (Solsoloideae), у якога зародак закручаны ў спіраль і эндасперм не развіты. Гэтыя два падсямействы далей дзеляцца на некалькі груп, у адносінах таксанамічнага рангу і мяжы якіх погляды розных сістэматыкаў разыходзяцца.
Больш-менш прызнаным можна лічыць выдзяленне 8 трыб.
Знешне лебядовыя – непрыгожыя расліны. Сярод іх амаль няма дэкаратыўных відаў.
Але калі яны растуць у масе на вялікай прасторы (плошчах), то могуць утвараць прыгожае покрыва за кошт ярка афарбаваных, паўпразрыстых крыла пладоў, якія зіхацяць на сонцы (салянкамясістая – Solsola crassa, салянкаказахаў – S. kosakorum і інш.). Сярод лебядовых ёсць аднагадовыя і шматгадовыя травы, паўкусты і кусты, невялікія дрэвы
саксаул – Holoxylon), рэдка ліяны. Для шматлікіх лебядовых характэрна членістасць галін і сцяблоў, якая асабліва добра выражана ў солераса (Salicornia) і саксаула.
Лісце лебядовых без прылісткаў, вельмі разнастайнае па форме – ад шылападобных і лінейнацыліндрычных цвёрдых да шырокіх, авальных, мясістых, суцэльных па краі, зубчастых, часам неглыбока лопасцевых. Размешчана яно як чаргова (перабольшвае), так і процілегла (асабліва ў членістасцябловых). Карані пераважна стрыжнёвыя. Кветкі дробныя, двух- або аднаполыя, сабраны ў коласа-парасонападобныя суквецці (або мяцёлкападобныя), але могуць быць і адзіночныя. Венчык адсутнічае, чашалісцікі травяністыя або скураныя, свабодныя або часткова зрастаюцца, пасля цвіцення высыхаюць, застаюцца каля пладоў і садзейнічаюць іх распаўсюджанню ветрам. Тычынак звычайна столькі, колькі і чашалісцікаў. Пыльнікі часта буйныя і ярка афарбаваныя ў ружовы, белы або жоўты колер. Песцік з 2–5 пладалісцікаў, завязь верхняя, паўніжняя.
Плады ў большасці арэхападобныя. Невыразнасць кветак у шматлікіх лебядовых можа кампенсавацца маляўнічасцю пладоў.
Паколькі лебядовыя, за рэдкім выключэннем, расліны адкрытых прастораў, таму ў іх развіта ветраапыленне. Забяспечваецца яно звычайным спосабам – масай дробных адкрытых кветак, якія сабраны ў буйныя і густыя суквецці. Але ў некаторых лебядовых
(мар, бурак) адзначана і насякомаапыленне.
Значна разнастайней лебядовыя прыстасаваны для распаўсюджвання насення. Гэта і перакаці-поле – кусты, якія высахлі, набываюць шарападобную форму, адломваюцца ў каранёвай шыйцы і свабодна перакочваюцца ветрам на вялікія адлегласці. Для распаўсюджвання ветрам прызначаны таксама разнастайныя па форме крылападобныя прыдаткі, валаскі і інш. У шматлікіх лебядовых плады прыстасаваны для распаўсюджання жывёламі. Жывёлы іх паядаюць, або яны чапляюцца за іх. У жыцці чалавека лебядовыя маюць вялікае значэнне. Найгалоўнейшай раслінай з іх з’яўляецца бурак звычайны (Beta vulgaris) і яго разнавіднасць – цукровы бурак. Усім вядомы як вітамінаносная гародніна шпінат агародны (Spinacia oleracea) – важная харчовая і дыетычная культурная расліна. У Перу, Чылі, Балівіі, Калумбіі туземнае насельніцтва з даўніх часоў выкарыстоўвае ў якасці хлебнай расліны (Chenopodium quinaa)
– кіноя.
Шматлікія лебядовыя з’яўляюцца лекавымі раслінамі,
іх выкарыстоўваюць у народнай і афіцыйнай медыцыне. Выкарыстоўваюцца яны і ў саматужных промыслах у якасці цудоўных фарбавальнікаў для тканіны і скуры (мар белая
– чырвоная фарба, мар смярдзючая – жоўтая фарба, лебяда садовая – сіняя), харчовых фарбавальнікаў (для віна, масла і г. д, у якасці крыніц атрымання соды і паташу.
Вялікая іх роля як кармавых раслін у арыдных абласцях шматлікіх дзяржаў з развітой адгоннай жывёлагадоўляй (Кітай, Манголія, ЗША, Аўстралія, Алжыр, Егіпет, краіны Пярэдняй, Сярэдняй Азіі і г. д. Род саксаул (Holoxylon) аб’ядноўвае галінкападобныя невялікія дрэвы і хмызнякі з членістымі парасткамі. Усяго 5 відаў. Лісце рэдукаванае, бачна толькі ў выглядзе супраціўных лускавін або бугаркоў. Кроны ажурныя і практычна не зацяняюць глебу.
Кветкі нязграбныя, двухполыя, пяцічленныя, размешчаны па адной або па некалькі ў пазухах лускавін. Плады паспяваюць восенню, сплясканыя, некалькі мясістыя, з 3–5 плеўкавымі крыльцамі, размешчаны гарызантальна. Насенне без эндасперму, зародак плоскаспіральны. які зелянее ў абалонцы плода. Драўніна вельмі цяжкая, цвёрдая, крохкая. Размнажаюцца саксаулы насеннем, у маладым узросце могуць узнаўляцца парасткамі ад пня. Тыповыя жалемафіты, якія валодаюць магутна развітой каранёвай сістэмай і могуць утвараць прыдаткавыя карані, калі засыпаюцца пяском. Недаўгавечныя, жывуць 20–25 гадоў. Вельмі святла- і цеплалюбныя, гарача- і засухаўстойлівыя. У
Сярэдняй Азіі сустракаюцца тры віды саксаула белы – Holoxylon persicum (дрэва), чорны
– H. aphyllum (дрэва) і хмызняковы – H. ammodendron куст. Ва ўмовах пустыня саксаулы маюць надзвычай вялікае значэнне як меліяравальныя песказамацавальныя пароды. Асабліва важныя саксаулы белы і чорны, драўніна якіх дае высокакаларыйнае
Лісце лебядовых без прылісткаў, вельмі разнастайнае па форме – ад шылападобных і лінейнацыліндрычных цвёрдых да шырокіх, авальных, мясістых, суцэльных па краі, зубчастых, часам неглыбока лопасцевых. Размешчана яно як чаргова (перабольшвае), так і процілегла (асабліва ў членістасцябловых). Карані пераважна стрыжнёвыя. Кветкі дробныя, двух- або аднаполыя, сабраны ў коласа-парасонападобныя суквецці (або мяцёлкападобныя), але могуць быць і адзіночныя. Венчык адсутнічае, чашалісцікі травяністыя або скураныя, свабодныя або часткова зрастаюцца, пасля цвіцення высыхаюць, застаюцца каля пладоў і садзейнічаюць іх распаўсюджанню ветрам. Тычынак звычайна столькі, колькі і чашалісцікаў. Пыльнікі часта буйныя і ярка афарбаваныя ў ружовы, белы або жоўты колер. Песцік з 2–5 пладалісцікаў, завязь верхняя, паўніжняя.
Плады ў большасці арэхападобныя. Невыразнасць кветак у шматлікіх лебядовых можа кампенсавацца маляўнічасцю пладоў.
Паколькі лебядовыя, за рэдкім выключэннем, расліны адкрытых прастораў, таму ў іх развіта ветраапыленне. Забяспечваецца яно звычайным спосабам – масай дробных адкрытых кветак, якія сабраны ў буйныя і густыя суквецці. Але ў некаторых лебядовых
(мар, бурак) адзначана і насякомаапыленне.
Значна разнастайней лебядовыя прыстасаваны для распаўсюджвання насення. Гэта і перакаці-поле – кусты, якія высахлі, набываюць шарападобную форму, адломваюцца ў каранёвай шыйцы і свабодна перакочваюцца ветрам на вялікія адлегласці. Для распаўсюджвання ветрам прызначаны таксама разнастайныя па форме крылападобныя прыдаткі, валаскі і інш. У шматлікіх лебядовых плады прыстасаваны для распаўсюджання жывёламі. Жывёлы іх паядаюць, або яны чапляюцца за іх. У жыцці чалавека лебядовыя маюць вялікае значэнне. Найгалоўнейшай раслінай з іх з’яўляецца бурак звычайны (Beta vulgaris) і яго разнавіднасць – цукровы бурак. Усім вядомы як вітамінаносная гародніна шпінат агародны (Spinacia oleracea) – важная харчовая і дыетычная культурная расліна. У Перу, Чылі, Балівіі, Калумбіі туземнае насельніцтва з даўніх часоў выкарыстоўвае ў якасці хлебнай расліны (Chenopodium quinaa)
– кіноя.
Шматлікія лебядовыя з’яўляюцца лекавымі раслінамі,
іх выкарыстоўваюць у народнай і афіцыйнай медыцыне. Выкарыстоўваюцца яны і ў саматужных промыслах у якасці цудоўных фарбавальнікаў для тканіны і скуры (мар белая
– чырвоная фарба, мар смярдзючая – жоўтая фарба, лебяда садовая – сіняя), харчовых фарбавальнікаў (для віна, масла і г. д, у якасці крыніц атрымання соды і паташу.
Вялікая іх роля як кармавых раслін у арыдных абласцях шматлікіх дзяржаў з развітой адгоннай жывёлагадоўляй (Кітай, Манголія, ЗША, Аўстралія, Алжыр, Егіпет, краіны Пярэдняй, Сярэдняй Азіі і г. д. Род саксаул (Holoxylon) аб’ядноўвае галінкападобныя невялікія дрэвы і хмызнякі з членістымі парасткамі. Усяго 5 відаў. Лісце рэдукаванае, бачна толькі ў выглядзе супраціўных лускавін або бугаркоў. Кроны ажурныя і практычна не зацяняюць глебу.
Кветкі нязграбныя, двухполыя, пяцічленныя, размешчаны па адной або па некалькі ў пазухах лускавін. Плады паспяваюць восенню, сплясканыя, некалькі мясістыя, з 3–5 плеўкавымі крыльцамі, размешчаны гарызантальна. Насенне без эндасперму, зародак плоскаспіральны. які зелянее ў абалонцы плода. Драўніна вельмі цяжкая, цвёрдая, крохкая. Размнажаюцца саксаулы насеннем, у маладым узросце могуць узнаўляцца парасткамі ад пня. Тыповыя жалемафіты, якія валодаюць магутна развітой каранёвай сістэмай і могуць утвараць прыдаткавыя карані, калі засыпаюцца пяском. Недаўгавечныя, жывуць 20–25 гадоў. Вельмі святла- і цеплалюбныя, гарача- і засухаўстойлівыя. У
Сярэдняй Азіі сустракаюцца тры віды саксаула белы – Holoxylon persicum (дрэва), чорны
– H. aphyllum (дрэва) і хмызняковы – H. ammodendron куст. Ва ўмовах пустыня саксаулы маюць надзвычай вялікае значэнне як меліяравальныя песказамацавальныя пароды. Асабліва важныя саксаулы белы і чорны, драўніна якіх дае высокакаларыйнае
паліва. Саксаулнікі маюць і кармавое значэнне: іх маладымі парасткамі харчуюцца вярблюды і авечкі (мал. 75). Род салянка (Salsola) аб’ядноўвае каля 120 відаў. Травы, паўкусты, кусты і дрэўцы
(невялікія), якія растуць у сухіх стэпах і паўпустынях з засоленымі глебамі. Лісце цыліндрычнае або ніткападобнае, сакавітае, чарговае. Па экалагічных уласцівасцях салянкі падобныя да саксаула. У пустынях Усходняга Казахстана сустракаюцца цвёрдакалючакустовая салянкадрэўцападобная, або баялыч (S. arbuscula), салянка баялычападобная (S. arbusculiformis). У Цэнтральнай Азіі такія ж супольніцтвы на вялікіх плошчах утварае салянкалістоўніцалістая (S. laricifolia). З мэтай замацавання пяскоў і асновы доўгачасовай пашы ў пясчаных пустынях Сярэдняй Азіі штогод высейвалі буйнакустовыя салянкі: салянкуРыхтэра (S. richteri) і салянкуПалецкага (S. paletzkiana).
5.2.4.2.
Парадак драсёнавыя
(Polygonales).
Сямейства
Драсёнавыя
(Polygonaceae)аб’ядноўвае каля 30 рода і 800 відаў раслін, якія шырока распаўсюджаны на зямным шары. Але асабліва шматлікія драсёнавыя ў паўночнай умеранай зоне, аднагадовыя і шматгадовыя травы, радзей хмызнякі, дрэвы і ліяны. Лісце суцэльнае, радзей раздзелена на долі, чарговае, рэдка кальчаковае. Характэрныя рысы сямейства – наяўнасць прылісткаў, якія зрастаюцца раструб.
Дробныя кветкі драсёнавых у верхавінкавых суквеццях, звычайна двухполыя, радзей аднаполыя, маюць трохчленны, радзей двух- або пяцічленны план будовы (Р
3-6
А
3+6
G
3
).
Калякветнік зялёны, белы або чырвоны. Плод арэхападобны, гранёны. Насенне з простым або сагнутым зародкам і вялікім эндаспермам. Па будове эндасперму і цыклічным або нецыклічным размяшчэнні калякветніка сямейства дзеліцца на 3 падсямействы:шчаўевыя
(Rumicoideae), драсёнавыя (Polygonaideae), кокалобавыя (Coccolobaideae).
Драсёнавыя растуць у самых разнастайных экалагічных умовах. Гэта залежыць ад асобных уласцівасцей відаў, рода і арэалаў іх распаўсюджання. У раслін сямейства ёсць ветра- і насякомаапыленне. Для большасці драсёнавых характэрна багатае цвіценне і плоданашэнне. Плады звычайна распаўсюджваюцца ветрам, гэтаму садзейнічаюць розныя прыстасаванні. Вядома як насеннае, так і вегетацыйнае
ўзнаўленне.
Віды сямейства драсёнавых характарызуюцца наяўнасцю ва ўсіх частках раслін, асабліва ў падземных органа, дубільных рэчываў. Ёсць сярод іх каштоўныя харчовыя расліны (грэчка – Fagopyrum), меданосы (грэчка, драсён змяіны – Polygonum bistorta і
інш.). Шматлікія драсёнавыя выкарыстоўваюцца ў медыцыне. З іх атрымліваюць розныя фарбавальнікі. Як дэкаратыўныя расліны выкарыстоўваюць грэчкусахалінскую
(Polygonum sachalinense) і грэчкувастралістую, або японскую (P. cuspidatum), яны маюць прыгожае буйное лісце і высокае сцябло (4–4,5 м. Дэкаратыўныя шматлікія віды джузгуну з ярка афарбаванымі ажурнымі пладамі – кудлаткі (Atraphaxis) і шматгадовыя ліяна драсёнбальджуянскі (P. baldshuanicum). Род джузгун (Calligonum) уключае больш за 100 відаў якія засяляюць пустыні. Лісце рэдукаванае. Працэсы асіміляцыі адбываюцца ў зялёных парастках, якія ападаюць на зіму.
Кветкі адзіночныя, дробныя. Калякветнік венчыкападобны, пяцічленны, чырвоны або белы. Тычынак 12–18, завязь чатырохгняздовая, верхняя. Плод – прамы або скручаны арэх з крыламі або галінастымі шчацінкамі. Віды джузгуну адрозніваюцца паміж сабой галоўным чынам пладамі. Яны ўтвараюць хмызняковыя зарасці на бугрыстых пясках
Сярэдняй Азіі, Ніжняга Паволжжа, у Заходняй Сібіры і г. д. Найбольш распаўсюджанымі відамі з’яўляюцца джузгунбязлісты (Calligonum aphyllum) з крылатым арэхам і джузгун галавамядузы (C. caput-medusae) з галінастымі шчацінкамі на паверхні арэха, якія
ўтвараюць сумесна з ім залаціста-жоўтую галоўку. Джузгуны шырока выкарыстоўваюцца для замацавання пяскоў (мал. 76).
(невялікія), якія растуць у сухіх стэпах і паўпустынях з засоленымі глебамі. Лісце цыліндрычнае або ніткападобнае, сакавітае, чарговае. Па экалагічных уласцівасцях салянкі падобныя да саксаула. У пустынях Усходняга Казахстана сустракаюцца цвёрдакалючакустовая салянкадрэўцападобная, або баялыч (S. arbuscula), салянка баялычападобная (S. arbusculiformis). У Цэнтральнай Азіі такія ж супольніцтвы на вялікіх плошчах утварае салянкалістоўніцалістая (S. laricifolia). З мэтай замацавання пяскоў і асновы доўгачасовай пашы ў пясчаных пустынях Сярэдняй Азіі штогод высейвалі буйнакустовыя салянкі: салянкуРыхтэра (S. richteri) і салянкуПалецкага (S. paletzkiana).
5.2.4.2.
Парадак драсёнавыя
(Polygonales).
Сямейства
Драсёнавыя
(Polygonaceae)аб’ядноўвае каля 30 рода і 800 відаў раслін, якія шырока распаўсюджаны на зямным шары. Але асабліва шматлікія драсёнавыя ў паўночнай умеранай зоне, аднагадовыя і шматгадовыя травы, радзей хмызнякі, дрэвы і ліяны. Лісце суцэльнае, радзей раздзелена на долі, чарговае, рэдка кальчаковае. Характэрныя рысы сямейства – наяўнасць прылісткаў, якія зрастаюцца раструб.
Дробныя кветкі драсёнавых у верхавінкавых суквеццях, звычайна двухполыя, радзей аднаполыя, маюць трохчленны, радзей двух- або пяцічленны план будовы (Р
3-6
А
3+6
G
3
).
Калякветнік зялёны, белы або чырвоны. Плод арэхападобны, гранёны. Насенне з простым або сагнутым зародкам і вялікім эндаспермам. Па будове эндасперму і цыклічным або нецыклічным размяшчэнні калякветніка сямейства дзеліцца на 3 падсямействы:шчаўевыя
(Rumicoideae), драсёнавыя (Polygonaideae), кокалобавыя (Coccolobaideae).
Драсёнавыя растуць у самых разнастайных экалагічных умовах. Гэта залежыць ад асобных уласцівасцей відаў, рода і арэалаў іх распаўсюджання. У раслін сямейства ёсць ветра- і насякомаапыленне. Для большасці драсёнавых характэрна багатае цвіценне і плоданашэнне. Плады звычайна распаўсюджваюцца ветрам, гэтаму садзейнічаюць розныя прыстасаванні. Вядома як насеннае, так і вегетацыйнае
ўзнаўленне.
Віды сямейства драсёнавых характарызуюцца наяўнасцю ва ўсіх частках раслін, асабліва ў падземных органа, дубільных рэчываў. Ёсць сярод іх каштоўныя харчовыя расліны (грэчка – Fagopyrum), меданосы (грэчка, драсён змяіны – Polygonum bistorta і
інш.). Шматлікія драсёнавыя выкарыстоўваюцца ў медыцыне. З іх атрымліваюць розныя фарбавальнікі. Як дэкаратыўныя расліны выкарыстоўваюць грэчкусахалінскую
(Polygonum sachalinense) і грэчкувастралістую, або японскую (P. cuspidatum), яны маюць прыгожае буйное лісце і высокае сцябло (4–4,5 м. Дэкаратыўныя шматлікія віды джузгуну з ярка афарбаванымі ажурнымі пладамі – кудлаткі (Atraphaxis) і шматгадовыя ліяна драсёнбальджуянскі (P. baldshuanicum). Род джузгун (Calligonum) уключае больш за 100 відаў якія засяляюць пустыні. Лісце рэдукаванае. Працэсы асіміляцыі адбываюцца ў зялёных парастках, якія ападаюць на зіму.
Кветкі адзіночныя, дробныя. Калякветнік венчыкападобны, пяцічленны, чырвоны або белы. Тычынак 12–18, завязь чатырохгняздовая, верхняя. Плод – прамы або скручаны арэх з крыламі або галінастымі шчацінкамі. Віды джузгуну адрозніваюцца паміж сабой галоўным чынам пладамі. Яны ўтвараюць хмызняковыя зарасці на бугрыстых пясках
Сярэдняй Азіі, Ніжняга Паволжжа, у Заходняй Сібіры і г. д. Найбольш распаўсюджанымі відамі з’яўляюцца джузгунбязлісты (Calligonum aphyllum) з крылатым арэхам і джузгун галавамядузы (C. caput-medusae) з галінастымі шчацінкамі на паверхні арэха, якія
ўтвараюць сумесна з ім залаціста-жоўтую галоўку. Джузгуны шырока выкарыстоўваюцца для замацавання пяскоў (мал. 76).
1 ... 14 15 16 17 18 19 20 21 ... 28
5.2.5. ПадкласДыленііды (Dilleniidae). Дрэвы, кусты або травы. Лісце суцэльнае або розным чынам раздзеленае. Вусцейкі розных тыпаў, у большасці без пабочных клетак.
Сасуды заўсёды ёсць. Членікі сасудаў з лесвічнай або простай перфарацыяй. Кветкі двухполыя або аднаполыя, з двайным калякветнікам або радзей беспялёсткавыя. Спелы пылок 2-клеткавы або радзей 3-клеткавы. Абалонка пылковых зярнят трохбарознавая або вытворная ад яе. Насенне, як правіла, з эндаспермам. У гэтым падкласе аб’яднана 14 парадкаў: тамарыксавыя, вярбовыя, верасовыя, мальвавыя, воўчаягадавыя і інш.
5.2.5.1. ПарадакТамарыксавыя (Tamaricales).Дрэвы, кусты або радзей травы з чарговым або процілеглым лісцем, звычайна дробным, часам лускавінападобным, якое пазбаўлена прылісткаў. Членікі сасудаў з простай перфарацыяй. Кветкі звычайна двухполыя актынаморфныя, з двайным калякветнікам. Тычынак 5–10 або больш, свабодныя або зрастаюцца каля асновы. Завязь верхняя, звычайна са шматлікімі зачаткамі.
Насенне з эндаспермам або без яго. Складаецца з 3 сямействаў: франкеніевыя, тамарыксавыя і фук’ерыевыя.
Сямейства
Тамарыксавыя (Tamaricaceae)– аб’ядноўвае 3 роды і больш за 85 відаў, якія распаўсюджаны ў Еўразіі і Афрыцы, галоўным чынам у Міжземнамор’і і ў арыдных абласцях Азіі. Гэта невялічкія верасападобныя дрэўцы або часцей кусты, радзей паўкусты. Лісце чарговае, дробнае, рэдка плоскае, часта мясістае. Кветкі дробныя, у гронках або каласах. Плод – карабочка. Насенне пакрыта доўгімі аднаклеткавымі валаскамі (род рэамюрыя – Reaumuria) або насенне голае. У рэамюрыі ёсць мізэрны эндасперм, але у астатніх двух рода ( тамарыкс – Tamarix і мірыкарыя – Myricaria ) насенне без эндасперму. Род рэамюрыя (Reaumuria) – прымітыўны ў сямействе. У ім аб’яднана 13 відаў, якія распаўсюджаны ад Алжыра і вострава Сіцылія да сярэдняга цячэння ракі Хуанхэ ў Кітаі.
Віды рэамюрыі – галафіты, якія растуць у найбольш засушлівых месцах. Род мірыкарыя ( Myricaria) мае значна больш спецыфічныя віды. У гэтым родзе каля 10 відаў, якія сустракаюцца ад Заходняй Еўропы і Фенаскандыі да Тыбета і
Паўднёва-Заходняга Кітая.
Найбольш распаўсюджаным родам сямейства з’яўляецца родТамарыкс (Tamarix), які налічвае больш за 60 відаў. Гэта кусты або невялікія лістападобныя дрэвы з ажурнай, раскідзістай кронай, тонкімі падоўжанымі парасткамі, якія нясуць шматлікія пакарочаныя парасткі. Лісце дробнае, лускавінападобнае, ападае на зіму разам з пакарочанымі парасткамі. Кветкі дробныя, ружовыя, белыя або фіялетавыя, сабраны ў кароткія коласападобныя суквецці, якія ў сукупнасці ўтвараюць вузкія мяцёлкі. Розныя віды тамарыксаў цвітуць у розны час вясной да аблісцення, летам або з лета па восень.
Тамарыксы пры цвіценні вельмі дэкаратыўныя, добрыя меданосы. Кветкі двухполыя (*К
4-
5
С
4-5
А
4-7
G
(3-5)
). Плод – каробачка. Насенне без эндасперму, дробнае, на верхавінцы з пучком валаскоў, якія выконваюць ролю паруса пры распаўсюджванні ветрам.
Тамарыксы хутка растуць, утвараючы пры гэтым шырокую каранёвую сістэму.
Размнажаюцца насеннем, а ў пасадках – зімовымі і летнімі чаранкамі, могуць даваць парасткі ад пня і ўтвараць шматлікія каранёвыя парасткі. Да ўрадлівасці глебы яны непатрабавальныя, шматлікія з іх з’яўляюцца галафітамі і ксерафітамі. Усе віды роду святлалюбныя і цеплалюбныя, але ёсць сярод іх і з даволі высокай зімаўстойлівасцю.
Тамарыксы шырока выкарыстоўваюцца ў азеляненні і агралесамеліярацыі. Дзякуючы вялікай колькасці ў іх танінаў, дубільных і фарбавальных рэчываў віды тамарыксаў знаходзяць выкарыстанне ў гарбарной прамысловасці і медыцыне. Найбольш распаўсюджанымі відамі з’яўляюцца: тамарыксэлегантны (T. gracilis), расце ў Казахстане тамарыксчатырохтычынкавы (T. tetranda) – на Украіне, у Крыме і на
Каўказе; тамарыксыгалінасты (T. ramosissima) і шчацінкававаласісты (T. hispida) – у
Сярэдняй Азіі; тамарыксыОшэ (T. aucheriana) і буйнаплодны (T. macrocaepa), якія растуць на глебах з колькасцю хларыдаў больш за 8% уране Мёртвага мора (мал. 77).
5.2.5.2. ПарадакВербавыя ( Salicales ) – дрэвы або кусты, часам кусцікі, з чарговым суцэльным лісцем, якое мае прылісткі. Членікі сасудаў з простай перфарацыяй. Кветкі ў густых аднаполых каташках, якія стаяць прама (амаль усе віды вярбы) або вісяць,
двухдомныя, беспялёсткавыя з рудыментарнай чашачкай. Нектарны дыск адсутнічае. Плод – 2–4-створкавая каробачка. Насенне вельмі дробнае, з базальным пучком валаскоў, без эндасперму або з вельмі малым эндаспермам. Парадак прадстаўлены ўсяго адным сямействам. СямействаВербавыя (Salicaceae) аб’ядноўвае каля 400 відаў, якія
ўваходзяць у склад трох рода таполі – Populus (25–30 відаў, але ў розных аўтараў ад 70 да 110 відаў); чазэніі – Chosenia (усяго 1 від) і вербы – Salix (350–370 відаў). Пераважная большасць відаў сямейства вярбовых належыць да ўмеранага клімату. У тропікі праніклі толькі адзінкавыя віды вярбы і таполі. Значна больш відаў (але толькі вярбы) пранікла ў
Арктыку і высакагор’і. Толькі два віды вярбы заходзяць ва ўмераную зону паўднёвага паўшар’я (адзін ў Афрыцы, другі ў Паўднёвай Амерыцы). Усе астатнія віды распаўсюджаны ў паўночным паўшар’і. Найбольш багатая відамі вярбы і таполі Азія, за й ідзе Паўночная Амерыка. У Еўропе відаў менш, а ў Афрыцы зусім мала. Усе вербавыя святлалюбныя і вільгацелюбныя расліны, хоць і ў рознай ступені.
Таполі – заўсёды дрэвы. Сярод верба ёсць як высакастволыя дрэвы, так і кусты і дробныя кусцікі. Аднак нават самыя карлікавыя арктычныя і альпійскія віды ўсе ж не сталі травамі.
Вярбовым уласціва суцэльнае лісце, звычайна з прылісткамі, якое размешчана чаргова (у некаторых відах коса насупраць). Усе вярбовыя двухдомныя і маюць аднаполыя кветкі, двухполыя асобіны сустракаюцца як анамаліі. Суквецці, якія звычайны называюць каташкамі, уяўляюць сабой колас або гронку, з вельмі пакарочанымі кветканожкамі і мяккай, часта паніклай воссю. Кветкі пазбаўлены калякветніка (н рэдукаваны). Тычынак нявызначаная колькасць – 2, 3, 5, 8 і больш. Песцік адзін з двух пладалісцікаў. Завязь верхняя. Плод – каробачка. Насенне дробнае, шматлікае, без эндасперму, забяспечана чубком з белых валаскоў. Паспявае з канца вясны да сярэдзіны лета (праз 3–6 тыдняў пасля цвіцення) і пасля раскрыцця каробачак хутка распаўсюджваецца ветрам на вялікую прастору. Насенне, якое трапляе ў вільготную глебу, прарастае на працягу сутак і нават некалькіх гадзін. Маладыя расліны ў шматлікіх выпадках могуць ужо да канца першага года жыцця дасягаць 50 см у вышыню. Валодаючы такой перавагай, як хуткасць прарастання, насенне вярбовых (вербы, таполі, чазэніі) разам з тым мае істотныя недахопы: яно, як правіла, захоўвае сваю ўсходжасць не больш за 3–4 тыдні. Толькі на холадзе ўсходжасць насення можа захоўвацца больш. Род таполі (Populus) лічыцца адносна самым прымітыўным родам вярбовых. У мужчынскіх кветках (♂ А) тычынкі прымацаваны да расшыранага дыскападобнага кветаложа. У жаночых (♀ G
(2-4)
) – кветаложа бакалападобнае. Сярод таполяў лёгка адрозніваюцца 7 вельмі натуральных груп, якія атрымалі ранг секцый. Сек цыяа сіны– гэта найбольш распаўсюджаная група, якая складаецца з 5 відаў: тры з іх растуць у Еўразіі, два – у Паўночнай Амерыцы. Асіны адрозніваюцца тым, што пупышкі і лісце іх не выдзяляюць смалы. Пласцінкі лісця шырокія, зваротнахвалева- зубчастыя (гародчатыя) па краі, маюць доўгія чаранкі, таму лісце асін дрыжаць ужо ад лёгкага подыху ветру. Прыкветкавыя лускавіны асін звычайна чорныя, махрыста- рассечаныя і густа апушаныя доўгімі валаскамі. Песцік з двух пладалісцікаў. Плод – каробачка, маленькая, вузкая і гладкая. Усе асіны – лясныя дрэвы, якія ўтвараюць чыстыя або змешаныя з іншымі пародамі дрэвастоі. Самы вялікі арэал распаўсюджвання сярод усіх таполяй (і адзін з самых вялікіх сярод увогуле ўсіх драўняных парод) мае асіна звычайная (P. tremula), якая расце амаль пас й Еўропе (акрамя тундравай і пустынных зон і паласы прыміжземнаморскай расліннасці), а таксама на Каўказе, у Малой Азіі, на
Цянь-Шані, пас й неарктычнай Сібіры, на Далёкім Усходзе, у Японіі і ў гарах Кітая аж да самай паўднёвай правінцыі – Юньнань. У лясах Далёкага Усходу яна замяшчаецца асінайДавіда (P. davidiana). Адрозніваецца больш дробнымі пупышкамі, з няроўнавыемкавата-зубчастым лісцем, якое пры распусканні чырванаватае і апушанае. Два паўночнаамерыканскія віды асіны маюць таксама даволі шырокі арэал (P. americana –
асінаамерыканская). Наадварот, два вельмі блізкія віды чыста азіяцкіх асін маюць вельмі абмежаваныя плошчы распаўсюджвання. Адна ў горным Цэнтральным Кітаі, а другая – ва
ўваходзяць у склад трох рода таполі – Populus (25–30 відаў, але ў розных аўтараў ад 70 да 110 відаў); чазэніі – Chosenia (усяго 1 від) і вербы – Salix (350–370 відаў). Пераважная большасць відаў сямейства вярбовых належыць да ўмеранага клімату. У тропікі праніклі толькі адзінкавыя віды вярбы і таполі. Значна больш відаў (але толькі вярбы) пранікла ў
Арктыку і высакагор’і. Толькі два віды вярбы заходзяць ва ўмераную зону паўднёвага паўшар’я (адзін ў Афрыцы, другі ў Паўднёвай Амерыцы). Усе астатнія віды распаўсюджаны ў паўночным паўшар’і. Найбольш багатая відамі вярбы і таполі Азія, за й ідзе Паўночная Амерыка. У Еўропе відаў менш, а ў Афрыцы зусім мала. Усе вербавыя святлалюбныя і вільгацелюбныя расліны, хоць і ў рознай ступені.
Таполі – заўсёды дрэвы. Сярод верба ёсць як высакастволыя дрэвы, так і кусты і дробныя кусцікі. Аднак нават самыя карлікавыя арктычныя і альпійскія віды ўсе ж не сталі травамі.
Вярбовым уласціва суцэльнае лісце, звычайна з прылісткамі, якое размешчана чаргова (у некаторых відах коса насупраць). Усе вярбовыя двухдомныя і маюць аднаполыя кветкі, двухполыя асобіны сустракаюцца як анамаліі. Суквецці, якія звычайны называюць каташкамі, уяўляюць сабой колас або гронку, з вельмі пакарочанымі кветканожкамі і мяккай, часта паніклай воссю. Кветкі пазбаўлены калякветніка (н рэдукаваны). Тычынак нявызначаная колькасць – 2, 3, 5, 8 і больш. Песцік адзін з двух пладалісцікаў. Завязь верхняя. Плод – каробачка. Насенне дробнае, шматлікае, без эндасперму, забяспечана чубком з белых валаскоў. Паспявае з канца вясны да сярэдзіны лета (праз 3–6 тыдняў пасля цвіцення) і пасля раскрыцця каробачак хутка распаўсюджваецца ветрам на вялікую прастору. Насенне, якое трапляе ў вільготную глебу, прарастае на працягу сутак і нават некалькіх гадзін. Маладыя расліны ў шматлікіх выпадках могуць ужо да канца першага года жыцця дасягаць 50 см у вышыню. Валодаючы такой перавагай, як хуткасць прарастання, насенне вярбовых (вербы, таполі, чазэніі) разам з тым мае істотныя недахопы: яно, як правіла, захоўвае сваю ўсходжасць не больш за 3–4 тыдні. Толькі на холадзе ўсходжасць насення можа захоўвацца больш. Род таполі (Populus) лічыцца адносна самым прымітыўным родам вярбовых. У мужчынскіх кветках (♂ А) тычынкі прымацаваны да расшыранага дыскападобнага кветаложа. У жаночых (♀ G
(2-4)
) – кветаложа бакалападобнае. Сярод таполяў лёгка адрозніваюцца 7 вельмі натуральных груп, якія атрымалі ранг секцый. Сек цыяа сіны– гэта найбольш распаўсюджаная група, якая складаецца з 5 відаў: тры з іх растуць у Еўразіі, два – у Паўночнай Амерыцы. Асіны адрозніваюцца тым, што пупышкі і лісце іх не выдзяляюць смалы. Пласцінкі лісця шырокія, зваротнахвалева- зубчастыя (гародчатыя) па краі, маюць доўгія чаранкі, таму лісце асін дрыжаць ужо ад лёгкага подыху ветру. Прыкветкавыя лускавіны асін звычайна чорныя, махрыста- рассечаныя і густа апушаныя доўгімі валаскамі. Песцік з двух пладалісцікаў. Плод – каробачка, маленькая, вузкая і гладкая. Усе асіны – лясныя дрэвы, якія ўтвараюць чыстыя або змешаныя з іншымі пародамі дрэвастоі. Самы вялікі арэал распаўсюджвання сярод усіх таполяй (і адзін з самых вялікіх сярод увогуле ўсіх драўняных парод) мае асіна звычайная (P. tremula), якая расце амаль пас й Еўропе (акрамя тундравай і пустынных зон і паласы прыміжземнаморскай расліннасці), а таксама на Каўказе, у Малой Азіі, на
Цянь-Шані, пас й неарктычнай Сібіры, на Далёкім Усходзе, у Японіі і ў гарах Кітая аж да самай паўднёвай правінцыі – Юньнань. У лясах Далёкага Усходу яна замяшчаецца асінайДавіда (P. davidiana). Адрозніваецца больш дробнымі пупышкамі, з няроўнавыемкавата-зубчастым лісцем, якое пры распусканні чырванаватае і апушанае. Два паўночнаамерыканскія віды асіны маюць таксама даволі шырокі арэал (P. americana –
асінаамерыканская). Наадварот, два вельмі блізкія віды чыста азіяцкіх асін маюць вельмі абмежаваныя плошчы распаўсюджвання. Адна ў горным Цэнтральным Кітаі, а другая – ва