Файл: Дэндралогіятэксты лекцый па вучэбнай дысцыпліне для спецыяльнасці.pdf
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 06.11.2023
Просмотров: 262
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
3.2. Унутрывідаваязменлівасць
Кожны батанічны від мае якую-небудзь пэўную амплітуду вагання прыкмет і
ўласцівасцей – г. зн. фармавую разнастайнасць. Так, дрэвы яліны звычайнай могуць адрознівацца паміж сабой габітусам кроны, энергіяй росту, даўжынёй ігліцы, працягласцю жыцця, колерам генерацыйных органа і г. д. У яліны сібірскай і калючай ёсць формы з серабрыстай, шызай і зялёнай ігліцай; у асіны і дуба чарэшчатага феналагічныя формы, якія рана і позна распускаюцца і г. д. Усе прыведзеныя прыклады характарызуюць наяўнасць у драўняных раслін унутрывідавога полімарфізму, які абумоўлены выявай розных форм унутрывідавой зменлівасці. Шматграннасць форм яе выяўлення ў раслін вызначыла неабходнасць выдзялення адпаведных унутрывідавых класіфікацыйных адзінак (таксона.
Міжнародным кодэксам батанічнай наменклатуры (1980) прызнаны наступныя паслядоўна супадначаленыя таксоны, якія рангам ніжэй, чым від (species, скарочана – sp.): падвід (subspecies, ssp.), разнавіднасць (varietas, var), падразнавіднасць (subvarietas), форма
(forma, f), падформа (subforma). З улікам іншых сучасных класіфікацый унутрывідавых катэгорый у драўняных раслін (Л.Ф. Праўдзін, 1967; КМ. Завадскі, 1968) ніжэй прыведзена кароткая характарыстыка ўказаных таксона.
Падвід
, абогеаграфічнаяраса, экатып – найбольш буйная таксанамічная адзінка
ўнутры віду. Вызначаецца як група асобін, якія без перашкод скрыжоўваюцца паміж сабой, маюць адну або некалькі спадчынных прыкмет і свой унутрывідавы арэал. Як экатыпы, падвіды характарызуюцца рознай экалагічнай прыстасаванасцю да ўмоў росту – кліматычных, эдафічных, фітацэнатычных. Падвіды характэрны для шматлікіх драўняных парод з шырокім арэалам: сасны звычайнай, дуба чарэштага, бярозы павіслай і інш.
Разнавіднасць
, абокліматычнаяраса, кліматычны экатып (кліматып) – таксон, які выдзяляюць унутры віду або падвіду. Да адной разнавіднасці адносяць папуляцыі, якія распаўсюджаны у рэгіёнах з падобнымі кліматычнымі ўмовамі. Чым больш разнастайныя кліматычныя ўмовы ўнутры арэала віду, тым больш можна чакаць у яго кліматыпаў.
Разнавіднасці вядомы ў сасны звычайнай, дуба чарэшчатага. Маюць іх і драўняныя пароды з горна-вышыннымі арэаламі (піхта каўказская, арэх грэцкі).
Выдзяленне разнавіднасцей мае вялікае значэнне для лесакультурнай практыкі, таму што на іх аснове праводзяць раянаванне нарыхтовак насення драўняных парод і ствараюць штучныя пасадкі.
Вельмі важна ўлічваць экалагічныя асаблівасці кліматыпаў пры інтрадукцыі, таму што розныя кліматыпы па рознаму прыстасоўваюцца да новых кліматычных умоў за межамі натуральнага арэала. Экалагічныя асаблівасці, спецыфіка росту і развіцця падвідаў і разнавіднасцей перадаецца ў спадчыну.
Падразнавіднасць
, абоэдафічнытып (эдафатып), аб’ядноўвае папуляцыі ў межах разнавіднасці (кліматыпа). Напрыклад: горны, поплаўны і саланцовы – экатыпы дуба чарэшчатага; нізінны і баравы – экатыпы яліны еўрапейскай.
Апроч эдафатыпаў, да падразнавіднасці часам адносяць цэнатыпы – экатыпы, якія звязаны з пэўнымі фітацэнозамі. Мадыфікацыйныя (не перадаюцца ў спадчыну) формы раслін, якія прымеркаваны і прыстасаваліся да пэўных месцаў росту, называюць экадамі.
Напрыклад, сасна звычайная на верхавых сфагнавых балотах, якая адрозніваецца карлікавым або кустападобным відам, пакарочанай ігліцай, дробнымі шышкамі. Але пасля асушэння балот яна рэзка павялічвае прырост і ўзнаўляе марфалагічныя прыкметы, якія характэрны для лясных асобін сасны. Форма, абомарфабіялагічнаягрупа, – гэта сукупнасць асобін віду, якія адрозніваюцца ад іншых асобін таго ж віду па сваіх марфалагічных, анатамічных прыкметах, біялагічных або фізіёлага-біяхімічных уласцівасцях. Адрозніваюць формы марфалагічныя, біялагічныя, імунныя.
Марфалагічныя формы вылучаюцца па адной або некалькіх прыкметах: пірамідальная і ніцая форма, шырока- і вузкакронная форма, адрозніваюцца па канфігурацыі, памерах, афарбоўцы лісця, кветак, шышак, пладоў, насення і г. д. Усе марфалагічныя формы маюць вялікае значэнне ў дэкаратыўным садаводстве, улічваюцца ў практыцы лясной селекцыі.
Біялагічныя формы адрозніваюцца па энергіі росту, даўгавечнасці, рэпрадукцыйных уласцівасцях (формы сасны звычайнай, якія хутка растуць; формы арэха грэцкага, якія рана пачынаюць плоданасіць; формы дуба чарэшчатага, якія ўстойліва і шчодра плоданосяць).
Феналагічныя формы з’яўляюцца таксама біялагічнымі, але адрозніваюцца тэрмінам праходжання феналагічных фаз, працягласцю росту парасткаў і вегетацыі, цыклаў фарміравання пладоў і насення (формы яліны еўрапейскай, дуба чарэшчатага, ясеня звычайнага, якія рана і позна распускаюцца; формы з розным тэрмінам паспявання пладоў у арэха грэцкага, дуба чарэшчатага, чарэшні). У тых выпадках, калі феналагічныя формы адлюстроўваюць экалагічныя адрозненні розных кліматыпаў, іх разглядаюць як феналагічныя разнавіднасці або сезонныя расы (формы дуба чарэшчатага, якія рана і позна распускаюцца).
Фізіялагічныя формы адметныя асаблівасцямі выяўлення сваіх фізіялагічных функцый. Так, асобіны вяза драбналістага адрозніваюць па солевынослівасці, яліны еўрапейскай – па марозаўстойлівасці.
Біяхімічныя формы аб’ядноўваюць групы асобін, якія адрозніваюцца змесцівам хімічных рэчываў у іх органах. Напрыклад, у сасны звычайнай вядомы формы высока- і нізкасмолапрадукцыйныя; у рабіны, кізілу, абляпіхі – формы з розным змяшчэннем вітамінаў у пладах і г. д.
Імунныя формы адметныя ўстойлівасцю да хваробаў і насякомых-шкоднікаў. У
Старажытнаміжземнаморскае, Мадрэянскае.
Барэяльнае падцарства – самае вялікае падцарства галарктычнай флоры. У той жа час яно характарызуецца найбольш багатай флорай, у складзе якой значна больш эндэмічных сямействаў і рода, чым у двух астатніх падцарствах. Для некаторых абласцей
Барэяльнага падцарства характэрна значная колькасць старажытных і прымітыўных сямействаў і рода. Яно дзеліцца на чатыры вобласці – Цыркумбарэяльную, або
Еўрасібірска-Канадскую, Усходне-Азіяцкую (Япона-Кітайская), Атлантычна-Паўночна-
Амерыканскую і Паўночна-Заходне-Амерыканскую (вобласць Скалістых гор.
Еўрасібірска-Канадскаявобласць. Гэта самая буйная фларыстычная вобласць сушы.
Сюды уваходзіць амаль уся Еўропа, Паўночная Анатолія, Каўказ (без арыдных частак
Талыша), Урал, Сібір, Аляска, большая частка Канады і ЗША, частка Далёкага Усходу, Камчатка, Курылы (паўночныя) і Алеуцкія астравы. Для гэтай вобласці найбольш характэрны шыракалістыя і хваёвыя лясы, а таксама тундры і стэпы. У флоры гэтай вобласці няма эндэмічных сямействаў, але тут шмат эндэмічных або амаль эндэмічных рода, а таксама шмат эндэмічных відаў. Асабліва шмат эндэмічных відаў у горных ранах – у Перынэях, Альпах, Карпатах, на Каўказе, у гарах Сібіры і Канады. Найбольш распаўсюджаны сярод хвойных віды сасны, яліны, піхты і лістоўніцы, а ў Канадзе таксама тсугі і туі. Са шматлікіх лісцевых парод найбольш характэрны для гэтай вобласці віды: дуба, бука, бярозы, алешыны, клёна, граба, таполі, вярбы, ясеня, вяза, ліпы і інш. Гэта вобласць раздзелена на шэраг правінцый, якія аб’яднаны асаблівасцямі складу флоры і сваім эндэмізмам. Усяго выдзелена 16 правінцый (Арктычная, Цэнтральнаеўрапейская, Балканская, Атлантыка-Еўрапейская, Усходне-Еўрапейская, Сярэднесібірская і інш.)
Цэнтральнаеўрапейская правінцыя выцягнута ад
Цэнтральнага масіву
Латарынгскага пласкагор’я, масіву Ардэны, Рэйнскіх Сланцавых гор, Паўднёва-Усходняй
Нарвегіі, Паўднёвай Швецыі і Аландскіх астравоў да ўзбярэжжа Фінскага заліва.
Усходняя мяжа праходзіць праз Латвію, Паўднёва-Усходнюю Літву і, абгінаючы з усходу
Белавежскую пушчу, ідзе на захад ад Львова на поўдні да Днястра і далей спускаецца да
Ніжнедунайскай нізіны. Увогуле ўсходняя мяжа больш-менш адпавядае агульнай усходняй мяжы распаўсюджання такіх відаў, як ціс ягадны, белая піхта, дуб скальны, плюшч і інш. Эндэмізм флоры гэтай правінцыі складае 10–15%, ау горных ранах – да
20%, пры гэтым маецца шэраг монатыповых эндэмічных рода. Характэрны: піхта белая, сосны (звычайная, горная, кедравая еўрапейская), яліна звычайная, ціс ягадны, бук, дубы
(скальны, чарэшчаты, пушысты), алешына, граб, вязы, ліпы, бружмель, арэшына і інш.
Усходне-Еўрапейскаяправінцыя – на захадзе мае мяжу з Цэнтральнаеўрапейскай правінцыяй. На поўначы яна абмежавана зонай хвоевых лясоў Паўночна-Усходне-
Еўрапейскай правінцыі. На ўсходзе яе мяжа прыкладна супадае з усходняй мяжой дубовых лясоў. На поўдні даходзіць да Паўночнага ўзбярэжжа Чорнага мора і Паўночнага і Усходняга ўзбярэжжаў Азоўскага мора, даліны Кубані, Валгаграда і Уральска.
Нягледзячы на значнасць тэрыторыі, родавы эндэмізм у флоры Усходне-
Еўрапейскай правінцыі не выражаны, але ў паўднёвых стэпавых ранах ёсць эндэмічныя і амаль эндэмічныя секцыі і падсекцыі. Большасць тэрыторыі гэтай правінцыі зведала значныя змены, якія звязаны з аледзяненнем. У цяперашні час расліннае покрыва гэтай правінцыі ўтворана галоўным чынам шыракалістымі і змешанымі хваёва-шыракалістымі лясамі, а на поўдні – лугавымі стэпамі і лесастэпамі. Змешаныя хваёва-шыракалістыя лясы займаюць вялікую плошчу ў заходняй частцы правінцыі, але толькі вузкай палоскай ідуць на сход. Тут пераважаюць лясы з яліны, але са значным дамешкам шыракалістых парод.
Старажытнаміжземнаморскае падцарства цягнецца ад Макаранезіі на захадзе праз ус Міжземнамор’е, Пярэднюю і Сярэднюю Азію да Манголіі на ўсходзе. Расліннае покрыва гэтай вялікай тэрыторыі складаецца з такіх разнастайных экалагічных тыпаў, як вечназялёныя драўняныя расліны Макаранезіі, пустынныя ксерафітныя кусты Малой Азіі.
Дзеліцца на 4 вобласці: Макаранезійскую, Міжземнаморскую, Сахара-Аравійскую, Ірана-
Туранскую.
Мадрэянскае
(Санорскае) падцарства займае паўднёвы захад Паўночнай Амерыкі і
Мексіканскае нагор’е, вобласці гарачага клімату ЗША. Адна вобласць – Мадрэянская
(10% эндэмічных рода, відавы эндэмізм складае каля 40%).
2.
Палеатрапічнае царства ахоплівае тропікі Старога Свету, за выключэннем
Аўстраліі. Багатая флора Палеатрапічнага царства ўключае каля 40 эндэмічных сямействаў, а колькасць рода і асабліва відаў вялізарная. У ім выдзелена 5 падцарстваў
(Афрыканскае, Мадагаскарскае, Інда-Малезійскае, Паленазійскае і Новакаледонскае) і 13 фларыстычных абласцей.
3.
Неатрапічнае царства займае трапічную частку паўастравоў Фларыда і
Каліфорнія, усю Цэнтральную Амерыку, нізінныя ўзбярэжжы поўдня Мексікі і
Паўднёвую Амерыку да паўднёвага тропіка. Неатрапічная флора мае агульнае паходжанне з палеатрапічнай. Маецца шмат агульных сямействаў і нават рода (450) з так званым пантрапічным распаўсюджаннем, г. зн. расліны, якія распаўсюджаны ў тропіках як
Старога, так і Новага Свету. Аднак аддзяленне Паўднёвай Амерыкі ад Афрыкі адбылося вельмі дано, і таму неатрапічная флора, якая вельмі дога развівалася самастойна, выпрацавала каля 30 эндэмічных сямействаў і вялізарную колькасць эндэмічных рода і відаў. Гэта царства дзеліцца на 5 абласцей.
4.
Капскае царства – самае малое сярод фларыстычных царства Зямлі, але, дзякуючы выключнай разнастайнасці флоры і самастойнасці яе развіцця, усе географы раслін аддзяляюць яго ад астатняй флоры Афрыкі. Яно складаецца з адной вобласці –
Капскай. У гэту вобласць уваходзіць поўдзень Афрыкі ад Кланвільяма на захадзе да ваколіцы Порт-Элізабет на ўсходзе. Нягледзячы на невялікія памеры вобласці, яе флора надзвычай багатая (каля 7000 відаў) і налічвае некалькі эндэмічных сямействаў. Больш за
280 рода маюць сваім цэнтрам Капскую вобласць, а больш як 210 з іх эндэмічныя для вобласці. Відавы эндэмізм вельмі высокі, каля 90%. У мінулым капская флора займала ў
Афрыцы значна большую тэрыторыю, яку цяперашні часа зараз з-за ўзрастання сухасці клімату працягвае няўхільна скарачацца.
5.
Аўстралійскае царства. Флора Аўстраліі вельмі самабытная і адметная вялікім эндэмізмам. У яе ўваходзіць цэлы шэраг эндэмічных сямействаў і каля 570 рода.
Найбольшую ролю
ў флоры
Аўстраліі адыгрываюць злакі, матыльковыя, складанакветкавыя, архідныя, лілейныя і інш. Важную ролю ў раслінным покрыве адыгрываюць шматлікія віды акацыі (Асасіа) і асабліва эўкаліпта (Eucalyptus), а таксама казуарыны (Casuarina), міртавыя, рутавыя і інш. У аўстралійскім царстве адрозніваюць 3 фларыстычныя вобласці.
6.
Галантарктычнае царства – самае беднае ў шэрагу фларыстычных царства
Зямлі. Тым не менш яно змяшчае 11 невялікіх эндэмічных сямействаў і значную колькасць эндэмічных рода, з якіх шматлікія характарызуюцца вельмі разарваным арэалам. Размешчана яно на тэрыторыі Антарктыды з астравамі, Новай Зеландыі,
Вогненнай Зямлі Паўднёвай Амерыкі. У Галантарктычнае царства ўваходзіць 4 фларыстычныя вобласці.
Лекцыя
7
Прыродныя зоны
1.
Заканамернасці ўтварэння прыродных зон
2.
Межы. Кліматычныя ўмовы. Характарыстыка дэндрафлоры
Прыродныя зоны зямлі – гэта фізіка-геаграфічныя зоны сушы, буйныя падраздзяленні геаграфічнай абалонкі зямлі, якія заканамерна і ў пэўным парадку змяняюць адна другую ў залежнасці ад кліматычных фактараў, галоўным чынам ад суадносін цеплыні і вільгаці. Прыродная заканамернасць абумоўлена прасторавым становішчам зямнога шара ў адносінах да сонца, нахілам зямной восі кручэння. Таму прыродныя зоны размешчаны па паралелях, шыротах, занальных геаграфічных паясах.
Кожны батанічны від мае якую-небудзь пэўную амплітуду вагання прыкмет і
ўласцівасцей – г. зн. фармавую разнастайнасць. Так, дрэвы яліны звычайнай могуць адрознівацца паміж сабой габітусам кроны, энергіяй росту, даўжынёй ігліцы, працягласцю жыцця, колерам генерацыйных органа і г. д. У яліны сібірскай і калючай ёсць формы з серабрыстай, шызай і зялёнай ігліцай; у асіны і дуба чарэшчатага феналагічныя формы, якія рана і позна распускаюцца і г. д. Усе прыведзеныя прыклады характарызуюць наяўнасць у драўняных раслін унутрывідавога полімарфізму, які абумоўлены выявай розных форм унутрывідавой зменлівасці. Шматграннасць форм яе выяўлення ў раслін вызначыла неабходнасць выдзялення адпаведных унутрывідавых класіфікацыйных адзінак (таксона.
Міжнародным кодэксам батанічнай наменклатуры (1980) прызнаны наступныя паслядоўна супадначаленыя таксоны, якія рангам ніжэй, чым від (species, скарочана – sp.): падвід (subspecies, ssp.), разнавіднасць (varietas, var), падразнавіднасць (subvarietas), форма
(forma, f), падформа (subforma). З улікам іншых сучасных класіфікацый унутрывідавых катэгорый у драўняных раслін (Л.Ф. Праўдзін, 1967; КМ. Завадскі, 1968) ніжэй прыведзена кароткая характарыстыка ўказаных таксона.
Падвід
, абогеаграфічнаяраса, экатып – найбольш буйная таксанамічная адзінка
ўнутры віду. Вызначаецца як група асобін, якія без перашкод скрыжоўваюцца паміж сабой, маюць адну або некалькі спадчынных прыкмет і свой унутрывідавы арэал. Як экатыпы, падвіды характарызуюцца рознай экалагічнай прыстасаванасцю да ўмоў росту – кліматычных, эдафічных, фітацэнатычных. Падвіды характэрны для шматлікіх драўняных парод з шырокім арэалам: сасны звычайнай, дуба чарэштага, бярозы павіслай і інш.
Разнавіднасць
, абокліматычнаяраса, кліматычны экатып (кліматып) – таксон, які выдзяляюць унутры віду або падвіду. Да адной разнавіднасці адносяць папуляцыі, якія распаўсюджаны у рэгіёнах з падобнымі кліматычнымі ўмовамі. Чым больш разнастайныя кліматычныя ўмовы ўнутры арэала віду, тым больш можна чакаць у яго кліматыпаў.
Разнавіднасці вядомы ў сасны звычайнай, дуба чарэшчатага. Маюць іх і драўняныя пароды з горна-вышыннымі арэаламі (піхта каўказская, арэх грэцкі).
Выдзяленне разнавіднасцей мае вялікае значэнне для лесакультурнай практыкі, таму што на іх аснове праводзяць раянаванне нарыхтовак насення драўняных парод і ствараюць штучныя пасадкі.
Вельмі важна ўлічваць экалагічныя асаблівасці кліматыпаў пры інтрадукцыі, таму што розныя кліматыпы па рознаму прыстасоўваюцца да новых кліматычных умоў за межамі натуральнага арэала. Экалагічныя асаблівасці, спецыфіка росту і развіцця падвідаў і разнавіднасцей перадаецца ў спадчыну.
Падразнавіднасць
, абоэдафічнытып (эдафатып), аб’ядноўвае папуляцыі ў межах разнавіднасці (кліматыпа). Напрыклад: горны, поплаўны і саланцовы – экатыпы дуба чарэшчатага; нізінны і баравы – экатыпы яліны еўрапейскай.
Апроч эдафатыпаў, да падразнавіднасці часам адносяць цэнатыпы – экатыпы, якія звязаны з пэўнымі фітацэнозамі. Мадыфікацыйныя (не перадаюцца ў спадчыну) формы раслін, якія прымеркаваны і прыстасаваліся да пэўных месцаў росту, называюць экадамі.
Напрыклад, сасна звычайная на верхавых сфагнавых балотах, якая адрозніваецца карлікавым або кустападобным відам, пакарочанай ігліцай, дробнымі шышкамі. Але пасля асушэння балот яна рэзка павялічвае прырост і ўзнаўляе марфалагічныя прыкметы, якія характэрны для лясных асобін сасны. Форма, абомарфабіялагічнаягрупа, – гэта сукупнасць асобін віду, якія адрозніваюцца ад іншых асобін таго ж віду па сваіх марфалагічных, анатамічных прыкметах, біялагічных або фізіёлага-біяхімічных уласцівасцях. Адрозніваюць формы марфалагічныя, біялагічныя, імунныя.
Марфалагічныя формы вылучаюцца па адной або некалькіх прыкметах: пірамідальная і ніцая форма, шырока- і вузкакронная форма, адрозніваюцца па канфігурацыі, памерах, афарбоўцы лісця, кветак, шышак, пладоў, насення і г. д. Усе марфалагічныя формы маюць вялікае значэнне ў дэкаратыўным садаводстве, улічваюцца ў практыцы лясной селекцыі.
Біялагічныя формы адрозніваюцца па энергіі росту, даўгавечнасці, рэпрадукцыйных уласцівасцях (формы сасны звычайнай, якія хутка растуць; формы арэха грэцкага, якія рана пачынаюць плоданасіць; формы дуба чарэшчатага, якія ўстойліва і шчодра плоданосяць).
Феналагічныя формы з’яўляюцца таксама біялагічнымі, але адрозніваюцца тэрмінам праходжання феналагічных фаз, працягласцю росту парасткаў і вегетацыі, цыклаў фарміравання пладоў і насення (формы яліны еўрапейскай, дуба чарэшчатага, ясеня звычайнага, якія рана і позна распускаюцца; формы з розным тэрмінам паспявання пладоў у арэха грэцкага, дуба чарэшчатага, чарэшні). У тых выпадках, калі феналагічныя формы адлюстроўваюць экалагічныя адрозненні розных кліматыпаў, іх разглядаюць як феналагічныя разнавіднасці або сезонныя расы (формы дуба чарэшчатага, якія рана і позна распускаюцца).
Фізіялагічныя формы адметныя асаблівасцямі выяўлення сваіх фізіялагічных функцый. Так, асобіны вяза драбналістага адрозніваюць па солевынослівасці, яліны еўрапейскай – па марозаўстойлівасці.
Біяхімічныя формы аб’ядноўваюць групы асобін, якія адрозніваюцца змесцівам хімічных рэчываў у іх органах. Напрыклад, у сасны звычайнай вядомы формы высока- і нізкасмолапрадукцыйныя; у рабіны, кізілу, абляпіхі – формы з розным змяшчэннем вітамінаў у пладах і г. д.
Імунныя формы адметныя ўстойлівасцю да хваробаў і насякомых-шкоднікаў. У
асіны і іншых відаў таполей маюцца формы, якія ўстойлівыя і няўстойлівыя да стваловых гнілей. Формы могуць мець свой арэал. У гэтым выпадку яны прыстасаваны да пэўных геаграфічных рана і ўмоў месца росту. Калі яны не маюць вызначанага арэала, то сустракаюцца па ўсім арэале віду без бачнай прыстасаванасці да якіх-небудзь асобных экалагічных умоў і рана.
Падформа
,абобіятып, – найдрабнейшы ўнутрывідавы таксон, які аб’ядноўвае групы генетычна аднолькавых асобін. У перакрыжаванаапыляльных раслін, у тым ліку і драўняных, фактычна кожнае дрэва з’яўляецца біятыпам, таму што ўтвараецца ў выніку зліцця генетычна розных гамет. Да падформы адносяць і клон – вегетацыйнае патомства адной асобіны. Клоны ўтвараюць усе драўняныя расліны, якія здольныя размнажацца вегетацыйна.
Сярод унутрывідавых таксона асобае месца належыць папуляцыі – арэальнай катэгорыі, якая таксанамічна займае прамежкавае становішча паміж экатыпам
(разнавіднасцю, падразнавіднасцю) і формай. Папуляцыя – гэта група асобін аднаго віду, што свабодна скрыжоўваюцца або патэнцыяльна свабодных да скрыжавання, якія на працягу доўгага часу насяляюць адпаведную тэрыторыю і знаходзяць пэўныя прасторава- часавыя ўзаемаадносіны. Паводле сучасных уяўленняў кожны біялагічны від – гэта складаная сістэма папуляцый, якія праз паслядоўны ланцужок пакаленняў ажыццяўляюць эвалюцыйны працэс.
Элементарнай крыніцай для пачатку гэтага працэсу ў раслін з’яўляецца іх
індывідуальная зменлівасць, якая нараджае шматлікія ўнутрывідавыя формы біятыпаў.
Аднак працэсы эвалюцыі адбываюцца не ў асобных відаў, а ў папуляцыях. Таму ў сістэме
ўнутрывідавых таксона папуляцыя займае цэнтральнае становішча як эвалюцыйная адзінка. У выніку селекцыйнай работы вучоныя стварылі і працягваюць ствараць мноства гаспадарча каштоўных гатунткаў раслін (культывараў). Гатунак – сукупнасць культывараў раслін, якія якасна адрозніваюцца марфалагічнымі, фізіялагічнымі, цыталагічнымі, біяхімічнымі прыкметамі і захоўваюць пры ўзнаўленні свае асобныя прыкметы. Сарты асабліва шырока распаўсюджаны ў практыцы пладаводства і дэкаратыўнага садаводства.
Напрыклад, ясень звычайны, гатунак ніцы – Fraxinus excelsior L. cv. «Pendula».
Лекцыя
6
Фларыстычнае дзяленне сушы
1.
Асноўныя фларыстычныя адзінкі (фітахарыёны)
2.
Суадносіны паміж рангамі фларытсычных адзінак
3.
Фактары ўтварэння і адрознення Кожная краіна, кожная вобласць сушы мае сваю характэрную для яе флору, г. зн. свой набор сямействаў, рода і відаў, якія больш або менш адметныя ад флоры іншых краін. Флоры (як і фауны) ніколі не бываюць цалкам аднолькавымі ў дзвюх краінах або ў розных абласцях адной і той жа краіны.
Гэтыя адрозненні часткова тлумачацца разнастайнасцю геалагічных, араграфічных, глебавых і асабліва кліматычных умоў. Але ў той жа часу трапічных зонах розных краін і асабліва розных мацерыкоў назіраюцца вялікія адрозненні ў складзе флоры, пры гэтым нават у тых выпадках, калі глебавыя і кліматычныя ўмовы вельмі падобныя. Гэтыя фактары гавораць пра тое, што характар флоры гэтай зоны нельга растлумачыць толькі глебавымі і кліматычнымі ўмовамі. Відавочна, фларыстычныя адрозненні тлумачацца
іншымі фактарамі. Гэта геаграфічная ізаляцыя, міграцыя і дыферэнцаванае выміранне
(цалкам або частковае) асобных фларыстычных комплекса або цэлых флор. У выніку геаграфічнай ізаляцыі шмат абласцей Зямлі характарызуюцца вельмі
Падформа
,абобіятып, – найдрабнейшы ўнутрывідавы таксон, які аб’ядноўвае групы генетычна аднолькавых асобін. У перакрыжаванаапыляльных раслін, у тым ліку і драўняных, фактычна кожнае дрэва з’яўляецца біятыпам, таму што ўтвараецца ў выніку зліцця генетычна розных гамет. Да падформы адносяць і клон – вегетацыйнае патомства адной асобіны. Клоны ўтвараюць усе драўняныя расліны, якія здольныя размнажацца вегетацыйна.
Сярод унутрывідавых таксона асобае месца належыць папуляцыі – арэальнай катэгорыі, якая таксанамічна займае прамежкавае становішча паміж экатыпам
(разнавіднасцю, падразнавіднасцю) і формай. Папуляцыя – гэта група асобін аднаго віду, што свабодна скрыжоўваюцца або патэнцыяльна свабодных да скрыжавання, якія на працягу доўгага часу насяляюць адпаведную тэрыторыю і знаходзяць пэўныя прасторава- часавыя ўзаемаадносіны. Паводле сучасных уяўленняў кожны біялагічны від – гэта складаная сістэма папуляцый, якія праз паслядоўны ланцужок пакаленняў ажыццяўляюць эвалюцыйны працэс.
Элементарнай крыніцай для пачатку гэтага працэсу ў раслін з’яўляецца іх
індывідуальная зменлівасць, якая нараджае шматлікія ўнутрывідавыя формы біятыпаў.
Аднак працэсы эвалюцыі адбываюцца не ў асобных відаў, а ў папуляцыях. Таму ў сістэме
ўнутрывідавых таксона папуляцыя займае цэнтральнае становішча як эвалюцыйная адзінка. У выніку селекцыйнай работы вучоныя стварылі і працягваюць ствараць мноства гаспадарча каштоўных гатунткаў раслін (культывараў). Гатунак – сукупнасць культывараў раслін, якія якасна адрозніваюцца марфалагічнымі, фізіялагічнымі, цыталагічнымі, біяхімічнымі прыкметамі і захоўваюць пры ўзнаўленні свае асобныя прыкметы. Сарты асабліва шырока распаўсюджаны ў практыцы пладаводства і дэкаратыўнага садаводства.
Напрыклад, ясень звычайны, гатунак ніцы – Fraxinus excelsior L. cv. «Pendula».
Лекцыя
6
Фларыстычнае дзяленне сушы
1.
Асноўныя фларыстычныя адзінкі (фітахарыёны)
2.
Суадносіны паміж рангамі фларытсычных адзінак
3.
Фактары ўтварэння і адрознення Кожная краіна, кожная вобласць сушы мае сваю характэрную для яе флору, г. зн. свой набор сямействаў, рода і відаў, якія больш або менш адметныя ад флоры іншых краін. Флоры (як і фауны) ніколі не бываюць цалкам аднолькавымі ў дзвюх краінах або ў розных абласцях адной і той жа краіны.
Гэтыя адрозненні часткова тлумачацца разнастайнасцю геалагічных, араграфічных, глебавых і асабліва кліматычных умоў. Але ў той жа часу трапічных зонах розных краін і асабліва розных мацерыкоў назіраюцца вялікія адрозненні ў складзе флоры, пры гэтым нават у тых выпадках, калі глебавыя і кліматычныя ўмовы вельмі падобныя. Гэтыя фактары гавораць пра тое, што характар флоры гэтай зоны нельга растлумачыць толькі глебавымі і кліматычнымі ўмовамі. Відавочна, фларыстычныя адрозненні тлумачацца
іншымі фактарамі. Гэта геаграфічная ізаляцыя, міграцыя і дыферэнцаванае выміранне
(цалкам або частковае) асобных фларыстычных комплекса або цэлых флор. У выніку геаграфічнай ізаляцыі шмат абласцей Зямлі характарызуюцца вельмі
разнастайнай флорай, у складзе якой нямала эндэмічных відаў (якія растуць толькі на дадзенай тэрыторыі), рода і нават сямействаў. Напрыклад, Аўстралія, Капская вобласць,
Каўказ і Гімалаі, пустыні, акружаны больш вільготнымі тэрыторыямі. Адным з важнейшых фактараў, які змяняе склад флоры любой краіны, з’яўляецца рассяленне, або міграцыя, раслін, г. зн. іх распаўсюджанне з адной вобласці ў другую. Працэс міграцыі адбываецца з рознай хуткасцю, часам вельмі хутка, або наадварот, вельмі марудна і паступова. Асноўным і пры гэтым шырока распаўсюджаным тыпам міграцыйнага шляху з’яўляецца «ступеньчаты» шлях. н уяўляе сабой перарывісты шлях, які складаецца з асобных «прыступак», што нагадваюць камяністую пераправу праз раку. У выніку сумеснага дзеяння трох асноўных фактараў – ізаляцыі, міграцыі і вымірання (поўнага або частковага) – узнікла празмерна складаная і мазайкавая карціна сучаснай флоры Зямлі. Эвалюцыя не адбываецца без міграцыі, хаця б вельмі абмежаванай, а міграцыя, калі яна адбываецца марудна і паступова, звычайна суправаджаецца эвалюцыйнымі зменамі, хаця б на падвідавым узроўні. Выміранне звычайна таксама
ўяўляе сабой працэс марудны і паступовы. Але ў шматлікіх выпадках, дзякуючы рэзкім зменам кліматычных і іншых фізіка-геаграфічных умоў, а часам і па чыста біялагічных прычынах адбываецца рэзкае змяненне або нават катастрафічнае знішчэнне цэлай флоры.
Напрыклад, пры аледзяненні.
Параўнальнае вывучэнне флоры розных краін прывяло да неабходнасці скласці фларыстычную сістэму, г. зн. раздзяліць зямны шар на натуральныя фларыстычныя адзінкі. Адна з першых спробаў раздзялення флоры належыць дацкаму батаніку Скау
(1823 г. н паздзяліў флору зямнога шара на 25 царства. Сучасны падыход да фларыстычнага раянавання шмат чым блізкі да прынцыпаў, якія выказаў многа гадоў назад Скау.
Пасля распрацоўкай фларыстычнай сістэмы зямнога шара займаліся многія буйныя батанікі, з якіх найбольш вялікі ўклад зрабіў А. Энглер. Усе наступныя сістэмы, у тым ліку фларыстычная, якую мы прыводзім А. Л. Тахтаджана), уяўляе сабой далейшае развіццё фларыстычнага дзялення А. Энглера, першы варыянт якога бы надрукаваны ў 1882, а апошні – у 1924 годзе. Існуюць некаторыя, хоць і не вельмі строгія, суадносіны паміж рангам фларыстычных адзінак (у сучаснай батанічнай літаратуры адзінкі фларыстычнай сістэмы называюць фітахарыёнамі): царствамі, абласцямі, правінцыямі і акругамі – і таксанамічнымі рангамі тых сістэматычных адзінак (таксона, па якіх вызначаюцца рознасці паміж фларыстычнымі тэрыторыямі. Так, фларыстычныя царствы характарызуюцца пэўным, у некаторых выпадках даволі значным, эндэмізмам сямействаў і вельмі высокім родавым эндэмізмам, у той час як фларыстычныя вобласці вызначаюцца звычайна наяўнасцю эндэмічных рода і даволі высокага відавога эндэмізму. Фларыстычныя вобласці звычайна ўяўляюць сабой буйныя ачагі відаўтварэння і часта характарызуюцца эндэмічнымі секцыямі і падсекцыямі нават у буйных неэндэмічных рода. Фларыстычныя правінцыі далёка не заўсёды характарызуюцца эндэмічнымі родамі, і іх відавы эндэмізм значна ніжэйшы, яку абласцей. Нарэшце, акругі валодаюць галоўным чынам падвідавым і толькі слаба выражаным відавым эндэмізмам. Акругі – гэта самыя маладыя фітахарыёны, паходжанне якіх адносіцца да геалагічна нядаўняга часу, вельмі часта да найбольш позніх эпох чацвярковага перыяду. Флора сушы зямнога шара дзеліцца на 6 фларыстычных царства.
1.
Галарктычнае царства – самае вялікае з усіх і займае больш за палову ўсёй сушы. Яно ахоплівае Еўропу, Паўночную пазатрапічную Афрыку, усю пазатрапічную
Азію і амаль усю Паўночную Амерыку. У складзе галарктычнай флоры каля 40 эндэмічных сямействаў. Шырока распаўсюджаны сямействы сасновыя, кіпарысавыя, арэхавыя, араліевыя, букавыя, магноліевыя і інш. У большасць гэтых сямействаў уваходзіць шмат эндэмічных галарктычных рода і эндэмічных відаў.
Галарктычнае царства дзеліцца на тры падцарствы
–
Барэяльнае,
Каўказ і Гімалаі, пустыні, акружаны больш вільготнымі тэрыторыямі. Адным з важнейшых фактараў, які змяняе склад флоры любой краіны, з’яўляецца рассяленне, або міграцыя, раслін, г. зн. іх распаўсюджанне з адной вобласці ў другую. Працэс міграцыі адбываецца з рознай хуткасцю, часам вельмі хутка, або наадварот, вельмі марудна і паступова. Асноўным і пры гэтым шырока распаўсюджаным тыпам міграцыйнага шляху з’яўляецца «ступеньчаты» шлях. н уяўляе сабой перарывісты шлях, які складаецца з асобных «прыступак», што нагадваюць камяністую пераправу праз раку. У выніку сумеснага дзеяння трох асноўных фактараў – ізаляцыі, міграцыі і вымірання (поўнага або частковага) – узнікла празмерна складаная і мазайкавая карціна сучаснай флоры Зямлі. Эвалюцыя не адбываецца без міграцыі, хаця б вельмі абмежаванай, а міграцыя, калі яна адбываецца марудна і паступова, звычайна суправаджаецца эвалюцыйнымі зменамі, хаця б на падвідавым узроўні. Выміранне звычайна таксама
ўяўляе сабой працэс марудны і паступовы. Але ў шматлікіх выпадках, дзякуючы рэзкім зменам кліматычных і іншых фізіка-геаграфічных умоў, а часам і па чыста біялагічных прычынах адбываецца рэзкае змяненне або нават катастрафічнае знішчэнне цэлай флоры.
Напрыклад, пры аледзяненні.
Параўнальнае вывучэнне флоры розных краін прывяло да неабходнасці скласці фларыстычную сістэму, г. зн. раздзяліць зямны шар на натуральныя фларыстычныя адзінкі. Адна з першых спробаў раздзялення флоры належыць дацкаму батаніку Скау
(1823 г. н паздзяліў флору зямнога шара на 25 царства. Сучасны падыход да фларыстычнага раянавання шмат чым блізкі да прынцыпаў, якія выказаў многа гадоў назад Скау.
Пасля распрацоўкай фларыстычнай сістэмы зямнога шара займаліся многія буйныя батанікі, з якіх найбольш вялікі ўклад зрабіў А. Энглер. Усе наступныя сістэмы, у тым ліку фларыстычная, якую мы прыводзім А. Л. Тахтаджана), уяўляе сабой далейшае развіццё фларыстычнага дзялення А. Энглера, першы варыянт якога бы надрукаваны ў 1882, а апошні – у 1924 годзе. Існуюць некаторыя, хоць і не вельмі строгія, суадносіны паміж рангам фларыстычных адзінак (у сучаснай батанічнай літаратуры адзінкі фларыстычнай сістэмы называюць фітахарыёнамі): царствамі, абласцямі, правінцыямі і акругамі – і таксанамічнымі рангамі тых сістэматычных адзінак (таксона, па якіх вызначаюцца рознасці паміж фларыстычнымі тэрыторыямі. Так, фларыстычныя царствы характарызуюцца пэўным, у некаторых выпадках даволі значным, эндэмізмам сямействаў і вельмі высокім родавым эндэмізмам, у той час як фларыстычныя вобласці вызначаюцца звычайна наяўнасцю эндэмічных рода і даволі высокага відавога эндэмізму. Фларыстычныя вобласці звычайна ўяўляюць сабой буйныя ачагі відаўтварэння і часта характарызуюцца эндэмічнымі секцыямі і падсекцыямі нават у буйных неэндэмічных рода. Фларыстычныя правінцыі далёка не заўсёды характарызуюцца эндэмічнымі родамі, і іх відавы эндэмізм значна ніжэйшы, яку абласцей. Нарэшце, акругі валодаюць галоўным чынам падвідавым і толькі слаба выражаным відавым эндэмізмам. Акругі – гэта самыя маладыя фітахарыёны, паходжанне якіх адносіцца да геалагічна нядаўняга часу, вельмі часта да найбольш позніх эпох чацвярковага перыяду. Флора сушы зямнога шара дзеліцца на 6 фларыстычных царства.
1.
Галарктычнае царства – самае вялікае з усіх і займае больш за палову ўсёй сушы. Яно ахоплівае Еўропу, Паўночную пазатрапічную Афрыку, усю пазатрапічную
Азію і амаль усю Паўночную Амерыку. У складзе галарктычнай флоры каля 40 эндэмічных сямействаў. Шырока распаўсюджаны сямействы сасновыя, кіпарысавыя, арэхавыя, араліевыя, букавыя, магноліевыя і інш. У большасць гэтых сямействаў уваходзіць шмат эндэмічных галарктычных рода і эндэмічных відаў.
Галарктычнае царства дзеліцца на тры падцарствы
–
Барэяльнае,
Старажытнаміжземнаморскае, Мадрэянскае.
Барэяльнае падцарства – самае вялікае падцарства галарктычнай флоры. У той жа час яно характарызуецца найбольш багатай флорай, у складзе якой значна больш эндэмічных сямействаў і рода, чым у двух астатніх падцарствах. Для некаторых абласцей
Барэяльнага падцарства характэрна значная колькасць старажытных і прымітыўных сямействаў і рода. Яно дзеліцца на чатыры вобласці – Цыркумбарэяльную, або
Еўрасібірска-Канадскую, Усходне-Азіяцкую (Япона-Кітайская), Атлантычна-Паўночна-
Амерыканскую і Паўночна-Заходне-Амерыканскую (вобласць Скалістых гор.
Еўрасібірска-Канадскаявобласць. Гэта самая буйная фларыстычная вобласць сушы.
Сюды уваходзіць амаль уся Еўропа, Паўночная Анатолія, Каўказ (без арыдных частак
Талыша), Урал, Сібір, Аляска, большая частка Канады і ЗША, частка Далёкага Усходу, Камчатка, Курылы (паўночныя) і Алеуцкія астравы. Для гэтай вобласці найбольш характэрны шыракалістыя і хваёвыя лясы, а таксама тундры і стэпы. У флоры гэтай вобласці няма эндэмічных сямействаў, але тут шмат эндэмічных або амаль эндэмічных рода, а таксама шмат эндэмічных відаў. Асабліва шмат эндэмічных відаў у горных ранах – у Перынэях, Альпах, Карпатах, на Каўказе, у гарах Сібіры і Канады. Найбольш распаўсюджаны сярод хвойных віды сасны, яліны, піхты і лістоўніцы, а ў Канадзе таксама тсугі і туі. Са шматлікіх лісцевых парод найбольш характэрны для гэтай вобласці віды: дуба, бука, бярозы, алешыны, клёна, граба, таполі, вярбы, ясеня, вяза, ліпы і інш. Гэта вобласць раздзелена на шэраг правінцый, якія аб’яднаны асаблівасцямі складу флоры і сваім эндэмізмам. Усяго выдзелена 16 правінцый (Арктычная, Цэнтральнаеўрапейская, Балканская, Атлантыка-Еўрапейская, Усходне-Еўрапейская, Сярэднесібірская і інш.)
Цэнтральнаеўрапейская правінцыя выцягнута ад
Цэнтральнага масіву
Латарынгскага пласкагор’я, масіву Ардэны, Рэйнскіх Сланцавых гор, Паўднёва-Усходняй
Нарвегіі, Паўднёвай Швецыі і Аландскіх астравоў да ўзбярэжжа Фінскага заліва.
Усходняя мяжа праходзіць праз Латвію, Паўднёва-Усходнюю Літву і, абгінаючы з усходу
Белавежскую пушчу, ідзе на захад ад Львова на поўдні да Днястра і далей спускаецца да
Ніжнедунайскай нізіны. Увогуле ўсходняя мяжа больш-менш адпавядае агульнай усходняй мяжы распаўсюджання такіх відаў, як ціс ягадны, белая піхта, дуб скальны, плюшч і інш. Эндэмізм флоры гэтай правінцыі складае 10–15%, ау горных ранах – да
20%, пры гэтым маецца шэраг монатыповых эндэмічных рода. Характэрны: піхта белая, сосны (звычайная, горная, кедравая еўрапейская), яліна звычайная, ціс ягадны, бук, дубы
(скальны, чарэшчаты, пушысты), алешына, граб, вязы, ліпы, бружмель, арэшына і інш.
Усходне-Еўрапейскаяправінцыя – на захадзе мае мяжу з Цэнтральнаеўрапейскай правінцыяй. На поўначы яна абмежавана зонай хвоевых лясоў Паўночна-Усходне-
Еўрапейскай правінцыі. На ўсходзе яе мяжа прыкладна супадае з усходняй мяжой дубовых лясоў. На поўдні даходзіць да Паўночнага ўзбярэжжа Чорнага мора і Паўночнага і Усходняга ўзбярэжжаў Азоўскага мора, даліны Кубані, Валгаграда і Уральска.
Нягледзячы на значнасць тэрыторыі, родавы эндэмізм у флоры Усходне-
Еўрапейскай правінцыі не выражаны, але ў паўднёвых стэпавых ранах ёсць эндэмічныя і амаль эндэмічныя секцыі і падсекцыі. Большасць тэрыторыі гэтай правінцыі зведала значныя змены, якія звязаны з аледзяненнем. У цяперашні час расліннае покрыва гэтай правінцыі ўтворана галоўным чынам шыракалістымі і змешанымі хваёва-шыракалістымі лясамі, а на поўдні – лугавымі стэпамі і лесастэпамі. Змешаныя хваёва-шыракалістыя лясы займаюць вялікую плошчу ў заходняй частцы правінцыі, але толькі вузкай палоскай ідуць на сход. Тут пераважаюць лясы з яліны, але са значным дамешкам шыракалістых парод.
Старажытнаміжземнаморскае падцарства цягнецца ад Макаранезіі на захадзе праз ус Міжземнамор’е, Пярэднюю і Сярэднюю Азію да Манголіі на ўсходзе. Расліннае покрыва гэтай вялікай тэрыторыі складаецца з такіх разнастайных экалагічных тыпаў, як вечназялёныя драўняныя расліны Макаранезіі, пустынныя ксерафітныя кусты Малой Азіі.
Дзеліцца на 4 вобласці: Макаранезійскую, Міжземнаморскую, Сахара-Аравійскую, Ірана-
Туранскую.
Мадрэянскае
(Санорскае) падцарства займае паўднёвы захад Паўночнай Амерыкі і
Мексіканскае нагор’е, вобласці гарачага клімату ЗША. Адна вобласць – Мадрэянская
(10% эндэмічных рода, відавы эндэмізм складае каля 40%).
2.
Палеатрапічнае царства ахоплівае тропікі Старога Свету, за выключэннем
Аўстраліі. Багатая флора Палеатрапічнага царства ўключае каля 40 эндэмічных сямействаў, а колькасць рода і асабліва відаў вялізарная. У ім выдзелена 5 падцарстваў
(Афрыканскае, Мадагаскарскае, Інда-Малезійскае, Паленазійскае і Новакаледонскае) і 13 фларыстычных абласцей.
3.
Неатрапічнае царства займае трапічную частку паўастравоў Фларыда і
Каліфорнія, усю Цэнтральную Амерыку, нізінныя ўзбярэжжы поўдня Мексікі і
Паўднёвую Амерыку да паўднёвага тропіка. Неатрапічная флора мае агульнае паходжанне з палеатрапічнай. Маецца шмат агульных сямействаў і нават рода (450) з так званым пантрапічным распаўсюджаннем, г. зн. расліны, якія распаўсюджаны ў тропіках як
Старога, так і Новага Свету. Аднак аддзяленне Паўднёвай Амерыкі ад Афрыкі адбылося вельмі дано, і таму неатрапічная флора, якая вельмі дога развівалася самастойна, выпрацавала каля 30 эндэмічных сямействаў і вялізарную колькасць эндэмічных рода і відаў. Гэта царства дзеліцца на 5 абласцей.
4.
Капскае царства – самае малое сярод фларыстычных царства Зямлі, але, дзякуючы выключнай разнастайнасці флоры і самастойнасці яе развіцця, усе географы раслін аддзяляюць яго ад астатняй флоры Афрыкі. Яно складаецца з адной вобласці –
Капскай. У гэту вобласць уваходзіць поўдзень Афрыкі ад Кланвільяма на захадзе да ваколіцы Порт-Элізабет на ўсходзе. Нягледзячы на невялікія памеры вобласці, яе флора надзвычай багатая (каля 7000 відаў) і налічвае некалькі эндэмічных сямействаў. Больш за
280 рода маюць сваім цэнтрам Капскую вобласць, а больш як 210 з іх эндэмічныя для вобласці. Відавы эндэмізм вельмі высокі, каля 90%. У мінулым капская флора займала ў
Афрыцы значна большую тэрыторыю, яку цяперашні часа зараз з-за ўзрастання сухасці клімату працягвае няўхільна скарачацца.
5.
Аўстралійскае царства. Флора Аўстраліі вельмі самабытная і адметная вялікім эндэмізмам. У яе ўваходзіць цэлы шэраг эндэмічных сямействаў і каля 570 рода.
Найбольшую ролю
ў флоры
Аўстраліі адыгрываюць злакі, матыльковыя, складанакветкавыя, архідныя, лілейныя і інш. Важную ролю ў раслінным покрыве адыгрываюць шматлікія віды акацыі (Асасіа) і асабліва эўкаліпта (Eucalyptus), а таксама казуарыны (Casuarina), міртавыя, рутавыя і інш. У аўстралійскім царстве адрозніваюць 3 фларыстычныя вобласці.
6.
Галантарктычнае царства – самае беднае ў шэрагу фларыстычных царства
Зямлі. Тым не менш яно змяшчае 11 невялікіх эндэмічных сямействаў і значную колькасць эндэмічных рода, з якіх шматлікія характарызуюцца вельмі разарваным арэалам. Размешчана яно на тэрыторыі Антарктыды з астравамі, Новай Зеландыі,
Вогненнай Зямлі Паўднёвай Амерыкі. У Галантарктычнае царства ўваходзіць 4 фларыстычныя вобласці.
Лекцыя
1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 28
7
Прыродныя зоны
1.
Заканамернасці ўтварэння прыродных зон
2.
Межы. Кліматычныя ўмовы. Характарыстыка дэндрафлоры
Прыродныя зоны зямлі – гэта фізіка-геаграфічныя зоны сушы, буйныя падраздзяленні геаграфічнай абалонкі зямлі, якія заканамерна і ў пэўным парадку змяняюць адна другую ў залежнасці ад кліматычных фактараў, галоўным чынам ад суадносін цеплыні і вільгаці. Прыродная заканамернасць абумоўлена прасторавым становішчам зямнога шара ў адносінах да сонца, нахілам зямной восі кручэння. Таму прыродныя зоны размешчаны па паралелях, шыротах, занальных геаграфічных паясах.
Баланс цеплыні і вільгаці вызначае прыродныя зоны. Зямны шар не з’яўляецца ідыяльным геаметрычным шарам. На паверхні сушы мноства горных хрыбтоў, горных комплекса.
Мацерыкі і акіяны размешчаны нераўнамерна, існуюць акіянскія цёплыя плыні. Таму і прыродныя зоны не ідэальна супадаюць з геаграфічнымі паясамі. Геаграфічныя паясы абмежаваны наступнымі каардынатамі: палярныя (халодныя) – 90º–66º33′ паўночнай і паўднёвай шыраты (п. і п. ш умераныя – 66º33′–40º п. і п. ш субтрапічныя – 40º–23º27′ п. і п. ш трапічны пояс – 23º27′ паўночнай і паўднёвай шыраты. У суадноснасці з балансам цеплыні і вільгаці паслядоўна ў тым жа кірунку, як і геаграфічныя паясы, размешчаны прыродныя зоны, але ў розных рэгіёнах гэтыя каардынаты зон не заўсёды супадаюць.
Ледзяная зона, ледзяная пустыня (ледзяная тундра) характарызуецца нізкай цеплазабяспечанасцю. Прыход цеплыні – менш за 42 кДж/см
2
у год, колькасць ападкаў – да 250 мм, выпарэнне значна меншае за колькасць ападкаў, вечная мерзлата слою зямлі, летняя размярзальнасць глебы не перавышае 40 см, сярэдняя тэмпература самага цёплага месяца (ліпень) да С. Тут адсутнічаюць драўняныя віды раслін. У зоне растуць лішайнікі, імхі, некаторыя травы, кусцікі. З кусцікаў сустракаецца палярная вярба.
Пакрыццё глебы расліннасцю не перавышае 60–65%. Прадукцыйнасць расліннасці – да 2–
3 ц/га у год, не больш за 5 ц/га у год.
Размешчана ў палярнай частцы Канады, астравы: Новая Зямля, Зямля Франца-Іосіфа,
Паўночная Зямля, Новасібірскія, Урангеля, Грэнландыя. Зона тундры. Поўнач мацерыкоў паўночнага паўшар’я паміж 68 і 73º пн. ш. характарызуецца ўзгорыстым рэльефам і наяўнасцю мохавых балотаў, якія ўтварыліся ў выніку ўзняцця глебы ў працэсе размярзання і замярзання верхніх слаёў і мноствам вільгаці. Характарызуецца некалькі большым прыходам цеплыні да 80 кДж/см
2
у год, ападкі перавышаюць выпарэнне, колькасць іх 200–300 мм, тэмпература ліпеня Сне перавышае С. Характэрна вечная мерзлата. Адтайванне верхніх слаёў глебы да 60–70 см. Дрэвавая расліннасць адсутнічае, кусты прадстаўлены бярозай карлікавай, бярозай
Мідэндорфа, ядлоўцам, вярбой арктычнай, палярнай.
Расліннасць прадстаўлена таксама кусцікамі, імхамі, лішайнікамі, злакамі, асокамі, разнатраўем. Прадукцыйнасць расліннасці – 5–20 ц/га ў год, да 20 ц/га ў год. Зона лесатундры – гэта пераходная зона, якая прасціраецца вузкай палоскай паміж
66–72º пн. ш. Для яе характэрны чаргаванне бязлесых і лясных плошчаў. Лясы размешчаны ў паніжаных месцах, захаваных ад вятроў, уздоўж рэк, асобнымі масівамі або палосамі. Гэта нізкарослыя рэдкастойныя лясы. Вышыня дрэў у межах 5–6 м. Тут растуць хвоевыя дрэвы: яліна сібірская, лістоўніца: сібірская і Гмеліна, сасна звычайная; кусты сасна кедравая-сланнікавая, ядловец сібірскі.
Лісцевыя дрэвы: асіна, таполя пахучая кусты бяроза карлікавая і хмызняковая, алешына шэрая, алешнік кустовы, вярба казіная, шарсцістапарасткавая, прутападобная, пяцітычынкавая, чаромха звычайная, рабіна сібірская, спірэя сярэдняя, вярбалістая, парэчкі чырвоныя і чорныя, бружмель Паласа. Недраўняная расліннасць такая ж, як і ў тундры. Тут тундра чаргуецца з рэдкалессем. Колькасць ападкаў 250–500 мм, выпаральнасць меншая за ападкі. Прыход цеплыні да 80–100 кДж/см
2
у год. Вечная мерзлата. Адтайванне глебы больш зам. Сярэдняя тэмпература ліпеня – Стам, дзе растуць дрэвавыя віды, сярэдняя тэмпература ліпеня не ніжэй за С. Калі сярэдняя тэмпература самага цёплага месяца ніжэй за С, дрэвавыя віды (пароды) расці не могуць. Прадукцыйнасць расліннасці 5–25 ц/га ў год. Зона тайгі. Лясная зона ўмеранага пояса займае вялікую тэрыторыю паўночнага паўшар’я з вялікай разнастайнасцю лясных фармацый, кліматычных, араграфічных умоў і разнастайнай флорай. Плошча зоны займае амаль усю тэрыторыю Паўночнай Амерыкі,
Паўночную і Сярэднюю Еўропу і Паўночную Азію. Паўночная мяжа праходзіць ламанай лініяй ад 60 да 65–66º, 70–72º пн. ш. Паўднёвая мяжа выражана яшчэ менш дакладна. У
Еўразіі гэта прыкладна паўночная мяжа распаўсюджвання чарназёмаў. Клімат зоны тайгі
Мацерыкі і акіяны размешчаны нераўнамерна, існуюць акіянскія цёплыя плыні. Таму і прыродныя зоны не ідэальна супадаюць з геаграфічнымі паясамі. Геаграфічныя паясы абмежаваны наступнымі каардынатамі: палярныя (халодныя) – 90º–66º33′ паўночнай і паўднёвай шыраты (п. і п. ш умераныя – 66º33′–40º п. і п. ш субтрапічныя – 40º–23º27′ п. і п. ш трапічны пояс – 23º27′ паўночнай і паўднёвай шыраты. У суадноснасці з балансам цеплыні і вільгаці паслядоўна ў тым жа кірунку, як і геаграфічныя паясы, размешчаны прыродныя зоны, але ў розных рэгіёнах гэтыя каардынаты зон не заўсёды супадаюць.
Ледзяная зона, ледзяная пустыня (ледзяная тундра) характарызуецца нізкай цеплазабяспечанасцю. Прыход цеплыні – менш за 42 кДж/см
2
у год, колькасць ападкаў – да 250 мм, выпарэнне значна меншае за колькасць ападкаў, вечная мерзлата слою зямлі, летняя размярзальнасць глебы не перавышае 40 см, сярэдняя тэмпература самага цёплага месяца (ліпень) да С. Тут адсутнічаюць драўняныя віды раслін. У зоне растуць лішайнікі, імхі, некаторыя травы, кусцікі. З кусцікаў сустракаецца палярная вярба.
Пакрыццё глебы расліннасцю не перавышае 60–65%. Прадукцыйнасць расліннасці – да 2–
3 ц/га у год, не больш за 5 ц/га у год.
Размешчана ў палярнай частцы Канады, астравы: Новая Зямля, Зямля Франца-Іосіфа,
Паўночная Зямля, Новасібірскія, Урангеля, Грэнландыя. Зона тундры. Поўнач мацерыкоў паўночнага паўшар’я паміж 68 і 73º пн. ш. характарызуецца ўзгорыстым рэльефам і наяўнасцю мохавых балотаў, якія ўтварыліся ў выніку ўзняцця глебы ў працэсе размярзання і замярзання верхніх слаёў і мноствам вільгаці. Характарызуецца некалькі большым прыходам цеплыні да 80 кДж/см
2
у год, ападкі перавышаюць выпарэнне, колькасць іх 200–300 мм, тэмпература ліпеня Сне перавышае С. Характэрна вечная мерзлата. Адтайванне верхніх слаёў глебы да 60–70 см. Дрэвавая расліннасць адсутнічае, кусты прадстаўлены бярозай карлікавай, бярозай
Мідэндорфа, ядлоўцам, вярбой арктычнай, палярнай.
Расліннасць прадстаўлена таксама кусцікамі, імхамі, лішайнікамі, злакамі, асокамі, разнатраўем. Прадукцыйнасць расліннасці – 5–20 ц/га ў год, да 20 ц/га ў год. Зона лесатундры – гэта пераходная зона, якая прасціраецца вузкай палоскай паміж
66–72º пн. ш. Для яе характэрны чаргаванне бязлесых і лясных плошчаў. Лясы размешчаны ў паніжаных месцах, захаваных ад вятроў, уздоўж рэк, асобнымі масівамі або палосамі. Гэта нізкарослыя рэдкастойныя лясы. Вышыня дрэў у межах 5–6 м. Тут растуць хвоевыя дрэвы: яліна сібірская, лістоўніца: сібірская і Гмеліна, сасна звычайная; кусты сасна кедравая-сланнікавая, ядловец сібірскі.
Лісцевыя дрэвы: асіна, таполя пахучая кусты бяроза карлікавая і хмызняковая, алешына шэрая, алешнік кустовы, вярба казіная, шарсцістапарасткавая, прутападобная, пяцітычынкавая, чаромха звычайная, рабіна сібірская, спірэя сярэдняя, вярбалістая, парэчкі чырвоныя і чорныя, бружмель Паласа. Недраўняная расліннасць такая ж, як і ў тундры. Тут тундра чаргуецца з рэдкалессем. Колькасць ападкаў 250–500 мм, выпаральнасць меншая за ападкі. Прыход цеплыні да 80–100 кДж/см
2
у год. Вечная мерзлата. Адтайванне глебы больш зам. Сярэдняя тэмпература ліпеня – Стам, дзе растуць дрэвавыя віды, сярэдняя тэмпература ліпеня не ніжэй за С. Калі сярэдняя тэмпература самага цёплага месяца ніжэй за С, дрэвавыя віды (пароды) расці не могуць. Прадукцыйнасць расліннасці 5–25 ц/га ў год. Зона тайгі. Лясная зона ўмеранага пояса займае вялікую тэрыторыю паўночнага паўшар’я з вялікай разнастайнасцю лясных фармацый, кліматычных, араграфічных умоў і разнастайнай флорай. Плошча зоны займае амаль усю тэрыторыю Паўночнай Амерыкі,
Паўночную і Сярэднюю Еўропу і Паўночную Азію. Паўночная мяжа праходзіць ламанай лініяй ад 60 да 65–66º, 70–72º пн. ш. Паўднёвая мяжа выражана яшчэ менш дакладна. У
Еўразіі гэта прыкладна паўночная мяжа распаўсюджвання чарназёмаў. Клімат зоны тайгі
вельмі разнастайны ў розных рэгіёнах. Колькасць ападкаў вагаецца ад 450–650 мм да 750–
900 мм (Прыморскі край) і нават 1500–2000 мм (Каўказ). Прыход цеплыні 100–150 кДж/см
2
у год. Сярэдняя тэмпература ліпеня ад С да С, студзеня ад С да С. Прадукцыйнасць расліннасці 30–150 ц/га ў год. У выніку такой рознасці кліматычных умоў у розных рэгіёнах лясной зоны сфармаваліся лясы разнастайнага фармацыйнага і відавога складу і прадукцыйнасці, што запатрабавала неабходнасць геаграфічнага дзялення зоны на падзоны і акругі. Выдзяленне ўлічвае дзве прыкметы: па перавазе груп і класаў фармацый і відавым (фларыстычным) складзе пераважных насаджэнняў (фітацэнозаў). Натуральна, што пры геаграфічным дзяленні ўлічваюцца і кліматычныя асаблівасці падзон і акруг і іх прасторавае становішча.
Выдзяляюць тры падзоны.
Падзона цемнахвоевайтайгі, для якой характэрны елкі, якія тут гаспадараць: звычайная, сібірская (Еўразія); чорная (Канада, белая (Аляска. Сосны, якія займаюць галоўным чынам пясчаныя і камяністыя глебы: сасна звычайная, кедравая сібірская, кедравая карэйская, Банкса, Мурэя і інш.; лістоўніцы: сібірская, Гмеліна, амерыканская і
інш.; піхты: сібірская, бальзамічная, белая, суцэльналістая. Сярод лісцевых відаў бярозы: павіслая, пушыстая, папяровая і інш., асіна, таполя бальзамічная; вольхі: чорная, шэрая і
інш. Пераважаюць хваёвыя віды. Сустракаюцца разнастайныя віды кустоў і траў.
Падзона цэнтральнайтайгі (падзона мяшаных лясоў). У мяшаных лясах растуць акрамя пералічаных відаў падзоны цёмнахваёвай тайгі больш цеплалюбныя віды сасны: аўстрыйская, веймутава, румелійская і інш., тсуга, ілжэтсуга, піхта белая. Сярод лісцевых з’яўляюцца вярба белая, ломкая, таполі белая, чорная, вяз, ільма, дуб чарэшчаты, ліпы драбналістая, буйналістая, еўрапейская, клёны і іншыя дрэвавыя пароды. Сустракаюцца разнастайныя віды хмызнякоў з рода ружа, барбарыс, крушына, каліна, бузіна, чаромха, жаўтазель, бружмель, брызгліна, глог, арэшына і інш.
Падзона паўднёвайтайгі (шыракалістых лясоў). Асноўнымі лесаўтваральнікамі тут з’яўляюцца шыракалістыя дрэвавыя віды рода дуб, бук, клён, ясень, ліпа, граб і інш.
Сярод хвоевых: сосны кедравая еўрапейская, італьянская, лістоўніца еўрапейская, піхта белая. Дрэвы другога, трэцяга яруса ціс ягадны, ядловец высокі, самшыт вечназялёны, каркас каўказскі, міндаль звычайны, глядычыя каспійская, сумах дубільны і інш.
Хмызнякі падлеску рода барбарыс, тамарыкс, рададэндран, лох, абляпіха, глог, вішня, карагана, ружа, падуб, брызгліна, бружмель. Зона лесастэпаў – пераходная зона, размешчаная на мяжы лясной і стэпавых зон.
Характэрна для цэнтральных частак мацерыкоў. У Еўразіі ў сярэднім абмежавана паралелямі 42–43˚ п. ш. – 50˚ п. ш. Цалкам для зоны характэрна некаторае перавышэнне выпаральнасці над колькасцю ападкаў. Цеплазабяспечанасць 150–170 кДж/см
2
у год.
Сярэдняя тэмпература ліпеня С, сярэдняя тэмпература студзеня С. Клімат заходняй часткі зоны мяккі, усходняй – кантынентальны з гарачым сухім летам і суровай зімой. Колькасць ападкаў 350–500 мм.
Расліннасць прадстаўлена лугавымі травамі, шыракалістымі, хвоевашыракалістымі лясамі, кустамі. Характэрна чаргаванне лясных і стэпавых раслінных фармацый. Лес нідзе не мае суцэльнага распаўсюджання. У заходняй частцы лесастэпавай зоны лясы
ўтвараюць шыракалістыя дрэвавыя пароды высокай прадукцыйнасці. У асноўным гэта дубровы або лясныя фітацэнозы з удзелам дуба, ліпы, клёна, вяза, ясеня, граба. Ва усходняй – драбналістыя з бярозы і асіны. На пясчаных глебах расце сасна звычайная. Лясы часцей распаўсюджаны ў паўночнай частцы зоны, на поўдні яны звычайна прыстасаваны да далінаў рэк.
Асноўныя лесаўтваральнікі: сасна звычайная, яліна звычайная (толькі ў Еўропе), бяроза павіслая і пушыстая, асіна, алешына чорная, таполі чорная, белая і шарэючая (на поплавах рэк), дуб чарэшчаты, вяз гладкі, голы, грабалісты, ліпа драбналістая, сібірская, еўрапейская, буйналістая, лямцавая, клён вастралісты, ілжэплатанавы і інш. У падлеску віды, што сустракаюцца і ў падзоне шыракалістых лясоў зоны тайгі, да якіх
900 мм (Прыморскі край) і нават 1500–2000 мм (Каўказ). Прыход цеплыні 100–150 кДж/см
2
у год. Сярэдняя тэмпература ліпеня ад С да С, студзеня ад С да С. Прадукцыйнасць расліннасці 30–150 ц/га ў год. У выніку такой рознасці кліматычных умоў у розных рэгіёнах лясной зоны сфармаваліся лясы разнастайнага фармацыйнага і відавога складу і прадукцыйнасці, што запатрабавала неабходнасць геаграфічнага дзялення зоны на падзоны і акругі. Выдзяленне ўлічвае дзве прыкметы: па перавазе груп і класаў фармацый і відавым (фларыстычным) складзе пераважных насаджэнняў (фітацэнозаў). Натуральна, што пры геаграфічным дзяленні ўлічваюцца і кліматычныя асаблівасці падзон і акруг і іх прасторавае становішча.
Выдзяляюць тры падзоны.
Падзона цемнахвоевайтайгі, для якой характэрны елкі, якія тут гаспадараць: звычайная, сібірская (Еўразія); чорная (Канада, белая (Аляска. Сосны, якія займаюць галоўным чынам пясчаныя і камяністыя глебы: сасна звычайная, кедравая сібірская, кедравая карэйская, Банкса, Мурэя і інш.; лістоўніцы: сібірская, Гмеліна, амерыканская і
інш.; піхты: сібірская, бальзамічная, белая, суцэльналістая. Сярод лісцевых відаў бярозы: павіслая, пушыстая, папяровая і інш., асіна, таполя бальзамічная; вольхі: чорная, шэрая і
інш. Пераважаюць хваёвыя віды. Сустракаюцца разнастайныя віды кустоў і траў.
Падзона цэнтральнайтайгі (падзона мяшаных лясоў). У мяшаных лясах растуць акрамя пералічаных відаў падзоны цёмнахваёвай тайгі больш цеплалюбныя віды сасны: аўстрыйская, веймутава, румелійская і інш., тсуга, ілжэтсуга, піхта белая. Сярод лісцевых з’яўляюцца вярба белая, ломкая, таполі белая, чорная, вяз, ільма, дуб чарэшчаты, ліпы драбналістая, буйналістая, еўрапейская, клёны і іншыя дрэвавыя пароды. Сустракаюцца разнастайныя віды хмызнякоў з рода ружа, барбарыс, крушына, каліна, бузіна, чаромха, жаўтазель, бружмель, брызгліна, глог, арэшына і інш.
Падзона паўднёвайтайгі (шыракалістых лясоў). Асноўнымі лесаўтваральнікамі тут з’яўляюцца шыракалістыя дрэвавыя віды рода дуб, бук, клён, ясень, ліпа, граб і інш.
Сярод хвоевых: сосны кедравая еўрапейская, італьянская, лістоўніца еўрапейская, піхта белая. Дрэвы другога, трэцяга яруса ціс ягадны, ядловец высокі, самшыт вечназялёны, каркас каўказскі, міндаль звычайны, глядычыя каспійская, сумах дубільны і інш.
Хмызнякі падлеску рода барбарыс, тамарыкс, рададэндран, лох, абляпіха, глог, вішня, карагана, ружа, падуб, брызгліна, бружмель. Зона лесастэпаў – пераходная зона, размешчаная на мяжы лясной і стэпавых зон.
Характэрна для цэнтральных частак мацерыкоў. У Еўразіі ў сярэднім абмежавана паралелямі 42–43˚ п. ш. – 50˚ п. ш. Цалкам для зоны характэрна некаторае перавышэнне выпаральнасці над колькасцю ападкаў. Цеплазабяспечанасць 150–170 кДж/см
2
у год.
Сярэдняя тэмпература ліпеня С, сярэдняя тэмпература студзеня С. Клімат заходняй часткі зоны мяккі, усходняй – кантынентальны з гарачым сухім летам і суровай зімой. Колькасць ападкаў 350–500 мм.
Расліннасць прадстаўлена лугавымі травамі, шыракалістымі, хвоевашыракалістымі лясамі, кустамі. Характэрна чаргаванне лясных і стэпавых раслінных фармацый. Лес нідзе не мае суцэльнага распаўсюджання. У заходняй частцы лесастэпавай зоны лясы
ўтвараюць шыракалістыя дрэвавыя пароды высокай прадукцыйнасці. У асноўным гэта дубровы або лясныя фітацэнозы з удзелам дуба, ліпы, клёна, вяза, ясеня, граба. Ва усходняй – драбналістыя з бярозы і асіны. На пясчаных глебах расце сасна звычайная. Лясы часцей распаўсюджаны ў паўночнай частцы зоны, на поўдні яны звычайна прыстасаваны да далінаў рэк.
Асноўныя лесаўтваральнікі: сасна звычайная, яліна звычайная (толькі ў Еўропе), бяроза павіслая і пушыстая, асіна, алешына чорная, таполі чорная, белая і шарэючая (на поплавах рэк), дуб чарэшчаты, вяз гладкі, голы, грабалісты, ліпа драбналістая, сібірская, еўрапейская, буйналістая, лямцавая, клён вастралісты, ілжэплатанавы і інш. У падлеску віды, што сустракаюцца і ў падзоне шыракалістых лясоў зоны тайгі, да якіх
прымешваюцца расліны субтрапічнага клімату тамарыкс шчаціністы, квітнеючы, галінасты, кізіл мужчынскі, чынгіль серабрысты.
Патрэбна зазначыць, што лугавыя травы адрозніваюцца ад стэпавых і пустынных траў тым, што гэтыя расліны могуць расці весь цёплы перыяд года, не высыхаючы, і пры зразанні (кашэнні) яны працягваюць расці (адрастаюць ад жывых каранёў і частак сцябла). Пустынныя і стэпавыя травы пры наступленні летняга сухога перыяду высыхаюць, хоць у шматгадовых траў каранёвая сістэма застаецца жывой і вясной зноў дае рост надземных органа.
Прадукцыйнасць расліннасці лесастэпавай зоны – 100–150 ц/га у год. Зона стэпаў вельмі разнастайная па геаграфічным размяшчэнні, расліннасці, кліматычных умовах. На розных кантынентах і ў розных краінах назва гэтай зоны розная. У Еўразіі – гэта лугавы стэп, сухі стэп, палынны стэп, увогуле – стэп. У Афрыцы – гэта саванна, у Паўночнай Амерыцы – прэрыя, у Паўднёвай (Аргенціна) – пампы (пампасы.
Размешчана на поўдзень 50º п. шу Еўропе і 42º п. шу Азіі. Прасціраецца шырокай паласой з захаду на сход, дзе распадаецца на асобныя астравы, якія акружаны гарамі. Зона займае раўніну, якая ў заходняй частцы Еўразіі рассечана ярамі і глыбокімі далінамі рэк. У параўнанні з лесастэпам клімат стэпавай зоны характарызуецца больш цёплым летам, сярэдняя тэмпература паветра ў ліпені +С, з добра бачным узмацненнем суровасці зімы з захаду на сход, памяншэннем ападкаў, асабліва ў Азіі, няўстойлівым снегавым покрывам. Гадавы баланс вільгаці ўсюды адмоўны. Прыход цеплыні 150–200 кДж/см
2
у год. Асноўны тып расліннасці травяністы. Дрэвавыя і хмызняковыя расліны растуць у паніжаных, больш увільготненых месцах, не утвараючы лясных фітацэнозаў. Натуральная стэпавая расліннасць збераглася пераважна на запаведных тэрыторыях.
Невялікія плошчы ў гэтай зоне займае хмызняковы стэп. Гэта асобны тып расліннасці, які прыстасаваўся да западзін і схілаў яро. У яго ўтварэнні прымаюць удзел не толькі кусты і паўкусты, але і дрэвы. Аднак тут дрэвы характарызуюцца добра бачнай нізкаросласцю і звычайна маюць кустападобную форму. Свой натуральны габітус дрэвы зберагаюць толькі у дастаткова ўвільготненых і невялікіх па плошчы поплаўных лясах. Гэта дуб чарэшчаты, ліпа драбналістая, вяз гладкі і голы, ясень звычайны, клён вастралісты, якія распаўсюджаны ў Еўропе, а таксама бяроза павіслая і пушыстая, асіна, таполя белая, шарэючая, чорная, вярба белая, ломкая, сасна звычайная, якія растуць яку Еўропе, так і
Азіі. Сярод кустоў сустракаюцца віды эфедры, ядловец казацкі, спірэі (сярэдняя і інш.), прадстаўнікі рода ружа, глог, ірга, кізільнік, карагана, вішня, зяновец, жаўтазель, міндаль, лох, барбарыс і інш.
Практычна зараз усе стэпы развораны для патрэб сельскай гаспадаркі.
Прадукцыйнасць расліннасці 60–100 ц/га у год. Зона паўпустынь – гэта пераходная зона, якая характарызуецца кантынентальным засушлівым кліматам. Размешчана на поўдзень ад стэпаў і выцягнута вузкай паласой. Для зоны характэрны пастаянныя моцныя сухія вятры, невялікая колькасць ападкаў
150–250 мм. Прыход цеплыні 50–70 кДж/см
2
у год. Значнае перавышэнне выпарэння над ападкамі. Рэзкія змены тэмператур на працягу года ад +Слетам да С зімой і на працягу сутак. Зімы маласнежныя або зусім без снегу. Глебы пераважна засоленыя.
Расліннасць прадстаўлена эфемерамі (аднагадовыя), эфемероідамі (цыбульныя), ксерафітамі: палын, салянка, джузгун, саксаул, эфедра і інш. Дрэвы: таполя белая, шарэючая, чорная, чаромха звычайная, вярба казіная, белая, вастралістая, бяроза павіслая і іншыя, якія растуць тут толькі ў поплаўных лясах па далінах рэк. Пакрыццё глебы раслінамі несуцэльнае – 26–80%. Прадукцыйнасць расліннасці 5–50 ц/га у год. Зона пустыні размешчана на поўдзень ад паўпустынь і займае вялізарныя тэрыторыі. Вобласць, якую займаюць пустыні, знаходзіцца ў асноўным паза тропікамі і выцягнулася на поўдзень і поўнач ад трапічнай паласы лясоў. Асабліва добра выражана паласа пустынь у паўночным паўшар’і Старога Свету. Асобныя тэрыторыі гэтай зоны
Патрэбна зазначыць, што лугавыя травы адрозніваюцца ад стэпавых і пустынных траў тым, што гэтыя расліны могуць расці весь цёплы перыяд года, не высыхаючы, і пры зразанні (кашэнні) яны працягваюць расці (адрастаюць ад жывых каранёў і частак сцябла). Пустынныя і стэпавыя травы пры наступленні летняга сухога перыяду высыхаюць, хоць у шматгадовых траў каранёвая сістэма застаецца жывой і вясной зноў дае рост надземных органа.
Прадукцыйнасць расліннасці лесастэпавай зоны – 100–150 ц/га у год. Зона стэпаў вельмі разнастайная па геаграфічным размяшчэнні, расліннасці, кліматычных умовах. На розных кантынентах і ў розных краінах назва гэтай зоны розная. У Еўразіі – гэта лугавы стэп, сухі стэп, палынны стэп, увогуле – стэп. У Афрыцы – гэта саванна, у Паўночнай Амерыцы – прэрыя, у Паўднёвай (Аргенціна) – пампы (пампасы.
Размешчана на поўдзень 50º п. шу Еўропе і 42º п. шу Азіі. Прасціраецца шырокай паласой з захаду на сход, дзе распадаецца на асобныя астравы, якія акружаны гарамі. Зона займае раўніну, якая ў заходняй частцы Еўразіі рассечана ярамі і глыбокімі далінамі рэк. У параўнанні з лесастэпам клімат стэпавай зоны характарызуецца больш цёплым летам, сярэдняя тэмпература паветра ў ліпені +С, з добра бачным узмацненнем суровасці зімы з захаду на сход, памяншэннем ападкаў, асабліва ў Азіі, няўстойлівым снегавым покрывам. Гадавы баланс вільгаці ўсюды адмоўны. Прыход цеплыні 150–200 кДж/см
2
у год. Асноўны тып расліннасці травяністы. Дрэвавыя і хмызняковыя расліны растуць у паніжаных, больш увільготненых месцах, не утвараючы лясных фітацэнозаў. Натуральная стэпавая расліннасць збераглася пераважна на запаведных тэрыторыях.
Невялікія плошчы ў гэтай зоне займае хмызняковы стэп. Гэта асобны тып расліннасці, які прыстасаваўся да западзін і схілаў яро. У яго ўтварэнні прымаюць удзел не толькі кусты і паўкусты, але і дрэвы. Аднак тут дрэвы характарызуюцца добра бачнай нізкаросласцю і звычайна маюць кустападобную форму. Свой натуральны габітус дрэвы зберагаюць толькі у дастаткова ўвільготненых і невялікіх па плошчы поплаўных лясах. Гэта дуб чарэшчаты, ліпа драбналістая, вяз гладкі і голы, ясень звычайны, клён вастралісты, якія распаўсюджаны ў Еўропе, а таксама бяроза павіслая і пушыстая, асіна, таполя белая, шарэючая, чорная, вярба белая, ломкая, сасна звычайная, якія растуць яку Еўропе, так і
Азіі. Сярод кустоў сустракаюцца віды эфедры, ядловец казацкі, спірэі (сярэдняя і інш.), прадстаўнікі рода ружа, глог, ірга, кізільнік, карагана, вішня, зяновец, жаўтазель, міндаль, лох, барбарыс і інш.
Практычна зараз усе стэпы развораны для патрэб сельскай гаспадаркі.
Прадукцыйнасць расліннасці 60–100 ц/га у год. Зона паўпустынь – гэта пераходная зона, якая характарызуецца кантынентальным засушлівым кліматам. Размешчана на поўдзень ад стэпаў і выцягнута вузкай паласой. Для зоны характэрны пастаянныя моцныя сухія вятры, невялікая колькасць ападкаў
150–250 мм. Прыход цеплыні 50–70 кДж/см
2
у год. Значнае перавышэнне выпарэння над ападкамі. Рэзкія змены тэмператур на працягу года ад +Слетам да С зімой і на працягу сутак. Зімы маласнежныя або зусім без снегу. Глебы пераважна засоленыя.
Расліннасць прадстаўлена эфемерамі (аднагадовыя), эфемероідамі (цыбульныя), ксерафітамі: палын, салянка, джузгун, саксаул, эфедра і інш. Дрэвы: таполя белая, шарэючая, чорная, чаромха звычайная, вярба казіная, белая, вастралістая, бяроза павіслая і іншыя, якія растуць тут толькі ў поплаўных лясах па далінах рэк. Пакрыццё глебы раслінамі несуцэльнае – 26–80%. Прадукцыйнасць расліннасці 5–50 ц/га у год. Зона пустыні размешчана на поўдзень ад паўпустынь і займае вялізарныя тэрыторыі. Вобласць, якую займаюць пустыні, знаходзіцца ў асноўным паза тропікамі і выцягнулася на поўдзень і поўнач ад трапічнай паласы лясоў. Асабліва добра выражана паласа пустынь у паўночным паўшар’і Старога Свету. Асобныя тэрыторыі гэтай зоны
нельга прывязаць да паралеляў і мерыдыянаў, яны размешчаны унутры мяцерыкоў, што
ўказвае на дзейнасць чалавека ў іх утварэнні. Рэльеф раўнінны. Глебы бедныя, пясчаныя, засоленыя. Выключна засушлівы клімат. Колькасць ападкаў менш за 100–150 мм, якія выпадаюць пераважна зімой. Назіраецца значная пераважанне выпаральнасці над ападкамі. Сярэдняя тэмпература ліпеня С. Дзённая тэмпература паветра летам можа дасягаць С, а тэмпература на паверхні глебы С. Зімой тэмпература можа паніжацца да С. Прыход цеплыні 300–380 кДж/см
2
у год. Расліннасць несуцэльная, асобнымі раслінамі або групамі, участкамі. Растуць эфемеры і эфемероіды, кусты, паўкусты, кусцікі, паўкусцікі: салянкі, тамарыксы, саксаулы, джузгун, эфедра, пясчаная акацыя, вербы, чынгіль, лох, крушына, бружмель і інш.
Дрэвы, як і ў паўпустыні, растуць па поймах рэк, гэта таполя шызая, разналістая, Боле, Баховена. Прадукцыйнасць расліннасці 0–3 ц/га у год.
Трапічная зона займае вялікую прастору па абодвух баках экватара і не выходзіць за межы тропіка. Кліматычныя ўмовы ўсюды па тэрыторыі больш-менш падобныя.
Колькасць ападкаў больш за 2000–4000 мм. У асобных ранах могуць дасягаць 12 000 мм горы Гайскіх астравоў). Вельмі вялікая вільготнасць паветра, якая дасягае 90%.
Тэмпратура паветра круглы год вагаецца ў межах С, а вогуле ваганні тэмпературы найбольш цёплага і найбольш халоднага месяца складаюць усяго С. Самы халодны месяц мае сярэднюю тэмпературу больш за +С. Максімальная тэмпература рэдка перавышае С. Развіваецца трапічны тып драўнянай расліннасці, які звязаны з найбольш спрыяльнымі для яе ўмовамі існавання на паверхні зямлі: лішкам цеплыні і вільгаці, якія да таго ж размеркаваны прыкладна раўнамерна на працягу года. Расліннасць складаецца з вялікай колькасці відаў вечназялёных дрэў, кустоў, большая частка іх мае бліскучае лісце, з пупышкамі, якія не ахоўваюцца пупышкавымі лускавінамі, з масай эпіфітаў і ліян. Вельмі цяжка знайсці два аднолькавыя віды, каб яны знаходзіліся паблізу адзін каля другога. Разнастайнасць драўняных парод абумоўлівае асаблівую структуру трапічных лясоў. Дрэвы ў лесе размешчаны ў некалькі яруса. Дрэвы здзіўляюць статнасцю і вышынёй сваіх ствалоў, пры гэтым галінаванне не ідзе далей галін 3–4 парадку. Шматлікія дрэвы зусім не галінуюцца (пальмы, дрэвападобныя папараці, некаторыя двухдольныя). Высокія дрэвы маюць дошкападобныя карані, якія служаць для
ўмацавання іх асноў. Размешчаныя ў некалькі яруса, дрэвы маюць розную вышыню і ў сваіх ніжніх ярусах змыкаюцца з ярусам кустоў. Кусты, як і дрэвы, слаба галінуюцца, маюць буйное лісце.
Травяністае покрыва даволі разнастайнае, але ў розных умовах развіваецца па- рознаму і можа адсутнічаць. Травяністае покрыва менш разнастайнае ў параўнані з драўняным. Адзін від, без дамешку, можа пакрываць вялікія плошчы, чаго звычайна ў дрэвавых ярусах не бывае. Асаблівай рысай лясоў з’яўляецца наяўнасць няяруснай расліннасці. Гэта расліннасць прадстаўлена ліянамі і эпіфітамі, якія таксама разнастайныя і належаць да розных сямействаў. Эпіфіты адносіць да папарацей і архідных.
Субтрапічная зона размешчана за межамі тропікаў Паўночная Мексіка, Фларыда,
Паўднёва-Усходні Кітай, Чылі, Н. Зеландыя, горныя лясы тропікаў. Тэмпература больш- менш раўнамерная на пряцягу года. Сярэдняя тэмпература ліпеня +С, студзеня +С.
Выпадае ад 1000 да 2500 мм ападкаў, якія раўнамерна размеркаваны на працягу года, высокая вільготнасць паветра. Расліннасць разнастайная. Дрэвы належаць да двухдольных і голанасенных, вечназялёныя. Пупышкі маюць ахоўныя лускавіны. Значна менш эпіфітаў.
Дрэвы без дошкападобных каранёў.
Голанасенныя прадстаўлены секвояй, секвоядэндранам, тсугай, туяй, кіпарысамі, цісам і інш., двухдольныя – сунічным дрэвам, магноліяй, рададэндранамі, лаўрамі, лаўравішняй, букам і інш. У складзе расліннасці узрастае доля імхоў, папарацяў, асабліва дрэвападобных.
Апошнія могуць утвараць асобыя папарацевыя лясы (Н. Зеландыя, Антыйская астравы).
3.5. Вертыкальнаязанальнасць
ўказвае на дзейнасць чалавека ў іх утварэнні. Рэльеф раўнінны. Глебы бедныя, пясчаныя, засоленыя. Выключна засушлівы клімат. Колькасць ападкаў менш за 100–150 мм, якія выпадаюць пераважна зімой. Назіраецца значная пераважанне выпаральнасці над ападкамі. Сярэдняя тэмпература ліпеня С. Дзённая тэмпература паветра летам можа дасягаць С, а тэмпература на паверхні глебы С. Зімой тэмпература можа паніжацца да С. Прыход цеплыні 300–380 кДж/см
2
у год. Расліннасць несуцэльная, асобнымі раслінамі або групамі, участкамі. Растуць эфемеры і эфемероіды, кусты, паўкусты, кусцікі, паўкусцікі: салянкі, тамарыксы, саксаулы, джузгун, эфедра, пясчаная акацыя, вербы, чынгіль, лох, крушына, бружмель і інш.
Дрэвы, як і ў паўпустыні, растуць па поймах рэк, гэта таполя шызая, разналістая, Боле, Баховена. Прадукцыйнасць расліннасці 0–3 ц/га у год.
Трапічная зона займае вялікую прастору па абодвух баках экватара і не выходзіць за межы тропіка. Кліматычныя ўмовы ўсюды па тэрыторыі больш-менш падобныя.
Колькасць ападкаў больш за 2000–4000 мм. У асобных ранах могуць дасягаць 12 000 мм горы Гайскіх астравоў). Вельмі вялікая вільготнасць паветра, якая дасягае 90%.
Тэмпратура паветра круглы год вагаецца ў межах С, а вогуле ваганні тэмпературы найбольш цёплага і найбольш халоднага месяца складаюць усяго С. Самы халодны месяц мае сярэднюю тэмпературу больш за +С. Максімальная тэмпература рэдка перавышае С. Развіваецца трапічны тып драўнянай расліннасці, які звязаны з найбольш спрыяльнымі для яе ўмовамі існавання на паверхні зямлі: лішкам цеплыні і вільгаці, якія да таго ж размеркаваны прыкладна раўнамерна на працягу года. Расліннасць складаецца з вялікай колькасці відаў вечназялёных дрэў, кустоў, большая частка іх мае бліскучае лісце, з пупышкамі, якія не ахоўваюцца пупышкавымі лускавінамі, з масай эпіфітаў і ліян. Вельмі цяжка знайсці два аднолькавыя віды, каб яны знаходзіліся паблізу адзін каля другога. Разнастайнасць драўняных парод абумоўлівае асаблівую структуру трапічных лясоў. Дрэвы ў лесе размешчаны ў некалькі яруса. Дрэвы здзіўляюць статнасцю і вышынёй сваіх ствалоў, пры гэтым галінаванне не ідзе далей галін 3–4 парадку. Шматлікія дрэвы зусім не галінуюцца (пальмы, дрэвападобныя папараці, некаторыя двухдольныя). Высокія дрэвы маюць дошкападобныя карані, якія служаць для
ўмацавання іх асноў. Размешчаныя ў некалькі яруса, дрэвы маюць розную вышыню і ў сваіх ніжніх ярусах змыкаюцца з ярусам кустоў. Кусты, як і дрэвы, слаба галінуюцца, маюць буйное лісце.
Травяністае покрыва даволі разнастайнае, але ў розных умовах развіваецца па- рознаму і можа адсутнічаць. Травяністае покрыва менш разнастайнае ў параўнані з драўняным. Адзін від, без дамешку, можа пакрываць вялікія плошчы, чаго звычайна ў дрэвавых ярусах не бывае. Асаблівай рысай лясоў з’яўляецца наяўнасць няяруснай расліннасці. Гэта расліннасць прадстаўлена ліянамі і эпіфітамі, якія таксама разнастайныя і належаць да розных сямействаў. Эпіфіты адносіць да папарацей і архідных.
Субтрапічная зона размешчана за межамі тропікаў Паўночная Мексіка, Фларыда,
Паўднёва-Усходні Кітай, Чылі, Н. Зеландыя, горныя лясы тропікаў. Тэмпература больш- менш раўнамерная на пряцягу года. Сярэдняя тэмпература ліпеня +С, студзеня +С.
Выпадае ад 1000 да 2500 мм ападкаў, якія раўнамерна размеркаваны на працягу года, высокая вільготнасць паветра. Расліннасць разнастайная. Дрэвы належаць да двухдольных і голанасенных, вечназялёныя. Пупышкі маюць ахоўныя лускавіны. Значна менш эпіфітаў.
Дрэвы без дошкападобных каранёў.
Голанасенныя прадстаўлены секвояй, секвоядэндранам, тсугай, туяй, кіпарысамі, цісам і інш., двухдольныя – сунічным дрэвам, магноліяй, рададэндранамі, лаўрамі, лаўравішняй, букам і інш. У складзе расліннасці узрастае доля імхоў, папарацяў, асабліва дрэвападобных.
Апошнія могуць утвараць асобыя папарацевыя лясы (Н. Зеландыя, Антыйская астравы).
3.5. Вертыкальнаязанальнасць