Файл: азастанны ежелгі заман тарихы пнінен емтихан сратарыны жауаптары.docx

сауда қарым-қатынастың болғандығын көрсететін қытай теңгелері,

айналары, Индияданкелген коралл моншақтары, Европадан, Ираннан

келгентүрліәшекейбұйымдарархеологиялыққазбажұмысының

кезіндеқаңлылардыңобалары мен қоныстарынантабылған.

21

Жазбаша деректемелер. Ежелгі дәуірдегі, әуелгі және кейінгі орта

ғасырлардағы Қазақстан тарихы жөніндегі мәліметтер түрлі тілдерде: көне

парсы, көне грек, латын, қытай, көне түрік, араб, парсы, түрік тілдерінде жазып

қалдырылған. Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесімен ұштастырып

алғанда жазбаша ақпараттың сипаты мен мазмұны жөнінен бұлайша алуан түрлі

болуы 2,5 мыңжылдықтан астам уакыт бойындағы тарихи оқиғаларды,

Қазақстанның әр түрлі этностарының шаруашылық және әлеуметтік

қатынастарын, мәдениетін, тұрмысы мен әдет-ғұрыптарын зерттеуге мүмкіндік

береді. Қазақстан халықтарының тарихы жөніндегі ежелгі жаубаша деректеме 1

Дарий (б.з.б 522-486 жж.) және Ксеркс (б.з.б 486-465жж.) патшалардын

Ахеменид державасында қолданылған негізгі үш тілде: көне парсы, элам және

аккад тілдерінде жазылған ежелгі парсы жазбалары болып табылады. Қазіргі

уақытта ғылыми әдебиетте, әсіресе археологиялық әдебиетте сақ тайпаларының

аталған жазбалары-хаумаварга мен тиграхауда Қазақстан аумағына қатысты

деген пікір орныққан. Кене парсы жазбаларында тарихи-географиялық

деректерден баска, антик деректемелердің мәліметтерін тексеруге және оларды

едәуір нақтылай түсу үшін біраз материал береді. Авеста Зороастра дінінің

қасиетті кітабы, Иран жерінде Аршак дәуірінен басталған және әсіресе Сасанилер кезінде бірнеше діни реформалар барысында қалыптасқан қағида болып

табылады. Бастапкы шамамен 1000 жыл бойы ауызша беріліп келген Авеста

мәтіні, сірә, Сасанилер кезінде қалыптасқан парсы әліпбимен, содан соң соның негізінде жасалған фонетикалық жазбамен тұңғыш рет бір ізге салынған болса керек.

---

22. Қазақстан аумағындағы мезолит ескерткіштерін атап шығыңыз.

Мезолит дәуірін археологтар зерттеген кезде 20 жуық қонысты тапқан. Қызылжар қаласына жақын Есіл бойынан Мичурин, Богалюбов-2, Явченко-2, ал Атбасар маңында Тельман-7,8 а,9а,14а, Қарағанды маңында Әкімбек, Қарағанды-15 тұрақтары табылған. Көкшетау маңында далалық Шағалалы өзенінің аңғарында Виноградовка-2а, 12 тұрақтары белгілі. Торғай ауданында Дүзбай-6 . Қостанай қаласы маңында Догня және Евгеноевка тұрақтары орналасқан.

23. Беғазы –Дәндібай мәдениетінің ерекшелігін ашып беріңіз.

Беғазы-Дәндібай мәдениеті-қола дәуірінің кейінгі кезеңінде жататын, Орталық Қазақстанда қоныстанған тайпалар мәдениеті, өнер түрлері.Беғазы-Дәндібай мәдениетін көп жылдар бойы археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізген академик Әлкей Хақанұлы Марғұлан.Оның хронологиялық мерзімі б.з.б. XII-VIІІ ғасырларды қамтиды.Бұл атау Орталық Қазақстандағы Беғазы және Дәндібай мекеніндегі обаларға байланысты қойылған. Бұл мәдениетке Беғазы, Бұғылы, Саңғыру Айбас және Дәндібай ескерткіштері жатады.Аталған ескерткіштерден табылған заттар қола дәуірінен темір дәуіріне ауысатын өтпелі кезеңді көрсетеді. Осы мәдениетке жататын үйлердің, жерлеу орындарының құрылыстары өте фүйлердің қабырғалары ірі тастардан қаланып, балшықпен сыланған. Ішкі және сыртқы беттеріне тастың тегіс жағы қаратылған. Беғазы-Дәндібай мәдениетіне жататын жерлеу орындарының көпшілігі – оба түрінде кездеседі. Беғазы-Дәндібай мәдениеті ескерткіштерінің андрондық қорғандардан ерекшелігі обалары биіктеу болып келеді және ұсақ қиыршық тастар мен топырақтан тұрғызылып, етегі үлкен қақпатастармен бекітілген. Бұл мәдениетке жататын қыш құмыралардың ернеуі тік, бүйірі шығыңқы, түбі тегіс болып, әр түрлі өрнекпен безендірілген. Құмыраларда тарақ жүзді, үзік сызықты және ұшбұрышты өрнектер көп кездеседі

25. Үйсіндершаруашылығынсуреттеңіз.

26. Қаңлылардыңзерттелгенархеологиялықескерткіштерінатаңыз.

27. Ғұндардыңқоғамдыққұрылымынасипаттамаберіңіз.

28. Алғашқыадамдарарасындағықоғамдыққатынастардың даму кезеңдеріне

түсініктемеберіңіз.

29. Қаратауөңірініңпалеолиттіктұрақтарыжайындатүсіндіріңіз.

30. ШығысҚазақстандатабылғанпалеолиттіктұрақтарынсалыстырыңыз.

---

25.Үйсінмемлекеті - (б.з.д.VIIIғ - б.з. V ғасырда) Қазақстандымекендегентайпалар.

Ертедегідеректердеүйсіндер “ағашегіп, қалалар мен елдімекендерсалған” - депжазылған. Суармалыегістіктер, суландыружүйесі, бау-бақшаларүйсіндердіңастанасы Чигу қаласыныңмаңындаорналасқан. Шу мен Кегенөзендерініңжағалауларындақазбажұмысынжүргізгенархеологтарбірнешекөнеқаланыңорнынтапты. Үйсіндердіңқоныстарында 4-5 үйбірауылдықұраған. Қонысқажақынжерлердеружәнеәулеттіңзиратыорналасқан. Үйсіндердіңтұрақтыүйлері тау бөктерлерінесалынды. Қысқыүйлерішикікірпіштенжәнетақтатастанқаланған. Үйдіңеденібалшықпенсыланып, үйдіжылытатынжерошақортағасалынды. Үйсіндержаратушыкүшкеарнапқұрбандықтаршалыпотырған. Бұныолардыңпайдаланғанзаттары, салғансуреттерідәлелдейді. Археологтарарнайышырақжағатынтабақ пен құрбандықыдыстарынтапқан, қышыдыстарғакүнніңсуретісалынған.Үйсіндердетеріөңдеукәсібіжақсыдамыған. Теріденкүнделіктітұрмысқақажеттібұйымдар, ыдыстаржасап, аяқкиім, терішалбар, бешпент, киімдертікті. Бұданбасқатоқыма, жіпиіру, теріилеу, тастанжәнесүйектенқажеттібұйымдаржасауісі де дамыған. Мата тоқуүшінтоқымакермесіқолданылған. Ағашұсталарықайыңнанастау, табақ, тостаған, ожаудыойыпістеген. Үйсінәйелдері саз балшықтаныдыстаржасаған. Жасаутәсіліекітүрліболған: арнайыұршықшаменжәнеқұмтолтырылған мата қалыпқақолданжапсыру. Үйсінобаларыныңеңүлкенініңдиаметрі – 20 метр, биіктігі – 2 метргежуық. Үйсіндермәйіттішалқасынанжатқызып, басынбатысқақаратыпқабірдежерлеген. Ежелгіүйсіндерөлгенадамқайтатіріледідепойлаған. Сондықтанадамдыжерлегендеоған о дүниедекерекболадыдегенбұйымдардыңбәрінбіргекөмген. Ақтасқыстауытөңірегіненаумағы 60 шаршыметрден 150 шаршыметргедейінөңделгенегістанабыныңорныанықталды. Соныменбіргетаскетпен, қолаорақтар, тастанжасалғандәнүккіштертабылды. Дәндідақылдарданарпа, тары өсірген. Үйсіндерсуармалыегіншілікпен де, тәлімдіегіншілікпен де айналысқан. Далалықтарбылғары мен киіздішеберлікпенөңдеп, түрлітүскебояған. Бұлкәсіппенкөбінесе, әйелдерайналысты. Қолөнер мен үйкәсіпшілігі мал өнімдерінөңдеуменбайланыстыболды. Үйсінқоғамындазергерлікбұйымдарғатүрліасылтастарданкөз салу өнеріөркендеді. Ақтасқорымынаносындайзергерлікөнердіңтамашаүлгісітабылған.

26.Қаңлыескерткіштері - ежелгіқаңлытайпаларыбилікетқенөңірлердесақталғанархеологиялықескерткіштеркешені. Қаңлыескерткіштерініңжарқынкөріністерінқауыншымәдениеті, Отырар-Қаратаумәдениеті, жетіасармәдениетіненкөругеболады. Бұлардың біріншісі Ташкент көгалды аймағында,екіншісі Сырдарияның орта ағысы мен Қаратау сілемдерінен Таласқа дейінгі аудандарда тараған.ҚаңлыескерткіштеріСырдариясағасынаФерғанағадейінгіөңіргетараған. 1958 - 1963 жылдарыШардараархеологиялықэкспедициясыОңтүстікҚазақстаннанқауыншымәдениетінежататынбірқатарескерткіштерашты. БіршаматолықзерттелгеніШардарағатаяу, Сырдарияныңоңжағалауындағы Ақтөбе-2 қонысы. Мұндажобасытікбұрышты, аумағы 28x18,5 м сарай аршылды. Сарай айшықіспеттесетіпсалынған бес үйден, кірмеліккешені мен құрылыстабатыс-шығысынанорапжатқанекідәліздентұратыныанықталды. Ортасындашаршы зал бар, олбасқаүй-жайлармендоғалапиіпсалғанарқаөтқелдерменжалғасқан. Зал қабырғаларыныңбиікт. 6 м-гежетелі, еденніңортасындақұдық бар. Қоныстанқұмыра, саптыаяқ, таба, құм, құмған, көзе, жебеұштары, алтын сырға, пышақ, сүйекайылбас, қоласақина, т.б. заттартабылып, оларбіздіңзаманымызда 1 - 4 ғасырларынажатқызылады. ҚаңлыларкезіндеШәушіқұмтөбе ( 1 - 8 ғасырлар), Сейіттөбе (1 - 12 ғасырлар), СүткентБайырқұм (1 - 8 ғасырлар) секілдіқалашықтарсалынды.Мұндаймекенжайлармаңындаобалықорымдар бар. Шардараархеологиялық экспедиция 1959 - 1963 жылдарыАқтөбе, 1963 жылыЖамантоғай, 1958 - 1963 жылдарыШәушіқұм, 1960 жылыТөребайтұмсыққорымдарындақазбажұмыстарынжүргізген. Мәйіттеркиімімен, жекепайдаланатынзаттарыменқосажерленген. Еркектерқабірлеріненқару-жарақтар, әйелдерқабірлерінентүрліәшекейзаттаршыққан. ҚаңлыларзираттылақатжасапжәнежайшұңғырларғаҚаңлықышыдыстары. Біздіңзаманымыздағы 1 -4 ғасырларОңтүстікҚазақстанжерлеп, үстіне оба үйген, сағанасалған. Қабірлергетамақсалып, су құйылғанқышыдыстарбіргеқойылған. ОтыраралқабындаОтырар-Қаратаумәдениетінежататынескерткіштеркөпшоғырланған. АрысөзенініңсолжағалауындағыПұшық-Мардан, Қостөбе, Шаштөбе, Сейітмантөбе, Ақайтөбе, Шалтөбесияқты 20 шақтықалашықтарнегізі осы қаңлыларкезіндеқаланған. Олардыңкөбін 1969 - 1970 жылдарыОтырарархеологиялық экспедиция (жетекшісіК.Ақышев) қазбажұмыстарынжүргізген. Мұнда, негізінен, 6 - 7 ғасырларғажататын 10 махаллақазылды. Бірбөлмеліүйлер, іргесіжартылайжерастынанбасталады. Үйесіктерібұрыштарғажақынсалынған. Есіккеқарама-қарсы, бөлмеортасынатаяужерошақ бар. Шаруашылыққақажеттітүрліыдыстар, заттарқазыпалынған. Көкмардан, Пұшық-Мардан, Қостөбе, т.б. қалашықтардажүргізілгенархеологиялыққазбажұмыстарыОңтүстікҚазақстанныңежелгіқалаларынсонауқаңлылардәуірінебарыптірелетінінкөрсетеді. ҚалалармаңындағыКөкмардан, Қыркескен, Мардан, т.б. қорымдарында 1971 - 1976 жылдарыОңтүстікҚазақстанкешендіархеологиялықэкспедицияныңқазбажұмыстарынжүргізген. ЖетіасармәдениетіҚуаңдария мен Жаңадарияаңғарынқамтиды. Бұлкезеңдегіқалаорындарыбіртектес. Құрылыссалуғакөлеміүлкеншикікірпішкүйдірілгенкесектерпайдаланылған. Ескіүйқабырғасыныңортасынаннемесешетіненшығарылған.Қалалар мен обаларданЖетіасармәдениетінежататынтүрлібүйымдартабылды. Археологиялықжұмыстарбарысындаалынғанәшекейбұйымдар, шаруашылықзаттарқаңлылардыңегіншілікпен, мал шаруашылығымен, қолөнеркәсібімен, саудаменайналысқанынжәнеірімемлекеттерменсаяси, экономикалық, мәденибайланыстаболғанындәлелдейді.

---

27. Біздің заманымызға дейін 1 мыңжылдықтың 2-жартысынан бастапЕуразияның этникалық-саяси тарихындаОрталық Азияның көшпелі тайпалары ролі артты. Біздің заманымызға дейін 4-3 ғасырларда Қытайдың солтүстігі мен Орталық Азияда ғұндар деген тайпалар бірлестігі (сюнну, дунху) пайда болды. Нақты айтқанда, біздің заманымыздың дейін 209 жылы бой көтеріп, біздің заманымызда 216 жылы дейін дәурен сүрді.Шаңырағын көтерген әйгілі Мөде (Мотэ) батыр. Біздің заманымызға дейін 209 жылы Мөде әкесін өлтіріп, таққа ие болады.

Патриархалды-рулық қарым-қатынастардың белгілері өте күшті болған. Ғұндар 24 руға бөлінген. Олардың басында ағамандар тұрған. Ағамандар кеңесі менхалық жиналысы жұмыс істеген. Деректерде : « Ғұндардың жыл сайын Лунциде бас қосатын әдеті болған, онда жылдың бірінші, бесінші және тоғызыншы айында «сюй» деп аталатын күні, Тәңірге арнап құрбандық шалған.Осындай жиналыстарда ұрпақ ұлықтары мемлекет істері жөнінде кең отырып кеңескен, ат жарыс пен түйе бәйгелерін қызықтап, көңіл көтерген» деп хабарлайды.Бұндай тез тез бас қосулар айырбас пен сауданы дамытты.Деректер ғұндардың арасында жеке отбасының және жекебас меншігінің болғанын дәлелдейді. Сол сияқты жер суғада жеке меншіктің болғанын меңзейді. Ғұндардың қолында Әскери тұтқындардан құралған құлдар да болған, олар бақташы,егінші және т.б жұмыстарды атқарған.Жазба деректер ғұндар қоғамындағыөкімет белгісі туралы мәлімет те қалдырған. Елді шаньюй басқарған. Одан кейін түменбасылар болды. Түменбасылардың қызметін шаньюйдің ағасы, інісі не болмаса туыстары атқарған.Ғұндар қоғамында мал мен жерге жеке меншіктіңпайда болуы, тұрпайы бюрократтық аппараттың құрылуы, алым-салық, жазу-сызудың болуы таптық қоғам мен мемлекеттің пайда болуын туғызды.

28. Қоғамның құрылуының алғашқы нысаны көбіне“алғашқы қауым” деп аталды. Бұл сөз үйлесімі ертедегі және өте ертедегі адамдардың ұйымдарының ерекшеліктерін; олардың жануарлардан нағыз адамға өтпелі кезеңіндегі күйлерінің дәл мағынасын білдіреді. Алайда, “алғашқы қауым” термині әрі қысқа, әрі ыңғайлы. Алғашқы қауым қоғамы адамзат тарихындағы ең ұзақ, 2 млн жылға созылған кезең болды. Алғашқы қоғамдағы туыстық қауым 10-12 мың жыл бұрын басталып, ойкуменаның негізгі бөлігі үшін 5-8 мың жыл бұрын аяқталса, алғашқы қауымның соңғы кезеңдері кейбір қоғамдарда әлі күнге дейін аяқталған жоқ.Алғашқы қауымның ерте кезеңінде тіршілік үшін қажетті негізгі өнімдер өндіретін шаруашылық болды.Бұл типологиялық қатар – алғашқы қауым (алғашқыадам үйірй отары), ертедегі және кейінгі (ертедегі туыстық және кейінгі туыстық), қауым бұдан кейін алғашқы қауымдық көршілес (протошаруа) қауым – алғашқы қауымдық тарихтың негізгі кезеңдеріне сәйкес келеді. Ғалымдардың көпшілігінің пікірінше, алғашқы қауым кезеңін, яғни антропосоциогенезді адамзаттың әлеуметтік және биологиялық даму барысында адамзат қоғамы қалыптасуының бастамасы болып саналатын бүкіл әлемдік тарихи процестің ерекше кезеңі деп қарастыруғаболады. Алғашқы қауымдық туыстық қауым кезеңінде әлеуметтік құрылымның алғашқы реттелген түрлері – туыстар мен туыстық қауымлар пайда болды. Дәл осы кезеңде алғашқы қауымдық туыстық қауымдық құрылымның негізгі белгілері – өндірістегі ұжымшылдық, жалпы меншік пен тұрмыстағы теңдей бөлу, т.б. пайда болды. Бұл белгілер әсіресе ертедегі алғашқы қауымдарда анық байқалып, кейінгі алғашқы қауымдарда да сақталып қалды. Бұл кезеңнің ең төменгі шегі – ортаңғы палеолит (палеонтроптар кезеңі) және неолит.Алғашқы қауымдық кезең – қалыптасу кезеңі, ал алғашқы қауымдастық туыстық қауым – кемелдену кезеңі болса, таптардың түзілу кезеңі – алғашқы қауымдық құрылымның ыдырау кезеңі болды. Бұл соңғы кезең шаруашылық іс-әрекеттің барлық салаларының қарқындап дамуымен және өнім қорларының өсуімен сипатталады.Туыстар мен қауымның ортақ меншігі жеке үй шаруашылығы меншіктері мен теңдей бөлу еңбегіне қарай бөлумен алмасып, қауымдық-туыстық байланыстар үзіліп, алғашқы қауымдық – көршілік түрлері пайда болды. Эксплуатацияның алғашқы

---

нысандары пайда болып, олармен бірге негізгі өнім қоры – қосалқы өнімге айнала бастады, яғни жеке меншіктің, қоғамдық таптар мен мемлекеттіліктің бастамасы түзіле бастады. Кезеңнің төменгі шегі, кейбір қарқынды дамыған қоғамдарда неолит кезеңіне, ал нашар дамыған қоғамдарда металдық кезеңнің біршама бөлігіне сәйкес келеді. Кезеңнің жоғарғы шегі – қоғамдық таптар мен мемлекеттіліктің пайда болуы – 5 мыңдай жыл бұрын байқалған делінеді. Ал нашар дамыған қоғамдар бұл кезеңді әлі күнге дейін өткен жоқ.Жалпы дәуірдік кезеңдерді археологиялық және палеоантропологиялық схемалардың аса маңызды буындарымен төмендегіше салыстыруға болады. Бұл кезеңдердің абсолютті (нақты) жасын айту қиын, себебі, біріншіден, олардың археологиялық және палеоантропологиялық кезеңдермен арақатынасы жөніндегі көзқарастар түрліше, екіншіден, ертедегі алғашқы қауымдық кезеңінен бастап, адамзат қоғамы біртекті дамыған жоқ, соның әсерінен жоғарыда айтылған әртүрлі қоғамдар қалыптасты.

29. Қазақстан өзіндік бір археологиялық аймақ болып есептеледі, өйткені оның территориясы төрт тарихи – мәдени облыстардың Орта Азия, Сібір, Монғолия, Қытаймен түйіскен жерде орналасқандықтан. Ежелгі адамдардың отанының жақындығына байланысты, зерттелу объектісі ретінде алынған Оңтүстік Қазақстанның Қаратау жоталары бұл жерлерге ерте палеолит заманынан бастап-ақ ежелгі адамдардың мекен еткен объектісіне айналды. Соңғы жылдардың зерттеулері палеолит дәуірі жөнінде қызықты және жасы анықталған дүниежүзілік көлемде белгілі болған ескерткіштер табылып, ол тұрақтар Қаратау жоталарының аумағында орын тепкен. Қаратау таулары негізінен Оңтүстік Қазақстанның территориясының жерлерін толығымен алып жатыр. Бұл өңірлерге зерттеуші ғалымдардың назар аударып, көңіл бөлуі көп жағдайда осы жерде барлық Қазақстан бойынша ең ерте және көне ашық және мәдени топырақ қабаты сақталған тұрақтар бар болғандықтан. Зерттеліп отырған Қаратау жоталарында көптеген ерте және орта палеолит кезеңіне жататын тұрақтар мен шеберханалар, табылу орындары ашылған. Қазақстанның тас ғасырының кезеңделуілері (дәуірленуі) мен мерзімделу схемасын жасау кезінде палеолиттік ескерткіштер әлі де болса толыққанды зерттеу қажеттілігінен туындағандықтан, бұл Қазақстанның Қаратаулық палеолит тұрақтары барлық біздің жеріміздегі палеолиттік ескерткіштеріне өз ықпалын тигізеді. Палеолиттік тұрақтардың бұл аймақтардағы ерекшеленуі көбінесе олардың әртүрлі күйде кездесетіндігі. Бір ескерткіш тұрақтар ежелгі бұлақ орындарының бойынан мәдени топырақ қабатымен сақталса, екінші біреулері ашық түрде өзен жағалауында мәдени топырақ қабаты бар күйінде кездессе, ал үшінші біреулері ашық түрде шикізат орындарының қасында орналасып, шеберхана болып табылады. Қаратау жоталарының палеолиті тек отандық ғалымдар ғана емес, сонымен бірге шетелдік, ресейлік және Өзбекстан мен Тәжікстан ғалымдарының назарынан тыс қалмай жүр.Оңтүстік Қазақстандағы Қаратау жоталарындағы ең алғашқы тас ғасырын зерттеу жұмыстары екінші дүниежүзілік соғыс аяқталып, жоспарлы геологиялық және археологиялық барлау жұмыстарынан бастау алады. Алғашқы Қаратау тауларында зерттеу жұмыстарын жүргізген Қ. И. Сатпаев басқарған комплекстікгеологиялық барлау және жоспарлы зерттеу жұмыстары еді. Ал осы қаратау жоталарынан ең алғашқы палеолиттің табылуы осы ғалымдардың үлесіне тиді. Сондаяқ палеолит орындарын анықтау мен қазба жұмыстарын жүргізгендер қатарына үлес қосқан Седов пен Ярмак болатын. 1950 ж/ң екінші жартысынан бастап 20 ж аса Оңтүстік қазақстан жері мен Қаратау бойында зерттеу барлау жұмыстарын бұрынғы ҚазССР ғылым академиясының Ш. Уалиханов атындағы тарих, археология және этнография институты ұйымдастырған тас ғасырын зерттейтін Қаратау отрядының жұмысымен байланысты болды. Отрядтың басшылық қызметін Х.А. Алтпысбаев атқарған.Осы отрядтың арқасында ондаған палеолит ж\е неолит тұрақтарының ашылуы болды.олар зерттеген обектілер Жамбыл ж\е оңтүстік Қаз. Облыстарында орналасқан.

---