Файл: азастанны ежелгі заман тарихы пнінен емтихан сратарыны жауаптары.docx

Соңғы қола дәуіріндегі құмыралардың дені иіні дөңгелек, бүйірі шығыңқы болып жасалады. Олардың ернеуіне қиғаш және айқыш-ұйқыш кертпелері бар балшық таспа жапсырылады. Кейде иініне өрнектің басқа түрлерімен қатар ирек сызық, қисық ойық, шырша, «меруерттер» түрінде сурет салынады. Оқта текте үстіңгі жағы сопақша ойықтармен өрнектелген немесе ешбір өрнексіз құмыралар да кездесіп қалады [2, 128 б.].

Андронов шеберлері қыш ыдыс өндірісінде қалыптарды қолданған. Көп жағдайда жұмсақ иі қанған балшық қалыптың ішіне салынуы мүмкін ( ыдыс жасалынатын масса жабысып қалмас үшін). Қыш дайындауда қалыптың қолданғанын мынадан байқалады. Көптеген ыдыстардың астыңғы жақтары іштен қатты сығымдалып жасалған, бұл тек сыртта тіреп тұрған қатты қалып болғанда ғана мүмкін нәрсе. Жұмсақ үлгілердің көлемінен тәуелсіз балшықтың қалыңдығы – 4 – 6 мм. аралығында.

Археологиялық мәдениетті бөлген кезде ғалымдар тек пошымына ғана емес кыштың өрнектелуіне де назар аударады. Бұл ежелгі адамдардың ыдыстағы өрнектері мен киімдегі оюлары, әшекейлері мен денеге салған белгілері арқылы өз халқынбасқалардан ажырататын болғандығына байланысты туындаған. Сондықтан, қыштағы өрнекті де этностын айырмашылығын білдіретін көрсеткіш ретінде тануға болады

АНДРОНОВТЫҚТАРДЫҢ КЕРАМИКАНЫ ДАЙЫНДАУ ТӘСІЛДЕРІ.

Андронов шеберлері керамика (қыш) ыдыс өндірісінде қалыптарды қолданған. Көп жағдайда жұмсақ иі қанған балшық қалыптың ішіне салынуы мүмкін ( ыдыс жасалынатын масса жабысып қалмас үшін). Керамика дайындауда қалыптың қолданғанын мынадан байқалады. Көптеген ыдыстардың астыңғы жақтары іштен қатты сығымдалып жасалған, бұл тек сыртта тіреп тұрған қатты қалып болғанда ғана мүмкін нәрсе. Жұмсақ үлгілердің көлемінен тәуелсіз балшықтың қалыңдығы – 4 – 6 мм. аралығында.Бұл іспен көбінесе әйелдер айналысқан.Археологиялық мәдениетті бөлген кезде ғалымдар тек пошымына ғана емес керамиканың өрнектелуіне де назар аударады. Бұл ежелгі адамдардың ыдыстағы өрнектері мен киімдегі оюлары, әшекейлері мен денеге салған белгілері арқылы өз халқын басқалардан ажырататын болғандығына байланысты туындаған. Сондықтан, қыштағы өрнекті де этностын айырмашылығын білдіретін көрсеткіш ретінде тануға болады. Зерттеген кезде оның құрылысы мен оның элементтерін ғана емес, өрнектегі этникалық көрсеткіш болатын әрбір өрнек жүйесінің салыну ережесі де анықтау маңызды.

ТАС ДӘУІРІНДЕГІ ӨНЕР

---

Соңғы палеолит дәуіріндегі адамдардың дүние танымы күрделілене бастады. Осы кезде жануарлардың бейне-сипатын меңгеру арқылы оларға билік ету сенімі арқылы шыққан жатқан аңшылық магия кең тарала бастады. Осы ғұрыптың, яғни аңшылық магиясының әмбебаптық құралы ретінде сол кезде алғашқы қауымдық өнер пайда болған деп пайымдалады. Оның басты тақырыбы әртүрлі жануарларды бейнелеу. ою-өрнек және мүсіндеу (скульптура) болған. Алғашқы өнердің туындыларының ішінде қасиетті жердің, ананың берекелілігі мен кұнарлылығын бейнелейтін сүйектен немесе жұмсақ тастан ойылған әйелдер мүсіндері тарайды.

Мезолитте палеолитке қарағанда өнердің сипаттарында өзгерістер болды. Соңғы палеолитке тән жартастарға жазу біршама азаяды. Өнерде шартты-тұспалды сипаттағы бағыт ұлғаяды. Геометриялық оюлар кеңінен таралады. Оюдың негізгі элементтері түрлі сызықтар, нүктелер, штрихтер, "шыршалар", иректер, торлар, т.б. болды. Оюды жүргізуде көбіне ойып түсіру және бұрғылау техникасы пайдаланылды. Зооморфты және антропоморфты бейнелерден тұратын ұсақ пластика кеңінен таралды.(зооморф-жануарлар бейнесі). Неолит өнері Біздің дәуірімізге дейінгі 7000 - 3000 жылдарға дейін созылған осы тарихқа дейінгі көркем өрнектер белгілі болған атау. Олардың арасында суреттер, мүсіндер және сәулет ескерткіштері бар, онда адам фигурасы маңызды болды, шығармалардың басты тақырыбы ретінде жануарларды ығыстырды.Тас дәуірінің бұл кезеңі климаттың өзгеруі, отырықшы өмір салты және егіншілік пен мал шаруашылығының дамуы салдарынан адамдардың өмір сүру тәсілдерінің өзгеруімен сипатталды.Мұның бәрі өнерде көрініс тапты, онда картиналар стильдендіріліп, керамика нақтыланған стильге ие болды және мүсіншелер құрылысы айтарлықтай өркендеді.Архитектурада, керісінше, мегалитикалық көтерілістер ерекше көзге түсті, кесілмеген тастың бірнеше үлкен блоктарымен жасалған құрылымдар тізбегі.Неолиттік өнерде құнарлылыққа және жерді аналықты егіншілікке байланысты құдай ретінде көрсетуге байланысты табиғат элементтері бар.

36 сурак

Соңғы палеолит дәуіріндегі адамдардың дүние танымы күрделілене бастады. Осы кезде жануарлардың бейне-сипатын меңгеру арқылы оларға билік ету сенімі арқылы шыққан жатқан аңшылық магия кең тарала бастады. Осы ғұрыптың, яғни аңшылық магиясының әмбебаптық құралы ретінде сол кезде алғашқы қауымдық өнер пайда болған деп пайымдалады. Оның басты тақырыбы әртүрлі жануарларды бейнелеу. ою-өрнек және мүсіндеу (скульптура) болған. Алғашқы өнердің туындыларының ішінде қасиетті жердің, ананың берекелілігі мен кұнарлылығын бейнелейтін сүйектен немесе жұмсақ тастан ойылған әйелдер мүсіндері тарайды.

---

Жер бетінде өмір сүрудің жалғасы ретіндегі жанның және адамның өлгеннен кейінгі өмірі туралы түсінік дами келе күрделі дәстүрлік рәсімдердің пайда болуына әкелді. Өлген адамның денесіне қызыл минерал бояу себілді, оның кеудесіне тесілген ұлу қабыршақтары мен жыртқыштың тістерінен жасалған әшекейлер тағылды, ақтарына мамонттың азуынан жасалған білезіктер кигізді, киімдерін моншақ тізбектерімен кестеледі. Адамды жерлегенде шақпақ тас пен сүйектен жасалған бүйымдарды оның жанына қоса салатын болды.

Мезолит (орта тас ғасыры немесе палеолиттен неолитке өту кезеңі) пышақ пішінді пластинкаларды, оның ішінде микропластинкаларды бөлу техникасының өте жоғары дамуымен ерекшеленеді. Осы кезеңде пышақ пішінді пластинкадан құралдар жасау өте кең таралды.

Әртүрлі микролиттерді дайындау, оның ішінде геометриялық бейнелі құралдар - сегменттер, трапециялар, үшбұрыштар, тікбұрыштар, параллелограммдар өндірісі кеңінен дами бастайды. Микролиттер дайындауда қолданылатын микроқиятын техника дамиды. Балта, шот балта, қашау сияқты кесу құралдарын, макролиттік арнаулы құралдар - кетпен, қайла жасау кең таралады.

Кейбір мезолиттік мәдениеттерде тас қаруларды тегістеу техникасы, бұрғылау мен аралау техникалары пайда болады.

37. Андрон мәдениетіескерткіштерініңкезеңдеуімен жіктелуінкөрсетіңіз.

Ескерткіштердіңтұңғышрет 1914 ж. Ачинск қаласыныңмаңындағы Андроновдеревнясының маңынантабылуынабайланыстыосылайатаған. БұлмәдениетОрталықҚазақстандымекендегентайпаларарасынакеңтараған. Олтаралғанаймағынажәнеөзіндікбелгілерінеқарайүштарихикезеңгебөлінеді: ертекезеңі – б.з.б. 17–16 ғасырлардағы Петровмәдениеті; ортакезеңі – б.з.б. 15–12 ғасырлардағыАлакөл-Атасу, Федоров-Нұрамәдениеттері; соңғыкезеңі – б.з.б. 11–9 ғасырлардағыАлексеев, Замараев, Сарығары, Беғазы-Дәндібай мәдениеттері.

Ескерткіштеріжәнеоныңзерттеушілері

Андроновмәдениетішарттытүрдеүшкезеңгебөлінеді. Ертеқола — б.з.д. 18-16 ғғ, ортақола б.з.д. 15-12 ғғ., кейінгіқола б.з.д. 12-8 ғ.б. Андроновмәдениеті 8-9 ғасырғасозылады (б.э.д. 17-9 ғасырлар).

Андроновмәдениетініңалғашқыескерткіштерін 1914 жылыА.Я. Тугариновашты. Соданберіөткенуақыттыңішіндеорасанкөпархеологиялықматериалжиналды. Бұлмәдениеттіңескерткіштерінкезендергебөліп, топтастырудыбастағанС.А. Теплоуховболды. ӘсіресеМ.П. Грязновтыңсіңіргенеңбегізор. Ол 30-жылдарда-акАндроновмәдениетініңтарихиқұбылысретіндегісуреттемесінжасапбердіжәнедалалыққоладәуірінінхронологиялықүшкезеңін: алдыңғы, ортаңғыжәнесоңғыкезендерінсаралапберді.

---

КейінК.В. Сальников Орал сыртыныңАндроновмәдениетінехронологиялыктоптамажасады; оныбірініңорнынбірібасқанүшкезеңгебөліп, оларғашарттытүрдемынадайаттарберді: Федоровкезеңі – б. з. б. XVIII — XVI ғасырлар, Алакөлкезеңі — б. з. б. XV — XII гасырлар, Замараевкезеңі — б. з. б. XII — VIII ғасырлар 7. АндроновмәдениетінК.В. Сальниковтыңкезеңдергебөлуітарихғылымындадұрысдептанылдыжәнедалалыққоладәуірініңескерткіштерінзерттегендеосымәдениеттіңтарағанаудандарыныңбәріндеқолданылды.

ҚазақстанныңАндроновмәдениетіңкезендергебөлумәселесінӘ. X. Марғұлан, К.А. Ақышев, А.Г. Максимова, С.С. Черников, A.M. Оразбаевтарайналысты. ҚазіргікездеК.В. Сальниковтыңкезендергебөлуіқайтақаралып, Э.А. Федорова-Давыдованың, B.C. Стоколостың, Г.Б. Здановичпенбасқадазерттеушілердіңеңбектерінденақтыланатүсті. ЗерттеушілердіңкөпшілігіАндроновмәдениетінеолитпенэнеолитдәуірлеріндегіҚазақстандаласыныңсолтүстікаймағыныңжәнеОралсыртыменБатысСібірдіңіргелесаудандарыныңмәдениетжатынан, әрі, шыққантегіжатынантуыстайпаларыныңтабиғидамуынегізіндекұрылғандепесептейді.АндроновқауымдастығықұрамынаенгентайпалардыңтарағаннегізгіаймақтардыңбіріОртaлықҚазақстанболған. Бұлөңірденкөптегенмекендер, қорымдар, көнерудниктер, құрбандықорындарыментастағысуреттер-петроглифтер, 30-данасақоныстармен 150-денасаескіқабыртабылыпзерттелген. ОрталықҚазақстанныңандроновмәдениетінетәнсипаты — оныңмонументалдығы, мазарларыныңкүрделілігі, тасөңдеуменбайланыстықұрылыстехникасыныңжетілетүскендігі.

38.Нұракезеңітайпаларыныңжерлеудәстүрінтүсіндіріңіз.

ЕртедегіНұракезеңі – жерлеусалтындакремация (мәйіттіөртеу) басымболған. Мәйіттітабытқасалыпкоюрәсімімендежерлеукездеседі. Көлемішағын, үстінетопырағыүйілгенқабырларайналасынатақтатастардандөңгелекнемесетікбұрыштықоршауларсалынған. Қоршауішінденежердентікбұрыштышұңқыретіліпқазылған, жиек – жиегітақтатаспен (циста) көмкерілгенмоланыңөзі, нетасжәшікболады. Жерлеубіткесінмолаүстітақтатаспенжабылыптасталыпотырған.

Нұракезеңіәзіршетолықзерттелмеген, бейітқұрылыстарыныңматериалдарыбойыншағанамәлім. Нұракезеңініңтайпаларынаөліктіөртепжерлеуғұрпытән. Өлікказылыпқойғанмолағажақынжердеөртеліп, одансоңкүлімолағақойылған, алөртелгенжергетастақталарүйілген. Бүлзамандағытайпалардыңөліктіжерлеуіндеоныөртеунегізгіғұрыпболғанымен, бірден-бірғұрыпболғанжоқ. Өліктімолағасалуғұрпыдаболды, оләсіресеҚазақстанқоласыныңАтасукезеңіндеерекшекеңінентарады. Нұракезеңіндегіқорымдардыңаумағыоншаүлкенемес, әдеттеолаласатөмпешікболды, оныайналатігіненорнатылғаннемесежалпағынансалынғантақтатастардандөңгелетіпнемесетікбүрыштыетіпқоршайтынболды. Қабірқоршаудыңішіненқазылды. Өлікқабырғаларыжалпағынансалынғантақтатастарменшегенделгенлақатқа, тасжәшіктергесалынып, тікбұрыштыетіпқазылғанқабірлергекөмілді. Жерлеуғұрпыжасалғаннанкейінлақаттартастақталарменжабылды.

---

Нұракезеңініңсоңынатаманөліктіжерлеуғұрпыоныөртеуғұрпынбірте-біртеығыстырабастайды. Бұлбірсыпыраескерткіштерден, мәселен, ОрталықҚазақстанныңсолтүстік-шығысаудандарындағыескерткіштерікөрінеді; бұлардажерлеуғұрпыаралас: өлікөртеуде, өліктіжерлеудекездеседі, оныңүстінеөліктікөміпжерлеубасымырақ болды.

39.Сақтайпаларыныңдүниетанымындағынаным-сенімдертуралымысалкелітіріңіз.

Сақтайпаларыныңдінитүсініктерітуралымәселеаззерттелген. Жерлеуматериалдарынақарағанда, сақтардаата-бабааруағына, отбасылык-рулықәулиелерменжелеп-жебеушілергесыйынуғүрыптарыболған. Бұлғүрыптардыңшығуыөлгентумаларыныңмәңгіжасайтынына, өлгендерөзініңрулыққауымыныңсалттары, үйреншіктіғұрыптарыменережелерібойыншаөмірсүреберетінодүниебардегенсенімгенегізделген. Осыданкеліпөлгенадамменбіргеоныңбеделіменқауымдағыалатынорныналайықмүліктіңкөмілуі, қауымныңжеріндегірузиратындаатқарылатынәрбір" тайпаға"немесе" тайпалартобынатәнкүрделіжерлеуғұрпышыққан. Малшылардабұлеңалдыменқыстаумаңыболды. Өлгендердіңбәріәдеттежылдыңқаймезгіліндеболсада, шалғайжерденболсадаосыжергежеткізілді.

      Басқахалықтарсияқтысақтардатабиғаттыңтылсымкүштеріне: күнге, оныңкүркіреуіне, найзағайға, жел-дауылғатабынған, осынауқұбылыстароларғақұдайбейнесісекілденіпкөрінген. Олардыңтүсінігібойыншақұдайлар, қанаттытұлпарлар, ат-самұрықтарсияқты, қиялдантуғанаңдарменқұстар, жануарларбейнесіндедекөрінеберетінболған. Осынауобраздардыңмифологияменауызәдебиетіненкеңорыналатынысондай, евразиядалаларыөнеріндеөзгешебір «аңстилін» тудырған.

      Тұтасалғандасақтардыңнемесесақ-скифтердің «аңстилі» сақтайпаларыдүниетанымыныңзаңдыкөрінісі, олардыңмифологиясыныңбейнелеуөнерінекеліпдарып-сіңуі, көшпелілеридеологиясынбілдіретінайрықшабелгілержүйесіретіндеқұрылыпқалыптасады.

СақзаманындаҚазақстанаумағындағымалөсіретінтайпалардыңмәдениетіменөнеріөзініңалдындағыуақытпенсалыстырғандадамудыңбіршамажоғарысатысынажетті.Темірметаллургиясы, көшпеліжәнежартылайкөшпелімалшаруашылығыматериалдықжәнеруханимәдениеттүрлерінтүбіріменөзгертті.

  40.Ғұндардың әскери жорықтары туралы ашыңыз

 Ғұн тайпаларының бірігіп топтасуы б. з. б. 209 жылы "ғұн үйінің өрлеуі" кезінде іске асты. Оларды бір одаққа біріктіру әйгілі Мөде /Боғда/ батырдың есімімен байланысты. Оның туған жылы 230, ал өлген кезі б.з.б. 174 жыл.

---