ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 25.10.2023
Просмотров: 68
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
1.2 Қару-жарақ заттарын өндіру технологиясы
Қару - жарақ өндірісі, бір цикл ретінде, Өндіріс, өңдеу және безендіру сияқты бірнеше технологиялық процестерден тұрды. Қару жасаудың негізгі әдістері соғу, құю, штамптау болды. Соғу техникасымен балта бастары, қылыш жүздері, дойбы, пышақтар мен қанжарлар, сондай-ақ найза ұштары, шыңдар, жебелер, қорғаныс қаруының металл элементтері-сауыт, дулыға тақталары жасалды,қалқандар, пошта сақиналары және т. б. [4, б.162].Қазақтар ежелден металдарды өңдеудің түрлі тәсілдерін: ыстық және суық соғуды, балқытуды және құюдың әртүрлі түрлерін білген және қолданған. Құю техникасын қазақ шеберлері шойыннан сойыл, қауырсын және қылқалам жасау үшін қолданған. Алтын мен күмістен жасалған қарудың сәндік элементтерін құю үшін қалайы, қорғасын, жезден немесе саздан, мүйізден жасалған қалыптар қолданылды. Қажет болса, құйылған алтын, күміс бұйымдардың беті шпильмен, өткір кескішпен және пышақ жүзімен немесе арнайы тарақпен безендірілген. Қарудың бірдей сәндік элементтерін жасау үшін қазақ шеберлері штамптау техникасын да қолданды. Бұл әдіс жұмыс өнімділігін арттырды және металды үнемдеуге мүмкіндік берді [8, Б.163].
Құю-қола дәуірінен бері белгілі ең көне техника. Алтыннан және басқа металдардан сақиналар, тоғалар, бас тақтайшалар құйылды киімдерге, белбеулерге, сондай-ақ ат әбзеліне. Бұйымдарды құю үшін халық шеберлері тастан, металдан, саздан және балауыздан жасалған қалыптарды қолданды [11, Б.164].
Жауынгерлік қару әдетте қызыл түске боялған - сақ заманынан бері әскери сыныптың символдық түсі.Қазақтардың қаруы көркем безендірумен танымал болды. Мақсатына, қолданылуына, керек-жарақтарына байланысты дәстүрлі қару-жарақ заттары әр түрлі көркемдік техникамен безендіріліп, безендірілген. Қару жекелендірілген: егер кейбір қылыштар гауһар тастармен қапталған болса, басқалары алтын, күміс, яғни олар бір — бірінен безендіру стилі мен ою-өрнектерімен ерекшеленді.Қазақ ақыны Сәкен Сейфуллин қасықты, шөмішті, тостағанды және т.б. жасау кезінде жұқа соғылған күмістен жасалған ойық туралы былай деп жазды: "қазақтар жапсырмалы металл пластиналармен балалар бесігін, кереуеттерді, сандықтарды, қылшықтарды, қанжар қынаптарын және ыдыстарды безендірді. Көптеген жағдайларда ойық қола мен мысқа қолданылған".Алтын және күміс ойық техникасы бастар мен балталарға, найза ұштары мен шыңдарына, қалқандардың беттеріне, дулығаларға, сауыт-саймандар мен білектерге қолданылды.Басма (баспа) - ою-өрнекті мөртабанға металл бедерлеу. Басма техникасы жұмсақ металдармен (алтын, күміс, мыс) жұмыс істегенде қолданылды.Астық әр түрлі заттарды көркемдік безендіруде қолданылған және Батыс Қазақстанда кең таралған, дәл осы аймақтың сәндік қару-жарақтарында жиі кездеседі.Қаралау техникасы-алтын, күміс бұйымдардың беттерін безендіру тәсілі, ол "қара бағдар", "қара алтын", "қарала кавказ", "қара кавказ"деп аталды.Әр түрлі заттар көркем эмальмен безендірілген, олар өздерінің жарықтығы мен сұлулығымен ерекшеленді. Күміс заттың бетін түрлі-түсті эмальмен безендіру оңтүстік, оңтүстік-шығысқа тән
Қазақстан өңірлерінің Эмаль шыны ұнтағын балқыту кезінде алынды, оны шпатель жасаған ойықтарға құйып, файлмен тегістеді.Сондай-ақ, қару-жарақ өндірісінде былғары бедерлеу жиі қолданылған. Шикі немесе өңделген былғарыдан жасалған қару-жарақ әртүрлі бедерлі өрнектермен безендірілген. Мұражай заттарында мұндай техниканы шұңқырлардан, нала чахтан және былғары қабықтан көруге болады. Бедерлі ою-өрнектен басқа, былғары заттар Маржан мен інжу-маржандармен безендірілген металл бляшкалармен безендірілген [4, 163-165 беттер].Қару-жарақты безендірудің негізгі тақырыбы ою-өрнек болды. Ою-өрнектің сипаты оның қандай құралмен жасалғанына, қандай материалдың бетіне қолданылғанына байланысты өзгерді. Қару-жарақтың көркемдік дизайнында қолданылатын материалдар мен әдістер оларға ғана тән ою-өрнек пен декор формаларын тудырды. Қару-жарақ заттарындағы ою-өрнек күрделілігімен, нәзіктігімен және әсемдігімен сипатталады. Қазақ қаруын безендіру кезінде қолданылатын ою - өрнектің негізгі түрі - "әлемдік ағаш"өрнегінің әртүрлі вариациялары болып табылатын өсімдік ою-өрнегі. Ою-өрнектің сипаты әрқашан өрнек қолданылатын пішінмен немесе затпен үйлеседі, ол жасалған материалға сәйкес келеді: әр өрнек өз тарихын айта алады, мұнда әрдайым оның бастапқы мотивтері флора мен фаунаның қайта өңделген формалары болып табылады.
Мастер-қару-жарақ тізгіннің, ер-тоқымның, үзеңгінің егжей-тегжейлерін жіңішке оюлармен безендіріп, шабандозға сәттілік ,ту жылдамдығы мен шаршамайтындығын әкелетін ою-өрнектерді таңдады. Ою-өрнек жасауға арналған материалдар сәйкесінше осы символизмге бағынышты болды: киелілік пен байлықты білдіру үшін алтын немесе кәріптас қолданылды, қызыл маржан қуанышты, Інжу - маржан немесе күміс адалдық пен шындықты, көгілдір - адалдық пен мәңгілікті, мөлдір топаз-тазалықты бейнеледі.Исламның қабылдануымен қазақтар қару-жарақ заттарын Құран аяттарымен, Алланың атымен және басқа да қасиетті жазулармен безендіре бастады. Бұл жазулардың функциясы қару-жарақтың күшін арттыру, қару иесін қауіптен, зұлым күштерден қорғау болды. Яғни, бұл жазулардың мақсаты сәндік қана емес, сонымен қатар сиқырлы функцияға ие болды.
Қазақ қаруын безендіруде қолданылатын ою-өрнектің аналогтары мен оның элементтерін басқа да ұлттық заттардан табуға болады: киіз үй декорында, зергерлік бұйымдарда, жерлеу-ғибадат ескерткіштерінде. Мысалы, былғарыдан жасалған ою-өрнектің аналогын Батыс Қазақстанның құлпытастарынан көруге болады. Қару-жарақ заттарындағы ою-өрнектің бұл ұлттық сипаты қазақ қаруын мұражай заттарының арасынан ажыратуға және оны жасаған Қазақстанның өңірін анықтауға мүмкіндік береді. Қарудың декорында қазақ этносына тән көріністер, эстетикалық талғам, дәстүрлі көркем қойылымдар табылды.
1.3 Қару-жарақ шеберлері
Орта ғасырларда үнемі басып алу және қорғаныс соғыстары көп қаруды қажет етті. Түркі-моңғол халықтары құрған империялар мен мемлекеттерде Хан ставкасында қару-жарақ шығаратын арнайы шеберханалар мен оларды сақтауға арналған арсеналдар болған. Хан ордасындағы мұндай қару-жарақ шеберханасы "корхана" (кархан) деп аталды және осы шеберханаларда жұмыс істеу үшін жаулап алынған аумақтардан және елдің барлық аймақтарынан әр түрлі қолөнершілер қоныс аударды. Жазбаша дереккөздерде ханның жеке арсеналдары - "жебехана" туралы айтылады - и-Хасс" золо-тоорда хандарының ставкасында. Әмір Тимур кезінде Са-марканд бекінісінде қару-жарақ, дулыға, қару-жарақ жасаған әр түрлі елдердің шебер тұтқындары жұмыс істеді. "Тимурдың кодексінде "көптеген қолөнершілер айтылады, ол" әр түрлі елдерден өзінің үстел сарайына алып келді және менің сарбаздарыма серуендеуге және тұраққа қажетті құрал-жабдықтар дайындау үшін оларға сотта орын берді " [12, 76, 78 беттер].
Жазбаша дереккөздерде Қазақстанның ортағасырлық қалаларында қару-жарақ шеберханаларының болуы туралы мәліметтер де бар. Уильям де Рубруктың кітабында алтын қазып, қару-жарақ жасайтын Талас ауданындағы белгілі бір Болат қаласы туралы айтылады. Қазақ хандығы кезінде қару-жарақ өндіру орталықтары оңтүстік өңірлерде, Сырдария маңында, Түркістан өңірінде, Орталық Қазақстанда және Жетісуда орналасқан. Бұған Отырар, Сауран, Сығанақ, Құлтөбе, Тараз, Түркістан қалаларын археологиялық қазу кезінде мәдени қабаттардан табылған қолөнер шеберханаларының қалдықтары дәлел бола алады [11, Т.1. Б.248].Бұрын жауынгерлердің өздері де қарудың кейбір түрлерін жасаумен айналысқан, яғни қару-жарақенного әрбір кәсіби жауынгер игеруге міндетті әскери өнердің ажырамас бөлігі болды. Мысалы, XIX ғасырда өмір сүрген Барақ Батыр; Кенесары ханның серіктерінің бірі, батыр Жанбыр ұлы Тұрсынбай; XVI ғасырда өмір сүрген асыл әскери басшы, Мұхаммед Хайдар Дулати; Амангелді Имановтың ағасы, Бақберген және т.б. [4, 175-176 ББ.].Ұсталар мен қару-жарақ шеберлері халық арасында үлкен құрметке ие болды. Олар уста, дар хан, шебер-шебер, шебер, шебер деп аталды. Қазақ тілінде "дархан" сөзі "Құрметті Адам", "тәлімгер"мағынасында да қолданылады.Халық арасында темір ұсталарының табиғаттан тыс күші мен ерекше қабілеттері бар деген түсінік болды. Бұл мамандықтағы адамдарға деген көзқарас барлық түркі тілдес халықтарға тән. Ұсталар өз шеберліктерінің құпияларын құпия сақтап, мұра етіп қалдырды. Осы сабақтастықтың нәтижесінде үлкен практикалық тәжірибе жинақталды және шығармашылықтың осы түрінің жоғары деңгейі сақталды.1916 жылғы көтеріліске қатысушылар үшін қару-жарақ жасаған Қасымбай ұстасы (1881 жылғы секирдегі жазба), шеберлер Жақежан мен Бекжан Қылышбаев, Баймақ Алтаяков туралы мәліметтер бар.Өмір туралы көптеген әдемі аңыздар сақталған Жүз ұлы мен жүз қызы болған әйгілі халық шеберлері (оқушылар мен оқушылар) - барлық тамаша шеберлер. Шеберлердің қару-жарақ шеберлігі мен өнері қазақ халқының лирикалық және батырлық аңыздарында айтылады. Түрлі дереккөздер:
жазбаша хабарламалар, мұражай материалдары және фольклорлық мәліметтер-Қазақ темір ұсталары, қару - жарақ шеберлері, зергерлер көшпелі жағдайда жауынгерлік қарудың барлық дерлік түрлерін-сауыт, айна, дулыға, найза, шортан, қылыш, дойбы, садақ, жебе, сойыл, секир, мылтық және т. б. жасай алатынын айғақтайды т. б.
XIX ғасырда Қазақстанда хан билігі жойылғаннан кейін, қазақтардың көшпелі қоғамында кәсіби әскери таптың жойылуымен әскери қаруға деген тұрақты сұраныс төмендеді. Қару-жараққа деген сұраныстың төмендеуі біртіндеп қару жасаушылар санының азаюына, қару-жарақ жасау дәстүрлерінің жоғалуына әкелді: зергерлер Әйелдер зергерлік бұйымдарын, ал темір ұсталары тұрмыстық заттарды шығарумен айналыса бастады.XIX - XX ғғ.басында қазақтар арасында зауыттарда өндірілген өнеркәсіптік бұйымдар мен тұрмыстық заттардың таралуымен ұста бұйымдарына сұраныс күрт төмендеді, ал Кеңес Одағында индустрияландырудың дамуы кезінде қазақтар арасында ұста өнері біртіндеп жойыла бастады.Соңғы уақытта Қазақстанда дәстүрлі түрде қару-жарақпен айналысатын шеберлер қалмады. Бұл қайғылы, өйткені шеберлердің жоғалуымен олардың дағдылары жоғалады және ұмытылады, сонымен бірге қазақ халқы ұрпақтан-ұрпаққа сақтаған және берген мәдениеттің тұтас қабаты жоғалады. Біздің заманымызға қазақтардың осы маңызды дәстүрлі өнерінің қалдықтары ғана жетті.Біздің міндетіміз-жоғалған білімді қалпына келтіру және бұл өнердің жойылып кетуіне жол бермеу.
II. ҚАЗАҚТАРДЫ ҚАРУЛАНДЫРУДЫҢ ДӘСТҮРЛІ ТҮРЛЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Сипаттамасы және жіктелуі
Қару-жарақ аспектісі қару-жарақ кешенінің сипаттамасы мен жіктелуін (шабуыл және қорғаныс құралы, формалар, сыныптар, топтар, типтер және т.б.), сондай-ақ осы мәліметтер жиынтығын әскери істің басқа жақтарына, әскери өнерге және әскери ұйымға жобалауды білдіреді [5, 45-бет].Қару-жарақ өзінің дизайны бойынша барлық сұлулық пен үйлесімділікке қайшы келетін адам ақыл-ойының жаратылыстарының сұлулығына, тұтастығына және кемелділігіне ие. Дегенмен, адамның қолына тиетін, оның еңбегі мен білімі арқылы жасалған нәрсе таңқаларлық түрде гүлдейді, кемелдік қасиеттеріне ие болады. Ойлардың мазмұны мен формасы біртұтас болып шығады, ал қару-жарақтың сұлулығы оның функционалдығының ішкі бағдары болып табылады.Фольклорлық дереккөздерде жауынгерлердің жауынгерлік жабдықтарын сипаттау кезінде "бес қаруын асынды", "бес қаруы бойында", "бес қаруын сайланган" (доел, "қарудың бес түрімен қаруланған") тіркестері жиі қолданылады. Барлық түркі халықтарыныңическом эпосында батырлардың шайқас алдындағы шайқастары бес қарумен өтті — садақ ату, найза шайқасы, қылыш, жауынгерлік балта және сойыл түрінде. Ежелгі уақытта үлкен халықтық мерекелер кезінде батырлардың жарыстары сол қару түрлерін қолдана отырып өткізілген [4, 83-бет]. Көшпенділердің әскери өнерінде батырлардың жекпе-жегі ғана емес, сонымен бірге бүкіл әскердің поле даласындағы шайқасы, оның тактикасы әртүрлі әскери қару-жарақ түрлерін қолдануға негізделген. Жауынгерлік қарудың бес түрінің болуы әр қарудың тек өзіне тән сипатына ие болуымен байланысты, оны басқасымен алмастыруға БОЛМАЙДЫ. Жауынгерлік қарудың негізгі әсер ету түрлері бес функцияға ие. Осы талаптардың барлығына әскери қарудың бес түрі сәйкес келеді: