ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 25.10.2023
Просмотров: 67
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
1) лақтыру (садақ, жебе), 2) шаншу (найза, шың), 3) кесу (доптар, қылыштар, дойбы), 4) соққы (саусақтар, клубтар, щеткалар), 5) кесу (балталар, балталар, чакандар). Көріп отырғаныңыздай, өз ішіндегі жауынгерлік қарудың әрқайсысы жауынгердің жауынгерлік жабдықталуын әлсіретпей, жауынгерлік пайдалану кезінде бір-бірін алмастыра алатын бірнеше байланысты түрлерге бөлінеді [4, 86-бет]. Яғни, "ата қаруы - бес қару" ауызша формуласында ежелгі түркі дәуірінде көшпелі халықтар арасында қалыптасқан қазақтардың жауынгерлік қаруын жіктеудің дәстүрлі жүйесі қысқаша түрде көрсетілген.
Дәстүрлі әскери құралдардың екінші үлкен санаты-адам денесін жаудың шабуыл қаруынан қорғауға арналған қорғаныс қаруы (жарак). Қазақтардың қорғаныс қаруы - жарақ - қолдану сипаты бойынша екі бөлімге бөлінеді. Қорғаныс қаруының бірінші бөліміне ішкі қорғаныс құралдары, яғни жауынгердің денесіне салынған қауіпсіздік қаруы жатады. Қазақтардың дәстүрлі әскери терминологиясы бойынша қорғаныс қару - жарағының осы бөлімінің заттары Әли Кимнің жалпы атауына ие-сөзбе-сөз "жауынгердің киімі", яғни "жауынгерлік киім", бұл заттардың осы тобының басты ерекшелігін және оларды кию (киіну) тәсілін көрсетеді. Функционалдық мақсаты бойынша денені қорғау құралдары бірнеше ұрпаққа бөлінеді: 1) жауынгер корпусын қорғауға арналған жауынгерлік құралдар - сауыт, айналар, жауынгерлік белдіктер; 2) басты қорғауға арналған құралдар - жауынгерлік бастар: дулыға, металл қалпақтар; 3) аяқ - қолды қорғауға арналған құралдар-шынтақ, жамбас, аяқ, тізе жастықшалары.
Қорғаныс қару - жарағының екінші бөліміне жеке қолмен қорғаныс құралдары (кол жарак) - қалқан жатады.
Қорғаныс қасиетін жасау тәсілімен — брондау әдісімен ерекшеленетін дәстүрлі сауыттың бес негізгі түрі бар. Бұл қабыршақты сауыт ("төбе сауыт"), сақиналы сауыт ("Круке сауыт"), пластикалық сауыт ("берен сауыт"), көрпе сауыт ("қатама сауыт"), кераса ("жаланқат сауыт"). Басқа сорттар олардың вариациялары немесе осы түрлердің аралас үлгілері.
2.2 Шабуыл қаруының түрлері мен түрлері
Қолмен лақтыру қаруы алыс қашықтықтағы жауды жеңуге қызмет етеді-бұл жебелері бар Дәстүрлі қазақ садақ. Қазақ тілінде қолмен лақтыратын қарудың бірнеше атауы бар: бұл сөздер: "жак", "жай" (жа), "садақ" [5, 45-бет].
Жебелермен садақ жасау тарихы ежелгі дәуірге жатады, ол мыңжылдықтан асады, ал оның өндірісі жер бетіндегі ең көне болып саналады.Қазақ садақтары түркі-моңғол тайпалары мен ортағасырлық халықтар арасында болған күрделі садақтың көптеген нұсқаларына генетикалық тұрғыдан оралады [5, б.50;6, Б. 104].Садақ екі функционалды бөліктен тұрады: садақтың негізгі лақтыру функциясын орындайтын жұмыс бөлігі - кибить, қазақ тілінде "адырна" деп аталады, ал оған тартылған садақ, кибитидің лақтыру Күшін жебеге береді - "Kipic" [4, 91-бет]. Садақ жіптері Жібек жіптерден жасалған, сіңірлерден тоқылған, жануарлардың ішектері де қолданылған.Мұражай коллекцияларынан және бейнелеу материалдарынан алынған қазақ садақ үлгілерін зерттеу бейіні бойынша қазақ садақтары екі топқа бөлінетінін көрсетті. Бірінші топ-сегмент тәрізді садақтар, тартылған кезде олардың иықтары тұтқадан бірден бүгіледі. Бұл садақтардың иықтары дефляцияланған күйде тұтқаға сәйкес келеді. Екінші топ
- сигма тәрізді садақтар [4, б. 92].
Сондай-ақ, қазақтар әртүрлі елдер мен қалалардан: Қытайдан, Башқұртстаннан, Ташкент пен Бұхарадан жоғары сапалы садақ сатып алды. Бұхара қаласында жасалған ортағасырлық садақтар Шығыста жоғары бағаланды. Бұл садақтарды қазақтар "бұхаржа", "бұқаржай" (Бұқар садақ) деп атаған [4, б.94].Садақ лақтыруға арналған Снаряд қазақ тілінде "ок"деп аталады. Негізгі зақымдаушы функцияны орындайтын жебенің ұшы қазақ тілінде "жебе"деп аталады.Қазақ жебелері 4 негізгі бөлшектен тұрады: ұшы, білік, қауырсын және өкше, оның көмегімен жебе садақ жіпке бекітіледі. Өндіріс материалдары бойынша кеңестер темір және мүйіз болып бөлінеді [5, б. 51].Біліктерді жинау үшін терек, тал, қайың бұтақтары пайдаланылды, кейде қамыс та қолданылды.Жақсы ұшу үшін төменгі бөлігіндегі жебе білігі құстың қауырсынымен түкті, жебенің бұл бөлшегі қазақ тілінде "Қанат" (Қанат) деп аталады. Қазақтың жебелері екі, үш, төрт қауырсындары болды, олар үшін бүркіт, бүркіт, "куинген" грифі, "тазкдра" лашынының ұшатын және құйрықты қауырсындары пайдаланылды [10, 465-бет].Жебе корпусы "кылшан" немесе "қорамсақ" (моңғол) деп аталды. "хоромсог"). Ауызша халық шығармашылығында "корамса", "корам"нұсқалары бар. Батырлық эпоста колчанның тағы бір атауы бар - " толай "(түрік,"толуй"). Қазақ тербелістерін дайындау материалы бойынша топтарға, мақсаты бойынша-түрлерге, нысаны бойынша-түрлерге, безендіру тәсілі бойынша - нұсқаларға бөлуге болады. Мұражай коллекцияларынан алынған қазақ терісі былғары терілер тобына жатады. Былғарыдан жасалған барлық түрлер - шикі және өңделген - былғары, сафян, шагрень [10, 466-бет]. Ішінде үш бөліктен тұратын ағаш жақтау болды.
Қазақтардың қару-жарақ жүйесіндегі садақ пен жебе, басқа Еуразиялық көшпенділер сияқты, басым мәнге ие болды. Оның басқа қару түрлерімен салыстырғанда кеңірек жауынгерлік мүмкіндіктері қазақтарда ат-сәулелік бо қағидаттарының басым болуына ықпал етті [5, 58-бет].
Садақтан кейінгі екінші, көшпенділердің қырғи қабақ қаруының кеңінен қолданылатын жауынгерлік түрі - найза мен шыңдар [5, б.58].
Пышақтау қаруы ат жауынгерінің негізгі қаруы болды. Қазақтарда дәстүрлі түрде пышақтайтын қарудың үш түрі қолданылады. Бірінші түрі - қару-жарақ-қару-жарақсыз қарсыласқа қарсы қолданылатын найза, қазақ тілінде "найза" деп аталады. Екінші түрі-металл сауытта жауға қарсы қолданылатын ұзын, құрыш тесетін ұшы бар шың "сунги" деп аталады. Қарудың үшінші түрі - "жида"деп аталатын қысқа найза.Тесетін қару екі функционалды бөліктен тұрады: білік -"сап "және қарудың жұмыс бөлігі - "жебе" ұшы. Дәстүрлі халықтық әскери терминология бойынша ұштықтың мынадай элементтері жеке атаулармен белгіленеді: шеттері - "қыры", ұшы - "ұшы", жүзі - "жүзі", жеңі - " ұны " [4, 109-110 ББ.].Қазақ шыңдарының ұштарының пішіні әр түрлі болды: үшбұрышты, гауһар тәрізді, Ойық тәрізді және басқалары.Найза білігін жасау үшін қазақ шеберлері мықты ағаш түрлерін пайдаланды. Фольклорлық дереккөздерде біз оны дайындау материалдарын көрсететін "емен найза" (емен найза), "қарағай найза" (қарағай найза), "қайың найза" (қайың найза) атауын кездестіреміз. Білікте найзалар жоғары қарай ажыратылады - "бас", ортасы - "бел" (ұстау) және төменгі бөлігі, астыңғы жағы - "дум (туп, табан)" [4, 111-112 ББ.].Білікке найза тағу үшін екі белдік ілмегі болды - "шгек",біреуі біліктің ортасында, екіншісі төменде.Қазақ көшірмелерінің ұзындығы 150 - 195 см, шыңының ұзындығы - 300 - 350 см, біліктің қалыңдығы-3,5 см.Найза мен пика тек жауынгерлік қолдану тұрғысынан ғана емес, ең маңызды қару болды. Найза білігінің жоғарғы жағындағы жауынгерлер мен шыңдар ұштарына әр түрлі әскери белгілерді жапсырды: бунчук-байрақ, баннер-ту, түрлі-түсті
жалау - Вымпел-жалау,қылқалам-жылқы шашынан немесе жібек жіптен жасалған шашақ. Баннер жалпы әскери белгі, бунчук әскери қолбасшының әскери күшінің белгісі болды. Найзалардағы түрлі-түсті жалаулар қызмет етті әскери отрядтардың тану белгілерімен белгіленеді. Қазақтардың жауынгерлік құралдарындағы маңызды позицияларды балталар алады-бұл жауынгерлік кесу қаруы. Ол екі функционалды бөліктен тұрады: металл, балтаның жауынгерлік бөлігі "бас" (бас), балта деп аталады — "SAP". Қазақ тіліндегі балта басының құрылымдық элементтері мынадай атаулармен аталады: балта кенептері - "жалман", балта жүзі - "жүз", обух - "шуйде","уцга" көзі. Балта басының балтамен түйісетін жері "сағақ" (мойын) деп аталады. Балтаның төменгі бөлігінде "булдирп" - балта тағуға арналған белдік бар. Дәстүр бойынша, қазақтар өздерінің функционалдық ерекшеліктерімен, соққы беру сипатымен ерекшеленетін, соған сәйкес пішінімен ерекшеленетін төрт түрлі қару-жарақ болған. Халық терминологиясы бойынша қарудың бірінші түрі деп аталады - шакан, чекан," балта, секира, көпфункционалды секира " [8, Б.459]. Балталар киізден немесе былғарыдан тігілген арнайы "калта" корпустарында киілген, былғары белдіктермен байланған немесе ілінген. Қоян-қолтық ұрыста жауынгерлік балталар мен монеталар қорқынышты қару болды. Атыс кезінде осындай қарумен Кіші жүздің ханы Әбілқайыр өліммен жараланды [5, 66-бет].
Қоян-қолтық ұрыстың ең танымал суық қаруы қылыштар (қылыш) және қылыштар (сем-сем, алдаспан) болды.Қазақтардың дәстүрлі пышақ кесетін қаруы жұмыс бөлігінің ұзындығы бойынша екі бөлімге бөлінеді. Бірінші бөлімде ұзын жүзді қару, ал екінші бөлімде ұрыста көмекші ретінде қолданылатын қысқа жүзді қару бар.Ұзын жүзді қарудың бір түрі-қылыш, тікелей екі жүзді пышақпен кесетін - тесетін қару, оны қазақ тілінде "семсер"деп атайды. Қазақтардың ауызша халық шығармашылығында "семсер" сөзін қылыштың атауы ретінде қолдану мысалдары да кездеседі.
Қазақтардың қылыш өндірісі жеткілікті жоғары болған жоқ көшпенділер арасында Түркістан қаласында жеке шеберлер - оларды өндірумен айналысатын қылышшылар болғаны сөзсіз. Қымбат пышақтар (хорасан, парсы болаты)" хивада, Бұхарада, Персияда, Қытайда және Қашқарияда бай асыл тастармен қапталған шагрен және барқыт қынаптарда сатып алынды " [5, б.58]. XIX ғасырда қазақтарда қылыш қолданыстан шығады. Сондықтан бізде қазақ қылышының сақталған үлгілері жоқ, бірақ ертеректе қазақтардың қылышты қолданғаны туралы ауызша және жазбаша дереккөздер де куәландырады.Садақпен, қылышпен,Қара пышақтарда дойбы бар..."Сырым батыр" [4, б. 99].Қазақтарда қысқа жүзді қарудың екі түрі - қанжар мен пышақ болған. Жауынгерлік жағдайда, жауынгердің толық қарулануымен бұл қару түрлерін көмекші және қосалқы деп жіктеуге болады.Қазақ жауынгерлерінің жауынгерлік арсеналында ереуіл қаруы айтарлықтай таралды [6, 139].Жауынгерлік сойылдар мен таяқшалар ең көне суық қарулардың қатарына жатады [5, б. 61].Соққы қаруы екі құрылымдық бөліктен тұрады: бұл қарудың негізгі зақымдайтын бөлігі "бас" (бас), тұтқасы - "сап", бастың тұтқамен түйісетін жері - "сағақ" (мойын). Тұтқаның төменгі бөлігіне қолдың білегіне тағылатын былғары белдіктен "бұлдырғы" (темляк) байланады.Қазақтардың соққы қаруы дайындау материалы бойынша металдан, ағаштан және сүйектен жасалған топтарға бөлінеді. Соққы беру сипаты бойынша олар түрлерге, ал бастарының пішіні бойынша түрлерге бөлінеді: жауынгерлік саусақ ("шоқпар"); сойыл," пернач " сойылы, қылқалам [4, 126-бет].Осылайша, жауынгерлік құралдарды қолдану дәрежесі бойынша Қазақ қару-жарағын мынадай тәртіппен ұсынуға болады: 1)жаппай ат жекпе-жегінің бастапқы кезеңінде жауынгерлік функционалдық тиімділігін көрсететін орта қашықтықтағы қару (найзалар, шыңдар); 2) соққы беретін қару (клубтар, саусақтар, қолдар); 3) соққы-кесу (балталар, монеталар, секирлер); 4) кесу-пышақтау (қылыштар, қылыштар) және пышақтау-кесу (пышақтар, қанжарлар). Камча, сойыл сияқты дәстүрлі қазақ қару түрлерін, біздің ойымызша, полифункционалды мақсаттағы қарудың жеке тобына жатқызу керек [5, 69-бет].
2.3 Қорғаныс қаруының түрлері мен түрлері
Суық қарудың құрамдас бөлігі-жауынгердің жауынгерлік сауыты. Көшпелі қазақтардың қорғаныш сауыты өзінің құрылымы мен дайындау нысаны бойынша орта ғасырлардағы түркі-моңғол көшпенділерінің арасында болған ұқсас үлгілерге оралады. Қазақ қорғаныс қару-жарағы үш топқа бөлінеді: 1) Пластинкалы қабық, 2) тізбекті пошта, 3) былғары қабық. Арнайы теру белдіктері жауынгердің әскери жабдықтарында әртүрлі көмекші функцияларды атқарды [5, б. 83].Қазақтардың қаһармандық эпосында және фольклорлық дереккөздерде қазақ жауынгерлерінің сауыттарында жиі айтылатын "кебе сауыт"("чешучайто-Пластинкалы сауыт"). Бұл сауыттағы брондау тақталары бір-біріне қосылып, бір-бірін көлденең және тігінен жартылай жауып тұрды. Бұл компоненттердің орналасуы "төбелену" деп аталады [4, б. 126].Мұражайларда қазақ қабығының - кебенің сақталған үлгілері жоқ. Бірақ XV-XVII ғасырлардағы Шығыс миниатюраларында мұндай сауытпен жабдықталған көшпелі түріктердің жауынгерлері жиі бейнеленген. Қазақтардың сақиналы сауытының негізгі және ең көп таралған түрі - "кируке сауыт" немесе жай "кируке" (тізбекті пошта) - төртбұрышты қақпасы мен қысқа жеңі бар жейде түріндегі ұсақ темір сақиналарымен тоқылған денелі сауыт. Пошта, қазақ жауынгерлерінің қорғаныс құралдары ретінде, фольклорда да, жазбаша да жиі айтылады дереккөздер. Қазақ батырларының тізбекті поштаны пайдалануы туралы Ш. Уәлиханов жазды [10, 223-бет].
Қазақтың дәстүрлі сауыт-саймандарының келесі түрі Былғары және мата негізіне тігілген Болат тақтайшалармен брондалған пластиналы қабық болды. Металл тақтайшаларды бекіту матаның ішкі жағынан тойтармалармен жасалды және астардың астына жасырылды, осылайша сыртқы жағынан сәндік қатарларды құрайтын тырнақ қақпақтарының ұқыпты топтары ғана көрінді. Бұл сауыт Еуропада "бригандина"деп аталды. Қазақтар құрыштың бұл түрін оның пішініне сәйкес "жетпіс берен" деп те атаған (яғни."жеңсіз берен") немесе жай" женез "("жеңсіз) [4, 137-бет].Салтанатты жауынгерлік соғыс сияқты қару-жарақтың бұл түрін кию, әдетте, цареттг хандардың, князьдердің және әскери басшылардың артықшылығы болып табылады. Қорғаныс сауыты ретінде береннің сауыты ерекше беріктігімен ерекшеленді, бұл оны фольклорлық дереккөздерде атап өткен кезде үнемі атап өтіледі.Жоға кисец, берен ки,Егер сіз шайқас үшін карапас киетін болсаңыз, онда берен, егулеген низа Али алмас киіңіз.Оның қайралған найзасы тесілмейді [4, 137-бет]Қазақтың жауынгерлері былғарыдан жасалған және металдан жасалған қатты сауыттармен қатар, бұрын матаның бірнеше қабатынан тігілген және мақта мен жүнге төселген сауыттың жұмсақ түрін қолданған. Қазақтар сауыттың бұл түрін "каттама сау-ыт" ("көп қабатты сауыт") немесе"каттау"("көп қабатты").Қазақ жауынгерлері-жыраудың шығармаларында қорғаныс құралдарының бұл түрін жылы сыртқы киім ретінде де, әскери сауыт түрі ретінде де пайдалану мүмкіндігі атап өтіледі.Киіміңнің қаттауың қи.Егер сізге киім керек болса, каттауды киіңіз. Суық тисе пананды.Суықтан саған Қорғаныс болады. Низа тисе қаланды.Найза бекініс сияқты соққыдан қорғайды. [4, б. 140]Қорғаныс дәрежесін арттыру үшін алдымен былғары көкірекшелер, кафтандар, ал үстіне пошта немесе қабықтар киілді. Металл сауыт негізінен темірден және жоғары сапалы болаттан жасалған. "Кеудем менің безімде, бетім Болат", - дейді қазақ батыры мақтанышпен. Әрбір жебе немесе найза бұл сауытты бұза алмады.
Қару - жарақпен бірге қолданылатын және жауынгердің кеуде бөлігін қорғауға арналған қосымша қорғаныс құралдары-жауынгерлік айна, қазақ тілінде шарайна деп аталады. Айна - "айна" сауыттың бұл түрі деп аталады, өйткені оның тақталарының беті айна жылтырына дейін жылтыратылған және оны айна сияқты көруге болады.Қорғаныс қаруының бұл түрінің сұлулығы мен беріктігі оның атауын да алдын-ала анықтады. Қазақ Геро эпосында, тарихи дастандар мен жырларда "шарайна" қазақтың асыл жауынгерлері, батырлары, хандарының қорғаныш сауыты ретінде жиі айтылады. Шығыс миниатюраларында шахтар, хандар, сұлтандар да айналарда бейнеленген.Қорғаныс қаруының осы түрінің ең көп тараған түрі қазақ тілінде "дулыға"деп аталады. Бронды жабынды жасау тәсілі бойынша қазақ дулығалары бірнеше бөлімге бөлінеді. БІРІНШІ БӨЛІМ-бір металдан жасалған дулыға. Қазақ дулығаларының едәуір көпшілігі екінші-құрама дулығалардың үлкен бөлімін құрайды, олардың тюльдері мен тәждері бірнеше ірі пластиналардан жиналған. Мұндай дулыға қазақ тілінде "құрама дулыға" (яғни "құрама дулыға") деп аталады. Қазақ жауынгерлерінің жауынгерлік бастары ретінде мұндай дулығалар қазақтардың Геро эпосында айтылады.
Құрама болат дуылға Болат құрама дулыға Шекесін қояды.Адамға кигізді.
"Қамбар батыр".Мұндай дулығаның өте үлкен бейнесі Батыс Қазақстанның құлпытастарында бар [5, б.80].Қару-жарақ тарихына сәйкес, көшпелі халықтар ежелгі және орта ғасырларда жұмсақ көрпе қабықтарымен бірге матадан тігілген жұмсақ дулыға қолданғаны белгілі. Мұндай көрпе бас киім түркі-моңғол көшпенділерінің ұлттық киімдерінің жиынтығында әлі күнге дейін сақталған. Қазақтарда мұндай қалпақ "құлепара"деп аталады. Қазақтар оны жұмсақ жауынгерлік бас киім ретінде де қолданған деп есептеледі. Дулығаның бұл түрі аяқ киім тәрізді болды.
Көшпелі халықтар арасында әртүрлі әскери белгілер мен әлеуметтік мәртебе белгілері дулығаға бекітілді. Яғни, жауынгерлік бас киім қорғаныс функциясынан басқа, жауынгердің әлеуметтік жағдайын белгілеу функциясын атқарды. Дулығаның жоғарғы жағында келесі Ерекше белгілер бекітілген: ат құйрығынан немесе жібек жіптерден жасалған "шашақ" щеткалары, жалауша
"жалау" түсті матадан, "жыға" қауырсындарынан Сұлтан.Уақыт өте келе ат құйрығынан немесе жібек жіптерден жасалған шашақ щеткасы кәсіби жауынгер-батырдың айрықша белгісі болды.Дулығаның жоғарғы жағындағы матадан жасалған түрлі-түсті "жалау" жалауы әскери бөлімдердің сәйкестендіру белгісі ретінде қызмет етті. Бұрын соғыс кезінде әскери бөлімдерді анықтау үшін жауынгерлер дулыға мен үшбұрышты найзаларға түрлі-түсті жалаулар тағатын.Қорғаныс қаруы-қалқан. "Қалқан" қазақ қалқаны әрқашан дөңгелек және конустық немесе сфералық пішінді болған, мұндай қалқан жеңіл, бірақ берік материалдардан жасалған. Дайындау материалы бойынша мұражай коллекцияларынан қазақ қалқандары екі топқа бөлінеді. Былғарыдан жасалған қалқандар және металдан соғылған қалқандар. Көшпелі жауынгердің қалқаны әрқашан жеңіл және кішкентай болды. Олар бірдей оңай шағылысуы мүмкін едіжоғарыдан, артқы жағынан, бүйірден, алдыңғы жағынан соққы және оның қорғаныс өрісі өте үлкен болды.[4, б.152].