ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 25.10.2023
Просмотров: 92
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
| Курстық жұмыс | Н 3-1.1.34-2022 1 баспа 24.04.2023 |  |
«М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті» КЕ АҚ
Ұстаз институты
Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімдерін даярлау кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Ежелгі және хандық дәуір әдебиеті пәні бойынша
Тақырыбы «Құтты Білік» дастанының зерттелуі, нұсқалары, ондағы көтерілген мәселелер
Білімгер Уразбаева Аружан ___ Тобы__КЯ 21-3 ___________________
/аты-жөні/ /қолы/
Жетекші_ Әбдімомынов Е.Б __________________________
/қызметі/ /аты-жөні/
Қорғауға жіберілді «_____»_______________20____ж. _______________________
/қолы/
Жұмыс қорғалды «_______»___________20__ж. бағасы ____________________
/жазбаша/
Комиссия мүшелері: _ Саламатова Р.М ______________________
/аты-жөні/ /қолы/
_ Шормақова С.М ______________________
/аты-жөні/ /қолы/
______________________
______________________
/аты-жөні/ /қолы/
Тараз 20___
«М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті» КЕ АҚ
Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімдерін даярлау кафедрасы
Кя 21-5тобының білімгеріне Оразхан А ___курстық жоба(жұмыс)
/аты-жөні/
Ежелгі және хандық дәуір әдебиеті пәні бойынша
-
ТАПСЫРМА
-
1.Тақырыбы____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Тапсырманың арнайы нұсқауы _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
| 3. Есепке-түсініктеме жазбаларының негізгі тараулары (жұмыстары) | Орындау кестесі | |
| Көлемі, % | Орындау уақыты | |
| Қорытынды | 25% | 25.01.2023 |
| | | |
| Жаңа мемлекеттіліктің қалыптасу кезеңіндегі әдеби-қоғамдық ой | 25% | 05.02.2023 |
| | | |
| «Құтты білік» дастанының елді тәнті еткен ерекшелігі | 25% | 01.03.2023 |
| | | |
| Қорытынды | 25% | 01.04.2023 |
| | | |
| Пайдаланылған әдебиеттер | | |
| 5. Жобаның (жұмысты) жинақтау мерзімі | | |
| 6. Қорғау | | |
Кафедра мәжілісінде бекітілген «______»_____________20___ ж. хаттама № ______
Жетекшісі:
_____________________ _____________________ ___________________________
/қызметі/ /қолы/ /аты-жөні/
Мазмұны
Кіріспе.....................................................................................................4
I. ЖҮСІП БАЛАСАҒҰННЫҢ "ҚҰТТЫ БІЛІК" ДАСТАНЫ - САН-САЛАЛЫ-БІЛІМІ БАР ТЕРЕҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ШЫҒАРМА, ЗЕРТТЕЛУІ
1.1."Құтты білік" дастанын зерттеу.................................................................6
1.2 "Құтты білік" дастанының нұсқалары.....................................................8
II. «ҚҰТТЫ БІЛІК» ДАСТАНЫНЫҢ ЕЛДІ ТӘНТІ ЕТКЕН ЕРЕКШЕЛІГІ
2. Құтты білік " дастанының көркемдік ерекшеліктері....................................................................................................11
2.2 . Ел аузында жүрген «Құтты білік» дастаны...........................................18
Қорытынды............................................................................................................21
Пайдаланылған әдебиеттер..................................................................................23
Кіріспе
Ислам дәуіріндегі әдебиеттің ең көрнекті туындысы-Жүсіп Баласағұн Сага "кутадгу валиг" (берекелі білік). Жүсіп Хас Хажиб Баласағұн-XI ғасыр күзбек ақыны, оның есімі барлық шығыс елдеріне берілген данышпан-ойшыл, ғалым-энциклопедист, белгілі қоғам қайраткері. Жүсіп Баласағұнның есімі әлемдік әдебиет тарихында мәңгілікке мәңгілікке қалды мен қалдырған жалғыз әдеби мұра - "Құтты білім"дастаны. Бұл дастан - қазіргі түркі тілдес халықтардың ортағасырлық тарихи, қоғам қайраткері, саяси-зияткерлік, ғылыми, әдеби және мәдени дәрежесі, әдет - ғұрыптары, паным-сенім туралы өте қызықты және қызықты фактілерді беретін көркем шығарма. Ақын 1070 жылы хижраның есебінен "Құтты білім" дастанын жазды. Жүсіп Баласағұн сол жылы өзінің "Тамғаш қаған - хан Хан" дастанын жазды. Бограхан бұған риза болып, ақынға: "ұлы Хас
Қажыб " (ұлы уәзір, бас кеңесші). Этикалық-дидактикалық тұрғыдан, бейнелі және көркем тілде осы ән дастанында ағартушылық уағыздар түрінде жазылған қарапайым адамдардан бастап Бограханға дейін әр түрлі әлеуметтік топтардың мінез-құлқы, әр түрлі кәсіптердің иелері, олардың әрқайсысы қоғамнан алатын нормалар қандай болуы керек.орын қандай болуы керек екендігі көрсетілген. Жүсіп Баласағұн" Құтты білік " дастанды жазу барысында түркітілдес халықтардың ауызша әдебиеті мәселелері қаралды. бұлақтан еркін ішкен.
Осылайша, ақын мұны білуі керек мүмкіндіктер (абаттандыру құралдары, мақал-мәтелдер, Қанатты сөздер, Фразеологиялық өрнектер .Б.) тәжірибесі бар жазбаша әдебиет. Жүсіп Баласағұн Түркі ақын-ойшылы ретінде табиғаттың мұндай көктемгі жаңғыруы туысқан халықтардың тағдырын алдын ала анықтайды - мен білмеймін, - дедім мен. Дастанда бос емес тайпалардың күнделікті өміріне қатысты мал өсіру көбінесе афоризмдерге, бейнелі сөздерге, салыстыруларға ұшырайды. Жүсіп Баласағұн ел басқарды бүкіл Хан сарайы, Шадтан аспазға дейін мінезі, мінез-құлқы, ақылдылығы, қызметкерлердің міндеттері, ол бұл туралы Жеке айтты. Жүсіп Баласағұнның "Құтты білім" дастанында кедей, аш жетімдер - жесірлер,
кедейлер туралы айтып, ол елді басқарған губернаторларды мейірімді, жомарт, жанашыр болуға, мұқтаж жандарға мал таратуға - иә, - деді ол. Дастанда автор ерекше назар аударады және үлкен шабытпен жазады аса, маңызды мәселелердің бірі - адамдардың бір-біріне деген құрметі, ізгі ниеті! Гуманистік ақын Жүсіп Баласағұн мұны өмірдегі кез келген нәрседен артық біледі жоғары коя, жақсы-адам үшін жаман озар қасиеттері байлам көрінеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі:
Жүсіп Баласағұнның өмірі мен қоғамдық қызметі, X-XI ғасырларда, Орта Азия аумағында, қазақ философиялық, тарихи шындықты мойындаған халықтардың мәдени дамуының биіктерінің біріне айналған, поэмаға айналған аркау, ең бастысы-сұрақ-жауап барысында формация, композициялық ерекшелік, көлем мен сипат идеясының туындысында
әңгімелер, әңгімелер, әңгімелер, әңгімелер, әңгімелер, әңгімелер, әңгімелер, әңгімелер, әңгімелер. мен дастанда мақал-мәтелдер мен афоризмдерді қолдану, дастан көркемдік ерекшеліктерін жан-жақты ашу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жүсіп Баласағұнның "Құтты білім" дастанның идеялық-көркемдік ерекшелігін жан-жақты ашу, өз ойлары мен поэтикалық шеберліктерін көрсету және мектеп практикасында дастанды оқытудың тиімді тәсілдерін ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Жүсіп Баласағұнның "Құтты білім" идеялық-көркемдік дастаны ерекшелігін жан - жақты ашу; - білмеймін, - деді ол, - Мен бұлай болғанын қаламаймын., азаматтық жауапкершілікке, этикалық адалдық дәстүріне баулу; Жүсіп Баласағұн шығармашылығымен байланысты зерттеулермен танысу; шығарманың негізін қалаған тарихи фактілер мен аңыздардың себептері таным; Жүсіп Баласағұнның поэтикалық шеберлігі, ерекшеліктің стилистикалық анықтамасы.
Зерттеу ғылымы: зерттеу барысында ақынның өзіндік шеберлігі көрсетіліп, ақынның идеялық ойларының тақырыптық мәні анықталды, шығарманың стилистикалық срскности талдауы жүргізілді. Дастан идеялық-көркемдік ерекшелігі мен композициялық құрылымын ашуға назар аударылды.
Зерттеу ерекшеліктері: жүйелі сипаттама, презентация, салыстырмалы талдау; курет жұмысының құрылымы мен көлемі: кіріспеден, екі тараудан, пайдаланылған әдебиеттердің қорытындысы мен тізімінен және қосымша бөлімнен тұрады.
І тарау. ЖҮСІП БАЛАСАҒҰННЫҢ "ҚҰТТЫ БІЛІК" ДАСТАНЫ - САН-САЛАЛЫ-БІЛІМІ БАР ТЕРЕҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ШЫҒАРМА, ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. "Құтты білік" дастанын зерттеу
Қайта өрлеу дәуірі XI ғасырдағы түркі халықтарының тарихында көрнекті ақын, данышпан, оның есімі барлық шығыс елдеріне берілген-ойшыл, белгілі қоғам қайраткері Жүсіп Баласағұн замандастарынан және кейінгі ұрпақтар үшін ол тек дарынды ақын ғана емес, сонымен бірге белгілі ғалым, дәлірек айтсақ, натуралист, ризиет (математика), фалакият (астрономия), тарих, араб-парсы тіл білімі және тағы басқалар
- мен не екенін білмеймін. Дегенмен
- мен білмеймін, - деді Мен.
бір әдеби шығарма - "берекелі білік" дастан. Жүсіп-Баласағұн бұл дастанды хижрада 462 жылы жазған, биыл 1070 жылы жазуды аяқтаған. "Хан хандар" дастаны Сүлейман Арслан, Қараханов мемлекетінің негізін қалаушы (910-1210 ) ханға (908-955). Ол үшін хан өзінің Жарлығымен Жүсіп Баласағұнға "хас Қажыб" - "бас уазир" немесе "ұлы кеңесші"сөз сөйледі. Белгілі мәліметтер бойынша, ақын осы уақытқа дейін нақты орынға ие уточанбаған қаласында дүниеге келген Балсагун. Жүсіп Баласағұн Өз заманында Отырар, Фараб, кебаб, Ташкент, Тараз, Шу өңірі, Ыстықкөл, Ферғана, Қашқар жи саяси аймақтан шыққан. Тіл мәдениетіне келетін болсақ, ақынның тамыры түркітілдес халықтан шыққан. Жүсіп Баласағұн сол кездегі әйгілі мәдени орталықтарда білім алған., Қашқар және араб және парсы тілдерін жетік меңгерген Бұхара қалаларында менгерг Баласағұн ғылыми және философиялық шығармалар жазды. Ақсүйектер отбасынан шыққан Жүсіп Баласағұн, Қашқарда "күйе", "Нұршашқан" сияқты белгілі ғалымдар медреседе білім алған. Кейбір ғалымдар Джозеф Баласагун, сондай-ақ" саясат туралы" кітап, "энциклопедия туралы" кітап жазылған деп санайды.
Академик А. Нысанбаевтың ғылыми зерттеулеріне сүйене отырып [6]" берекелі біліктің" үш нұсқасы бар: Вена нұсқасы (1439), Каир нұсқасы (1895) және Наманган нұсқасы (1913). Ғалымдар бұл үш нұсқаның әрқайсысының сипаттамалық ерекшеліктерін қорытындылайтын "берекелі білік" екенін анықтады ол дастанның толық ғылыми негізделген мәтінін жасады. Париждегі дастан 1823 жылы әлемге ежелгі қолжазбаның ашылғаны туралы алғаш рет хабарлады шығу Вена нұсқасынан үзінді жариялаған француз ғалым берг Амадес. Венгр ғалымы Герман Вамбери (1832-1913) дастанның бірнеше тарауын неміс тіліне аударды және 1870 ж Инебрук ол қалада кітап шығарды. Бірақ " ку Сен. "біліктің" түпнұсқасы жеткен жоқ. (6. Нысанбаев А. "Құтты Білім" сол кезде"Қарахан" мемлекеттік мекемесі болған. Ата Заң күрдтер орнында / / Жүсіп Баласағұн (XI ғ.). - Аңыз адам: жұлдыз асыт. 2013. № 18 (78). 28-бет)
1796 жылы австриялық шығыстанушы ғалым И.Хаммер Пургсталь ұйғыр әрпімен көшірілген елшілік қызметіндегі Гератты табады. Ол дастанды Венадағы король сарайының кітапханасына жазды тапсырылды. Дастанның қысқаша сипаттамасын жазып, кітап катологына жүгініңіз кірістіреді. Қолжазба туралы алғашқы мақала жарияланған ғалым-оқытушы, араб, парсы, түркі тілдері кафедрасының меңгерушісі П. А. Жұмер 1825 жылы "Ұйғыр әріптерімен Түрік қолжазбасының уақыты" деген атпен Азиялық зерттеулер журналында жариялады. 1857, 1861 жылдары И. Н. дастанының алғы сөзінен үзінді. Березин мен Н. И. Ильминский өз кітаптарында. 1870 жылы венгр ғалымы Герман Вамбери-мен білмеймін, - деп жауап берді Я. Жаңа тер. Жаңа " жариялау және зерттеу тарихының жаңа кезеңі б.в. Ра м). Ол" берекелі білікке " жиырма бес жылды арнайтынын айтты. Оның дастанды зерттеуі оның сапарынан басталады.
Араб әрпімен жазылған" берекелі біліктің" екінші нұсқасын неміс зерттеушісі Б. Мориц 1896 жылы Каир кітапханасынан тапты. В. В. Радлов бұл нұсқа туралы 1898 жылдың ортасында толығымен тұтқынға алынып, Шығыстану институтының Ленинград бөлімінде колжаз қорына тапсырылды. Вена, канр екеуіне негізделген колжазб дастанның толық транскрипциясы бар Лем тіліне аудармасы В. В. Радло 1910 жылы жарық көрді. "Сәтті кәсіпкерлік" баспа, аударма, зерттеу ісіне жиырма бес жыл өмір сүрді. Радлов В. В. ұйғыр тілінің грамматикасы "берекелі біліктің" сөздік индексін құрастыру жұмыс. бірақ ол ойынды жүзеге асырды
Маловқа уақыт жоқ, в. в. Радловтың аудармасы "тілдің дыбысына терең еніп, шеберлікпен таң қалдырады". Үшінші нұсқа-Намангандағы жеке адамның кітабы 1913 жылы А. З. Валидов тапқан.Сага нұсқаларының енінің бұл сапасы қарастырылады.Бұл нұсқаны 1925 жылы Өзбек ғалым Фитрат қайта ашты, ол сагалар туралы мақала жазады, жинақта сагадан үзінді жариялайды.
Елу жасқа дейін "бақытты білік" туралы бірнеше зерттеулер жинақталады. 1951 жылы С. Е. Малов әйгілі "ежелгі түркі жазуы ескерткіштер" кітабын шығарды. шармадан үзінді жарияланады, оның соңында зерттеледі Дастан тарихы аты әдебиеттер тізімінде көрсетілген. "Берекелі білік "дастаны туралы КТЗ зерттеу нәтижелерімен А.А. Валитова, С.Е. Малов, Р. Р. Ар Дилашар, с. Бамер, к. Қырымов, и. в. Стеблева, и. в. Баролина, Н. В. Насилов, А. А. Егеубаев және т. б." кеңестік туркология " журналдағы мақалалармен танысуға болады. Белгілі абайтанушы ғалым.
М. Мырзахметовтың "құттықтауы" білік керек "және" Абай " мақаласы ерекше танылған. "Құтты білім", әсіресе ақын және ғалым Асқар Егеубаевтың еңбегін ерекше атап өту керек. Бұған дейін баспасөз беттерінде түрлі қақырықтардан үзінділерді оқымай, қазақ оқырманы Жүсіп Балас баталы білікпен " қайта қосыла алмады.1986 жылы қазақ тілінде а. Егеубаевтың аудармасымен кітап шығып, біздің қолымызға тиді. "Берекелі білік" белгілі-белгісіз себептермен де қазіргі ұрпаққа кешігіп келеді, оның халық арасындағы қадір-қасиеті бұрыннан жоғары болған, тіпті таңқаларлық. Бұл ойға а. н. Самойловичтің ақпараты, В. В. - ның дәлелдері сүйенді. Бартольд куәлік етеді ""Кутадгу билиг, осы уақытқа дейін белгілі қолжазбалардың аздығына қарамастан, бір кездері белгілі бір халықты пайдаланған, Сарайшықта Кутадгу билигтің өлеңдерін қолдайтын қолтаңбасы бар саз ыдыстың табылғанын көруге болады ""Асқар Егеубаев" Құтты келісім " 1986 жылы Қазақ тілімен бірге 198 идея- қазақ әдебиетіне қосқан көркемдік үлесі дастан а кандидаттық диссертациясын қорғайды. Оның" берекелі білігі", мерзімді баспа беттерінде ғылыми мақалалар жарияланады. Асқар Егеубаев" Құтты Білім " және Абай өз шығармаларында ойдың үйлесімділігі мен сабақтастығын ашық көрсете отырып берген. Асқар Егеубаевтың 2001 жылы жарық көрген "Құлабыз" атты еңбегінде ол дастанның көркемдік ерекшеліктерін айқын көрсетті. "Баталы білік" х. Сүйінішалиев" өз кітабында қазақ әдебиетін қалыптастыру" Поэтика Гасыров "зерттеу" Поэзия Гасыров " жұмыста дамып, толықтырылуда. Мұндай кітаптағы мақалада "берекелі біліктің" мазмұнында қазіргі дастанның көптеген үзінділерін келтіре отырып, ол ақылға қонымды Жолдар көп емес деген қорытынды жасайды.