ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 25.10.2023
Просмотров: 94
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Ол Абайдың шығармаларында бірнеше тақырыпты баяндайды. "Құтты білім" дастаны А. Қоңыратбаев пен Н.Келімбетов тарапынан байыпты әңгіме болды. М.Әліпханұлының "Құтты білім" шығармалары дастанның көркемдік ерекшеліктері мен Абай шығармалары ұқсастық үшін жазылған. А. Х. Қасымжанов пен М. Орынбеков философиялық-мен білмеймін. "Бата алған шебер", бәріміз білетіндей, бұл өте асыл іс болар еді. Р. Бердібаев атап өткендей, дастанның әртүрлілігі туралы тарихтың көп бөлігі әлі алда.
1.2. "Құтты білік" дастанының құрылымы
Ежелгі Шығыс іліміне сәйкес, әлемді төрт нәрсе ұстайды: жер, су, ауа, от. "Берекелі білікте" қоғамдағы үйлесімділік, өмірде осы төрт нәрседен тұрады. Негізгі дастан идея төрт Қағидада көрсетілген [8; 161]: біріншісі мемлекетті басқару үшін қараңғылықты тудырды әділ заңның болуы. Автор Кунтуда Патшаны әділдіктің бейнесі деп санайды. Екінші, бақ-дәулет, яғни елге қоныстануға деген ұмтылыс. Бақ-дәулет мәселе туралы дастанда айталды патшаның евнухы сурет арқылы қосылды. Үшінші, ақылға қонымды. Ақылдың әлеуметтік рөлі ұлы Нндульмиш (Уддульмиш) түрінде ән айтады.
Төртіншіден, қанағаттану мәселесі. Бұл сұрақ дастанда туыс,
Одгурмиштің (Одгурмыш) бейнесі арқылы әңгіме жүреді:
Ол өз кітабында көп айтады,
Бұлт сөздерінен бақылаулар.
Солардың бірі-ақиқат жолы-әділдік,
Екіншісі-құт пен Даыс, Дәулет.
Үшіншісі-ақыл мен ақыл,
Төртінші-артықшылық, қанағаттану
Дастан 6520 композициялық құрылымы бойынша (екі жол өлең). Бұл 13000 өлең жолы.Дастан сексен бес бөлімнен тұратын қара сөз бен өлең түріндегі кіріспеден тұрады және қорытындыдан тұрады. Алғашқы төрт бөлім діни мадақтауға арналған, бесіншіден жетеуі планеталар мен шоқжұлдыздардың белгілерін сипаттауға арналған, ал алтыншы бірінші бөлімдер негізгі бөлімге кіріспе болып табылады. Мүмкін оңтүстік бөлігі он екінші бөліктен басталады. Ол басты әндер мен кейіпкерлердің хат-хабарларынан тұрады. Шығармалары негізгі бөлімдер екі жол түрінде жазылған месневи. "Құтты білім" дастанының сюжеті-бұл автор ұсынған этикет-моральдық, дидактикалық міндеттерге, яғни. шығарманың әділдігіне, БАҚ-байлықты, ақыл-ойды бейнелейтін төрт кейіпкердің іс-әрекетіне, қанағат тікелей байланысқа негізделген. Дастанның сюжеттік желісі қарапайым бола бастайды. Кунту королі жерді өзінің әділ саясаты деп атады Машхур болады. Құдіретті және әділ патшаның даңқын естіген ол оны іштей таңдандырды болган Айтол есімді данышпан осы Патшаны іздеу үшін алыс жолға шығады. Ұзақ уақыт бойы полицейлер қиыншылыққа тап болып, ақыры Кунтуданы табады. Король Айтолд Мұқият тырысады.Ақырында, патша оны уәзір етіп алады. Патша енді мемлекеттің барлық істеріне сенеді. Айтолд уәзірі кезінде елдегі жағдай жақсарып, БАҚ-тың әл-ауқаты артып келеді. Айықпас аурумен ауыратын Айтолд.
Уәзір өлім төсегінде жатып, кунту патшаға жүгініп, ұлы жас болып, келісім-уағыз айтады Агдульмика. Көптеген жылдар өтеді. "Мен білмеймін", - деді ол. қызметке бағынады. Ол жас болса да, көп ұзамай оның бизнесі шеберлігімен, адамгершілігімен ерекшеленді. Бірте-бірте ол әке басу арқылы ол патшаның ең жақын сенімді адамына айналады. Патша енді мемлекет оған істерді тапсырады. - Мен сенің не істеп жатқаныңды білмеймін бе? жақсы жүргізуші. "Мен білмеймін", - деді ол. мемлекет керемет гүлге айналады. Бірде патша онымен Угдулмышқа көмектесу үшін сөйлесті - мен бұл нені білдіретінін білмеймін, деді ол. Содан кейін іс бойынша Угдульмиш бір лайықты туысы бар екенін ескертеді. Бұл адамның аты-Оджурмыш. Қалай болғанда да, Уддульмышке патша бұл
адамды тауып алып,маған оны өзіммен бірге алып келуді бұйырды. Угдульмиш көп іздеді және Ақыры Оджурмишті тапты. Бірақ ол бұл өмір болды, онда барлық рахат болған жоқ, ал бейбітшілікке жету жолындағы барлық нәрсе таудың кезіп жүргені белгілі болды. Дана бес күндік пәк қыз патша сарайында жоғары, өмірге оралғысы келмейтінін мәлімдеп, лауазымынан, атағынан, мүлкінен бас тартады. Патша үш рет жұмсады огдульмаш және қайта-қайта оралды ұлы сарай шақырады. Бірақ доруш патша сарайына бармайды. Кунту үшінші рет шақырылған кезде дана-Қызметке емес, менімен сөйлескенде, қонақ болсын, бізге өсиет-өсиет айтсын. Сонда ғана ол патшаға келеді. Олар ұзақ сұхбат алды.Бір-біріңізге сұрақ қойыңыз және оған жауап беріңіз. Содан кейін ол тағы да мылтық дорбасын іліп, жоғарыға көтерілді. Ақылы көл-көсір дәуірлігінің бұл әрекеті Өгдүлмітшіні ауыр ойға қалдырады. Адам есейіп, таяқ ұстаған кезде, бұл өмірдің күнделікті алаңдаушылығына байланысты - сіз не қаламайсыз? немесе әркімнің өз өмірі бар өлгенше калген жұмысын жалғастыру керек пе? Угдульмиш бұл сұраққа жауап таба алмай, дел-сал. Ақыры ол таудан үңгір тапты-Мен білмеймін, деді ол. Девуиш оған ""бұл өмірдегі адамдар үшін жұмыс істеу жақсы нәрсе, сондықтан өз міндетіңді әлі де адал орында",-деді ол кеңес береді. Угдульмиш оған алғысын білдіріп, қызметке оралды. Жылдар жалғасуда. Бірде Одгурмыш ауыр науқасқа-мен білмеймін, - деп жауап берді Огдульмиш. Ол келеді. Жазылмаған дәрет ыдысына-мен білмеймін, - деді Мен. Ақыры-мен білмеймін, - деп күбірледі ол. Дастанның сюжеттік желісі қарапайым бола түсуде. Әрине, "берекелі білік" дастанының мағынасы бұл қарапайым сюжетте емес. Мұндай сюжет дидактикалық жұмыстарда көмекші функцияны орындайды.
Басқаша айтқанда, бұл дастанда көтерілген негізгі мәселе - жұмыс
кейіпкерлер өмір сүрген огигтерде емес, автордың уағыздары мен ағартушылық сөздеріндегі кейіпкерлерде - жауаптар жатыр. диалог түрінде жазылған сұрақ-жауап Авестадан жатқа жазылған болды. Ж. Баласағұни осы дәстүрді жалғастырады және - білім кке өз ізденістерін батырларға дейін қысқартады. Адам бұл мүмкіндіктер шексіз, адам әділеттілікке қол жеткізе алады, мұсылмандардың қырық қарызы-танымдық процестегі ғылымның рөлі дейді О.бала тәрбиесі, адамгершілік және тағы басқалар қамтылған [2; 90].
(Қыраубаева а. ежелгі әдебиет. 5 Том, шығармалар жинаңыз. Т. 2 / басылымға том дайындады: г. Асқарова, Н. Матбек.- Алматы: Онер. 2008 . б 216 Б.)
Шығармада кейіпкерлер-бұл дүниелік қыңырлықтардың жалғандығы, берілген жақсылықтардың тұрақсыздығы, ізгілік, әділеттілік, ақыл-парасат, құпия-білімді, ұстамдылықты, мырзалықты бағалау керек.І кітабы және бизнестің қай түрі маңызды болса да, оны адал жасай алатын адам ғана өз еңбегінің жемісін көреді деген ой.Мен асағұнның "Құтты білім" дастанында басты міндет-халыққа қуаныш, бақыт, өркендеу әкелу, "кедей халықты бай ету" деп ерекше атап өтілген. Дастанда айтылған бұл ойлар және әндердегі "Күлтегин" идеяларының шығу тегі, шығу тегі бұл соншалықты қиын емес. "Құтты білім" дастаны - бұл түркі тілінде жазудың бай тәжірибесі ол жинамаған дәуірде жазылған. Әрине, осы уақытта Жүсіп Баласағұн өз шығармасын араб немесе парсы тілдерінде жазу оңайырақ болар еді. Себебі, сонымен бірге Шығыстың классикалық әдебиеті араб-парсы тілінде дамыды, көркем образдар жасаудың таңғажайып үлгілерін көрсетті. Оның үстінен" биіктіктің " авторы араб және парсы тілдерінде сөйлеп қана қоймай, поэтикалық, прозалық шығармалары бар тілдер иә, Жүсіп Баласағұн араб-парсы поэзиясының дәстүрінен бас тартты. Бұл өз ана тіліндегі-түркі тіліндегі күрделі көркем шығарма "мен білмеймін, - деді ол, - Мен бұл нені білдіретінін білмеймін.:
Араб және Тәжікстан тілдерінде көптеген кітаптар бар,
Біздің тілімізде бұл әзірге жалғыз.
Тек шебер білгірлер,
Ақылды ұзақ-киінін.
Мен түрік әндерін жазғанымды біл, Дұға ет, мені ұмытпа. (44,45)
II тарау. "Құтты білік" дастанының жанрлық ерекшелігі
2. «ҚҰТТЫ БІЛІК» ДАСТАНЫНЫҢ ЕЛДІ ТӘНТІ ЕТКЕН ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1. Құтты білік " дастанының көркемдік ерекшеліктері
1069-1070 ж. жазылған адамгершілік пен адамгершілікке, білім, түркі тілінде біліктілікке, әділдікке және еңбекке шақырады филос дидактикалық шығармалардың жетекшісі. Баласагунни Ұлы Отан соғысы кезіндегі елдің билеушісі-билеуші хан-билеуші биліктің шешен шежіресі ретінде, шебер іс ретінде ұсынылған: зорлық-зомбылық-жалын, бәрін өртеу, Заң-жақсылық, жанды су сияқты тамақтандырады. Егер сіз елді ұзақ уақыт билегіңіз келсе, халықты заң бойынша басқарыңыз. "Берекелі білік" дастанының негізгі идеясы этикалық-дидактикалық бағыт-маршрутта автор шығарманың басты кейіпкерлерімен танысады-мен білмеймін. Бүкіл мемлекетті басқарған патшаның аты кунту болды және оның өзі әділдік пен шындықты аллегориялық түрде көрсетеді, айтол патшаның евнухы бақыт пен байлықтың символы ретінде қарастырылады. Дастанда аспандағы толық ай елдің бұқаралық ақпарат құралдарының жетілуін білдіреді. "мен білмеймін", - деді ол. Угдульмиш" мақтауға тұрарлық " - жалпы мағына сурет ретінде қабылданады. Ол уәзірдің ұлы.Одгурмыш" дабыл " бейнесі қарапайым қағида, оған сәйкес әр адам қолда бар нәрсені қанағаттандыра алуы керек. Сонымен қатар, Оджурмыш болашағында Әмірді түсіндірме дәрет түрінде алды, атап айтқанда, адамгершілік, этика, тәрбие туралы тараулар бар: соның ішінде автор дастаны барысында болып жатқан барлық оқиғалар-дидактикалық мәселелермен тікелей байланысты
Айталық, 14-20 тарау дастандары Кунтуда мен Айтолданың өзара әңгімесін білдіреді.А. айтолдыммен және Одурмышпен сұхбат 21-тарауларда. Кунтуда мен Угдульмиштің диалогына дастанның 24-38 және 72 тарауларының авторы әрі қарай Огдульмиш пен Одгурмыш (40-44, 46-67 тараулар), Кунтула мен Одгурмыш әңгімелері (70 - 71 тараулар), Айтолданың кунту (23 тарау) жазған хаты, кунту хаты екі хат (39,45 тараулар) однурмышцқа арналған сәлемдесу хаты (тарау 44). Джозеф тон барлық хан, елді басқарған патшадан бастап, аспазға дейін сарай түрі, мінез-құлқы, тоқыма станоктарының интеллектісі, міндеттер қандай болуы керек екенін бөлек белгілейді, жауапкершілік шығады.Ақын әңгімені билеуші патшаның өзінен бастайды.
Ел халқы ақыл - ойды басқаратын адам-теңіз, тікелей жану, сөз шырын, өнер және ол мінсіз, ашық қолдарымен, кең мінезімен, зұлымдықсыз болуы керек. Білім мен өнерден құралақан әділ басқара алмайтынын айтады. Жүсіп Баласағұн ел билеушісіне, бекке жоғары талаптарды ақыл-ойды жетелейтін бүкіл адам қояды-теңіз, ниет-түзу, сөз шырын Юн кемелдікте, ашық құшағында, кең мінезінде, ашуланбай болу.Құралақан жанның білімі мен өнерінен ол мүмкін емес екенін дұрыс айтады. Жүсіп Баласағұн ел билеушісіне нұсқау берді, бекке (әкімге) талаптар қойылады.Бүкіл елді басқаратын адам үлкен интеллектке, білімге ие, Өнер мен білімді жоғары бағалайды, кішіпейіл, ақкөңіл, жомарт, "көз-ток", "сөз-шок", "тіл-майда", олар қарапайым адамдарға қамқорлық жасайды.жан болуы керек.Сонда ғана мемлекет, алтын-күміс қазынасы адамдар бақытты болады дейді: ел өркендеп, халықты байытады, алық санының артуымен Даңқ.(1925) алтын толтырылған қаз гип, жау да біздің мойнымызды айналдырар еді. (1926) Бек тегін" білім " деп аталмайды. Егер білім берілсе, ол бос қалады.(1953) білімді, ақылға қонымды, қолдаушы халық, Жомарт, көзіне риза.(1964)
Жүсіп Баласағұн ел билейтін билеушінің қадір-қасиетіне, мінез-құлқына, сондай-ақ олардың қоғамдағы рөліне қатысты басқа да талаптар қойылады. Бірақ қанша шебер болса да, қанша адам болса да, елді басқарған адам мемлекетті сәтті басқара алмайды, бүкіл іс жалғыз. Мемлекеттер ұлыстар мен елді мекендердің күші мен өркендеуін қалпына келтіру үшін ол патша үшін жағдайдың қайнар көзін білді, сондықтан оның байлығы бірнеше есе артады адал, меккелер қажет. Ақын-осындай көмекшілердің бірі-билеуші кеңесші-мен білмеймін, - деді Я.бұл бақылаушы уәзір дейді. Ең бастысы-мемлекет уәзір Мемлекет басшысының Жарлығы-халыққа, ал халықтың талаптары-билеушіге беріледі. Сондай - ақ билеуші мен қарапайым халық арасындағы кателизм - мен білмеймін, - деді.: