Қазақстан Республикасының білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында [6] еліміз дүниежүзілік экономикалық форумның «XXI ғасыр дағдыларындағы ауытқуларды зерттеу» рейтингі бойынша мектеп оқушыларының танымдық-шығармашылық, құзіреттілік деңгейлері төмен дәрежеде екендігін хабарлайды.

Математика пәні бойынша педагог кадрлардың біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасында [7] жаңартылған оқу бағдарламасы аясындағы педагогикалық тәсілдер, соның ішінде оқушылардың зерттеу дағдыларын дамыту және зерттеу жұмысын іске асыруға арналған тапсырмаларды әзірлеу маңыздылығын атап көрсетеді.

Жаңа білімді игеру қабілеттілігімен түсіндірілетін зерттеу әрекеті белгісізді іздеу арқылы танымдық әрекетпен байланыстырылады. Осыған байланысты, қазіргі күнде оқушылардың зерттеу біліктілігін қарқынды дамытуды көздейтін, өз зерттеу жұмыстарында ой-тұжырымдарын айтқан ғалым-әдіскерлер: Қ.Б. Жарықбаев, А.Е. Әбілқасымова, Ж.И. Икрамов (ойлау), В.А. Далингер (ұғымішілік, ұғымаралық), В.И. Гусев, Ә.І. Сембаев және т.б. Соның ішінде, оқыту үдерісіндегі педагогикалық-психологиялық шеберлік жағынан зерттеп оқытуды танымдық көзқараспен ұштастырған әдіскер Р.С. Омарова болса, жалпы математика пәнін оқыту үдерісінде оқушыларды зерттеп оқытуға баулу қажеттілігін жоғары деңгейге көтеруді меңзеп, осы салада бірқатар жұмыстарды атқарып жүрген отандық ғалым-әдіскерлер: Ә.К. Қағазбаева, И.Б. Бекбоев, А.Е. Әбілқасымова, Е.Ж. Смағұлов, Д. Рахымбек, М. Есмұхан және т.б.

Бұл ғалымдардың еңбектерінде математика пәнін оқыту барысында оқушыларды жаңа білім алуға бағыттайтын, ақыл-ой қызметінің шарықтауына әсер ететін зерттеу қызметін дамыту үшін оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау қабілеттіліктері және танымдық қызығушылығының қалыптасуына көбірек көңіл бөліп, мұғалімнің тарапынан таңдалынып алынған есептерді өздері орындауға итермелеу; зерттеуге үйрету; болжам жасау арқылы кері байланыс орнату; олардың жеке қызығушылықтары мен шығармашылық қасиеттерін тоғыстыра отырып, ізденушілік белсенділігін продуктивті етіп жасай білуді жекелеген сыныптарға емес, жалпылама тұрғыда пайымдау жасайды. Осы мәселеде арнайы сыныптар бойынша немесе математика пәнінің жеке салалары бойынша жасалынған зерттеу жұмыстарының саны айтарлықтай көп емес. Мысалы, геометрия пәнінен Б.Д. Дыбыспаевтың «Цилиндрді тең шамалы бөліктерге бөлетін қималар ауданын зерттеу», «Особенности руководства научными проектами школьников по геометрии» еңбектері, М.А. Утешова негізгі мектеп алгебрасын оқыту барысында деңгейлік тапсырмалар арқылы оқушылардың зерттеушілік қызметін дамыту әдістемесі, төменгі сынып оқушыларында зерттеушілік қызметті жетілдіруді М.Ө. Мұсабеков қарастырған болса, Р.І. Қадірбаеваның «Оқыту үдерісіндегі жаңа технологиялар» атты еңбегінде Р.Г. Хазанкиннің әдістемесі бойынша есептерді шешуде мақсатты бағдарланған технологияны пайдаланып, жалпылау мен жүйелеу алгебра пәнін оқытудағы оқушылардың логикалық ойлауын дамыту құралы екендігін көрсетіп, оқушылардың математикаға қызығушылығын зерттеу әрекеті арқылы арттыруды көздейді.

---

Қазіргі кездегі зерттеу қызметін танымдық ізденімпаздық қабілеттілікті қалыптастыру тұрғысынан Л.В. Занков, Т.И. Шамова, А.Е. Әбілқасымова және т.б. ғалымдардың саралауынша, ізденіс белсенділігінің жоғары деңгейіне - оқушылардың танымдық есептерді анықтауы; зерттеу әрекетін ойша бекітіп, оны өзгенің көмегінсіз ұйымдастыра алуы жатқызылады [8].

Зерттеу іс-әрекетін нәтижелі жүзеге асыра алатын оқушыны әзірлеуде төмендегідей педагогикалық-психологиялық талаптарды ескеру қажеттігін ұсынамыз:

• 
  алдағы қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін оның тәжірибелік және зерттеушілік даярлықтарының байланыс табуы және соған ынталы болуы қажет;
  
• 
  оқушыда ізденімпаздық, зерттеуге қызығушылық, сыни көзқарас, шығармашылық, байқағыштық секілді қасиеттер қалыптастырылуы тиіс;
  
• 
  тиімді ізденіс әдіс-тәсілдерін таңдауды, өз бетімен зерттеу мәселесін табуды, бастапқы ақпаратты алынған нәтижемен салыстыра отырып болжау жасауды, бағалауды, қосымша әдебиеттерді қолдану арқылы жаңа міндеттерді қоюды білуі қажет.
  

Теориялық талдау нәтижесінде математиканы оқыту үдерісінде зерттеу ізденісі мына кезеңдерден тұратынын айтуға болады:

1. Уәждемелік қызмет.

2. Мәселені қою.

3. Нақты материалды жинау;

4. Алынған материалдарды (нәтижелерді) талдау.

5. Болжамды ұсыну.

6. Болжамды тексеру.

7. Болжамның ақиқаттығының дәлелі.

8. Қорытынды.

Әрбір зерттеу ізденісі өзінің табысты жүзеге асыру бағытын ұйымдастыруда шығармашылық ойлау компоненттерін қалыптастыруды көздейді (1-кесте).

1-кесте. Шығармашылық ойлаудың компоненттері

Зерттеу кезеңдері	Шығармашылық ойлаудың компоненттерін қалыптастыру
1.Уәждемелік қызмет	Қарама қайшылықты көру
2. Мәселені қою	Мәселені тұжырымдау. Ойлаудың диалектілігі. Жалпылау.
3. Нақты ақпаратты жинақтау	Қажетті ақпаратты табу және оны тасымалдау, мәселенің жаңа жағдайында қолдану. Ойлау икемділігі. Идеяларды күшейту қабілеті.
4. Алынған нәтижелерді жүйелеу және талдау	Ойлаудың сынилығы, бағалау пайымдауларын жүргізу қабілеті, талдау, жіктеу, жалпылау.
5. Болжам ұсыну	Болжамды ұсыну қабілеті
6. Болжамды тексеру	Интеллектуалды - логикалық қабілеттер
7. Болжамның ақиқаттығының дәлелдемесі	Қажетті ақпаратты табу және оны тасымалдау, мәселенің жаңа жағдайында қолдану. Ойлау икемділігі. Идеяларды күшейту қабілеті.
8. Қорытынды	Бағалау пайымдауларын, талдауды, жіктеуді, қорытуды жүргізу қабілеті

---

Қазіргі таңда математиканы оқыту үдерісінде зерттеу әрекетін дұрыс ұйымдастыра алу мен оқушыларға жағдай жасау арқылы олардың зерттеу қабілетін дамытуға бағытталған тапсырмаларды құру мен қолдану қажеттілігі, әдістемелік тұрғыдан оны пәнішілік оқыту үдерісінде жүзеге асыру әлі де толыққанды қамтамасыз етілмей отыр. Жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша мектеп оқулықтары мен есептер жинағының басым көпшілігінде есептердің зерттеу қызметімен өзара байланысы аз екендігі: көп жағдайда белгілі-бір стандартталған ережеге сәйкес қолданылатындығы рас. Мұндай кезде астарлы мағынасы терең болатын, ойлануды қажет ететін есептер стандартты есептерге қарағанда оқушы үшін әлдеқайда қызықты және олардың танымдық қызығушылықтарын арттыруда пайда болатын жаңаша сұрақтардың тууына, оқушы санасында сол сұрақтардың көбеюімен зерттелінетін мәселені көре білуіне әкеп соғады.

Зерттеп оқыту қызметінің басты қасиеті зерттелуге қажетті нақты объектінің құрылымын көре білу яғни, бір есепті басқа есеппен салыстыра отырып құрылымдық ұқсастықтарын айқындау. Мысалы: "3 литр және 5 литр ыдыстың көмегімен үлкен бөшкеге 22 литр айранды қалай құюға болады?" немесе "Қалтаңыздағы 22 теңгеңізді 3 және 5 теңгелік тиындар арқылы қалай ұсақтайсыз?”

Бұл есептер сырттай қарағанда әр түрлі көрінгенімен математикалық құрылымдары жағынан ұқсас. Мұны шешуде оқушылар өзгенің көмегіне сүйенбейді керісінше, арнайы тәсіл болмағандықтан ойлану үстінде проблемалық жағдаятқа тап болады. Осыған орай білім алушының ізденушілік әрекеті мен ынтасы, қызығушылығы күшейе түседі. Миын шабуылдату арқылы әртүрлі кедергілерге жолығып, тіпті сабаққа бейжай қатынасатын оқушының өзі де қойылған мәселені шешуге тырысады. Бұл дегеніміз оқыту үдерісінде мұғалімнің тарапынан таңдалынатын есептердің белгілі-бір шекарамен шектеліп қалмауы, оқушылардың танымдық қызығушылықтарын арттыратын тапсырмаларды көбейтуді, оларды зерттеу іс-әрекетіне үйретуді, қойылған мәселені көре білуді және орнымен қолдануды, болжам жасай алуды қажет етеді.

---

2. Мектепте 9 сыныпта Геометрия пәнін зерттеп оқыту технологиясын қолдану әдістемесі
2.1 Негізгі мектепте геометрия курсын оқытуда оқушыларды зерттеу іс-әрекетіне баулу

PISA-2015 халықаралық салыстырмалы зерттеуінің қорытындысы бойынша еліміз Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының елдеріндегі қатарластарынан әлі де болса математикадан және жаратылыстанудан 1 жылға артта қалып отыр. Мұндағы, артта қалушылыққа себепші факторлар: негізгі мектеп оқушыларының функционалды математикалық сауаттылық деңгейінің төмендігі; оқушыларға берілетін қосымша білімнің жетіспеушілігі; фундаменталды математикалық идеялардың бірден-бір саласы болып табылатын кеңістік пен пішіннің, графиктердің жалпылай айтқанда, геометриялық білімнің жеткіліксіздігі болып отыр. Сол секілді геометрия пәнін оқытудың өзінде де кемшіліктерді байқауға болады: сабақта пәннің ескірген әдіснамаларының әлі күнге дейін көрініс табуы; жаңартылған оқыту әдістері мен мазмұнындағы оқыту технологияларының тек қағаз жүзінде ғана іске асуы. Сонымен қатар, сыни көзқараспен талданбаған ақпараттың шамадан тыс көп болуы, оқушылардың оқуға деген ынтасының және пәнге деген қызығушылығының төмендеуіне, денсаулығының нашарлауына әкеліп соғады.

Бұл мәселені шешуде оқушылардың іс-әрекетіндегі белсенділігі мен білім жетістіктерін арттыруға, оқыту үдерісін тиімді ұйымдастыру мен қолдану аясынан жаңартылған білім беру технологияларының ішіндегі зерттеушілік технологиясының басымдылығы өзге технологиялармен тығыз байланыстылығында болып отыр.

Тұлғаның өзбеттілік танымының басты атрибуты болып табылатын оқушының өз бетімен танымдық әрекетті жүргізу тәжірибесінің қалыптасуына оқытуды ізгілендіруде зерттеп оқыту технологиясын қолдану ерекше ықпал етеді. Оны іске асырудың жолы оқыту үдерісіндегі оқушылардың танымдық қызметін арттыруға яғни, есепті мұғалімнің басқаруымен ғана шығара алатын репродуктивті (төменгі) деңгейден ішінара іздеу (орта) деңгейіне және шығармашылық, зерттеушілік (жоғарғы) деңгейге дейінгі жолдарды игертуге, баулуға бағытталған.

Алдын-ала шешімі белгісіз шығармашыл, зерттеушілік тапсырманы оқушылардың жауабын іздеумен түсіндірілетін зерттеу іс-әрекетін геометрия сабағында ұйымдастыру бойынша жұмыс жүйесіне енетіндер:

• 
  оқу сабақтарында стандартты емес геометриялық есептерді шешу мен зерттеушілік әрекетті күшейтуге жол ашатын проблемалық жағдаяттарды жасау, геометриялық білімді өзектендіру мен болжамды жүйелі құрастыру үшін күрделі сұрақтарды іздеу мен шешуде оқушылардың танымдық әрекеттерін белсендендіру;  экспериментті моделдеу, болжамды ұсыну, тәжірибеден өткізу, бақылау, талқылаулар, шығармашылық жұмыстар;
  
• 
  сыныптан тыс іс-әрекетте зерттеушілік және шығармашыл жобалар, олимпиадалар, конференциялар, байқауларды ұйымдастыру және өткізу.
  

---

Мұндағы оқытушы тарапынан туындайтын қиындық: оқушылардың жұмыстары олардың өздеріне білімді меңгеруде қызықты етіп ұйымдастырылуында жатыр.

Негізгі мектепте геометрия курсын оқытудағы оқушылардың ізденіс белсенділігі мен зерттеу іс-әрекетіне қызығушылығын күшейтуде танымдық қызметті дамытуға арналған есептерді: алгоритмдік, жартылай эвристикалық және эвристикалық есептер деп бөлуге болады [9].

Алгоритмдік есептерді геометриядан негізгі фундаменті жоғары бала да, орташа бала да шығара алуға шамасы жетеді. Себебі, ол белгілі бір формулаға немесе ережеге сүйеніп шығарылатын есептердің қатарына жатқызылады. Мысалы, берілген суреттен тең немесе бағыттас векторларды табу; арнайы формуланы қойып есептеуге арналған есептер: векторлардың скалярлық көбейтіндісі, вектордың ұзындығы т.с.с.

Жартылай эвристикалық есептер зерттеушілік қызметінің ізденіс белсенділігін, дивергентті ойлауды азда болса талап ететін, өтілген тақырыптармен байланыстырылып тәжірибені қажет ететін есептердің тобы. Мысалы, векторлардың теңдігі және екі вектор арасындағы бұрыш, векторларға амалдар қолдану т.с.с. Алгоритмдік және жартылай эвристикалық есептер арнайы алгоритм бойынша шығарылатындықтан оларды жалпылай алғанда стандартты есептермен пара-пар деп қарастыруға болады.

Ал қарама-қайшылықты көру арқылы қойылған мәселені шешуде өздігінен болжам жасауға бағытталған эвристикалық есептердің шешімдерін іздеу үдерісінде жекелеген алгоритмдерді ажыратып көрсету қажет болады. Мысалы, нөлдік векторды кез-келген векторға коллинеар деуге бола ма? Жазықтықтағы берілген нүктеден бастап берілген векторға тең қанша вектор салуға болады? Осы сияқты сұрақтарды қою арқылы оқушының ойлануына жағдай жасаумен қатар, дайын формула мен стандартты есептерге үйреніп қалған оқушы үшін бұл әлбетте қиындық туғызатыны белгілі. Алайда, нөлдік вектордың кез-келген векторға коллинеар болмайтындығын, себебі, векторлар коллинеар болуы үшін оның екі шарты: біріншісі екі вектор нөлдік емес болатын болса, екіншісі олар параллель немесе бір түзудің бойында жатуы қажет. Бірінші шарт орындалмағаннан кейін зейіні терең, ізденісі алғыр оқушы мұндай сұрақтың жауабын сол мезетте береді, тіпті сабаққа араласпай отырған кейбір оқушылардың қызығушылығы артып, қарама-қайшы пікірлерін білдіріп жатады. Мұның өзі зерттеу қызметінің артуына, ізденіске баулудың алғашқы қадамының орындалғандығына дәлел болады. Бірақ мұндай есептермен шектелмей, әрі қарай зерттеу қабілетін дамытуға бағытталған есептерді оңтайлы шешуді ұйымдастыруда ажыратылып көрсетілген жекелеген алгоритмдер арасындағы өзара байланыстарды тағайындайтын эвристикалық ізденіс қажет. Осыдан, эвристикалық есептердің белгілі-бір алгоритм бойынша шешілмейтіндігі, конвергентті ойлау деңгейінде шекараның жоқ екендігі шығады.

---

Смотрите также файлы

• С ocacola classic (классическая кола).docx

• Курс на ускорение развития общества середины 1980х годов.docx

• Ваучерная приватизация особая форма безвозмездной приватизации государственной собственности по принципу "дележки" государственной собственности, предназначенной для приватизации, между всеми трудящимися.docx

• Существование общества невозможно без постоянного производства материальных благ и услуг.docx

• Благодаря своей относительной простоте применения, быстроте соединения различных материалов сварка находит широкое применение.docx