Файл: Ozbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 23.11.2023
Просмотров: 485
Скачиваний: 8
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
foydalanishdir. Tejamkorlik kitoblarni izlash, ularni kitobxonga yetkazib berish, fondni tekshirishda mehnat, vaqt hamda vositalarni iloji boricha kam sarflashda foydalaniladi. U yoki bu kitobga berilgan shifr qanchalik sodda bo‗lsa, kitoblarni joy-joyiga kuyish xodimlardan shunchalik kam mehnat talab qiladi va bu jarayon oson mexanizatsiyalashadi va avtomatlashtiriladi.
Kitoblarni joy-joyiga kuyish fondni o‗rganishga yordam berishi, tekshirishni osonlashtirishi, fondni saqlashni barkaror qilib turishi lozim. Kutubxona fondi tarkibidagi kitoblarning xilma-xilligi va boshqa manbalar ularni turlicha joylashtirishni talab qiladi.
Fondni joylashtirishga qo‗yiladigan umumiy talablar va joylashtirish usullari bir necha xil va turdagi kutubxonalarga mo‗ljallangan, shuning uchun ham alohida xildagi kutubxonalar joylashtirishning o‗ziga ma‘kul bo‗lgan usullarini tanlab olish bilan birga kitobxonlarga xizmat ko‗rsatishning ideal variantini, joylashtiradigan hujjatlar turini va ularning o‗ziga xos xususiyatlarini ham hisobga oladi. Natijada alohida kutubxonalar joylashtirishning bir turini boshqa turlari bilan
164
kitobxonlarning kitob tanlab olishini iloji boricha osonlashtiradi va kitoblarning ko‗proq; o‘qilishiga, fondning ko‗proq aylanishiga imkoniyat yaratib beradi. Fondlarning har xil tarkibiy qismlari uchun joylashtirishning xilma-xil variantlaridan foydalanish juda katta imkoniyatlar yaratadi.
Lekin kuzatishlar, tadqiqot lar va tajribalar asosida alohida turdagi kutubxonalar uchun fondlarni joylashtirishning namunaviy tizimi belgilangan va u ma‘qul deb topilgan. Hozirgi davrda kitoblarni joy-joyiga qo‘yish ikki guruhga bo‗linadi:
1. Mazmuniga qarab (sistemali, mavzuviy, predmet.)
2. Format belgilariga qarab (alifbo, sanasi, geografiyasi,formati, tili va hokazo.)
Alifbosi va raqamiga qarab joylashtirishdan boshqalari o‗z holicha fondlarni oqilona joylashtirish uchun yetarli bo‗lmaydi. Shuning uchun ham fond uchun ko‗proq; to‗g‗ri keladigan ikki yoki undan ortiq belgilar birligi qo‘llanadi. Masalan, sistemali joylashtirish odatda alifboga binoan joylashtirish bilan birlashadi, natijada sistemali-alifboli joylashtirish tizimi vujudga keladi. Jurnallar va gazetalarni joylashtirish uchun esa ko‗pincha sanasi bilan uygunlikda alifboga binoan joylashtirish usulidan foydalaniladi, natijada alifbo-sanasiga ko‗ra tartibga solinadi.
Yirik fondli respublika, viloyat yoki yirik tarmoq kutubxonalarida faqatgina ikkita belgi bilan chegaralanib bo‗lmaydi va ko‗proq belgilardan foydalaniladi. Masalan, juda xilma-xil tillarga oid kitoblarni oladigan kutubxonalar kitoblarning tiliga katta e‘tibor berib, sistemali-alifboli joylashtiriladi. Mana shu joylashtirishda sistemali-alifbo belgisi til belgisi bo‗lib hisoblanadi. Bundan tashqari ochiq fond sharoitida uning faol qismini, ya‘ni ko‗p o‗qiladigan yoki kitobxonlar ko‗p talab qiladigan kitoblar yaxshirok; yoki yakkol kurinadigan joylarga joylashtiriladi. Bundan maqsad, kitobxonlar talabini tez bajarish va ularning vaqtini tejashdir. Bunga asosan kitoblarni sistemali-alifboli, sanaviy belgilarni birlashtirish orqali, bolalar kutubxonalarida esa kichik yoshdagilar uchun tematik-rasmli kitoblarni
165
yoyma usulda joylashtirish orqali erishiladi. Kamroq so‗raladigan kitoblarni esa kitob fondining ichkarirog‗iga joylashtirish maqsadga muvofiq. Kitoblarning mazmunidan kelib chiqish sistemali va predmetiga ko‗ra joylashtirishning xarakterli belgisi bo‗lib, kutubxona kitoblarini joylashtirishning boshqa usullaridan farq qiladi va o‗zining ancha ustunliklariga ega. Bu usullarni qo‗llaganda kutubxonachi kitoblarning qaerda joylashganini yaxshi biladi, chunki u kitobni mazmuni bo‗yicha izlaydi.
Bolalar kutubxonalarida kichik yoshdagilar uchun kitoblar asosan mavzularga ajratib joylashtiriladi: "Vatanimiz tarixidan", "Hayvonot dunyosi", "Mashinalar xaqida", "Ertaklar" va hakozo Tematik joylashtirishning o‗ziga xosligi shundaki, u turli soha adabiyotlarini u yoki bu mavzu doirasida tuplash imkoniyatini beradi. Bu xilda joylashtirish sistemali joylashtirishdan farqlanadi va aniqlangan mavzu doirasida fondning bo‗limchalari, xatto bo‗limlariga tegishli kitoblarni alohida mavzuga birlashtirish imkoniyatini vujudga keltiradi. Tematik usul sistemali joylashtirish bilan to‗ldirilgan holda bir-biri bilan birlashadi va kitobxonga kitob tanlashda ancha qulayliklar yaratadi. Masalan, "O‗zbekistonning mashxur san‘atkorlari" mavzusi alohida ajratilma, unda mamlakatimizning taniqli va mashxur aktyorlari, musikachilari, xofiz va ashulachilari, kino ustalari, tsirk artistlari, raqqosalari haqida kitoblar o‗z aksini topadi. Natijada san‘atni sevuvchi, u xakdagi kitoblarni uquvchi
kitobxonlar o‗z talablarini to‗liqrok qondirish imkoniyatiga ega bo‗ladi. Bundan tashqari kutubxonachi shu sohadagi kitoblarni to‗liqrok targibot k;ilish maqsadida javon ichida kichik ko‗rgazma tashkil qiladi va kitoblarni kitobxon ko‗ziga yaqqolrok; ko‗rsatish vositasidan foydalanadi. Tematik joylashtirish abonement kutubxonachi uchun juda qulay va kitob targibotida katta ahamiyatga ega.
Sistemali usulda kitoblar sohasi bo‗yicha joylashtiriladi, har bir bo‗lim va bo‗limcha ichida kitoblar ko‗pincha mualliflari yoki sarlavhalar alifbosi bo‗yicha, ya‘ni sistemali-alifboli usulda guruhlanadi. Kitoblarni sistemali joylashtirishga mazkur kutubxonada qo‘llanadigan klassifikatsiya jadvali yordam beradi.
166
Kitoblar sistemalashtirilganda, uning katalog indeksi, katalog
kartochkasining pastki chap burchagida, javon indeksi esa yuqori chap burchagida ko‗rsatiladi va katalog indeksidan yirikroq bo‗ladi. Kitoblar asosan mana shu javon indeksiga qarab joylashtiriladi. Masalan, meditsina kutubxonasida kardiologlarning simpoziumi oldidan shu sohaga oid kitoblardan tashkil topgan ko‗rgazma tashkil qilinib, axborot byulleteni nashr etilishi mumkin. Bunday
Kitoblarni joy-joyiga kuyish fondni o‗rganishga yordam berishi, tekshirishni osonlashtirishi, fondni saqlashni barkaror qilib turishi lozim. Kutubxona fondi tarkibidagi kitoblarning xilma-xilligi va boshqa manbalar ularni turlicha joylashtirishni talab qiladi.
Fondni joylashtirishga qo‗yiladigan umumiy talablar va joylashtirish usullari bir necha xil va turdagi kutubxonalarga mo‗ljallangan, shuning uchun ham alohida xildagi kutubxonalar joylashtirishning o‗ziga ma‘kul bo‗lgan usullarini tanlab olish bilan birga kitobxonlarga xizmat ko‗rsatishning ideal variantini, joylashtiradigan hujjatlar turini va ularning o‗ziga xos xususiyatlarini ham hisobga oladi. Natijada alohida kutubxonalar joylashtirishning bir turini boshqa turlari bilan
164
kitobxonlarning kitob tanlab olishini iloji boricha osonlashtiradi va kitoblarning ko‗proq; o‘qilishiga, fondning ko‗proq aylanishiga imkoniyat yaratib beradi. Fondlarning har xil tarkibiy qismlari uchun joylashtirishning xilma-xil variantlaridan foydalanish juda katta imkoniyatlar yaratadi.
Lekin kuzatishlar, tadqiqot lar va tajribalar asosida alohida turdagi kutubxonalar uchun fondlarni joylashtirishning namunaviy tizimi belgilangan va u ma‘qul deb topilgan. Hozirgi davrda kitoblarni joy-joyiga qo‘yish ikki guruhga bo‗linadi:
1. Mazmuniga qarab (sistemali, mavzuviy, predmet.)
2. Format belgilariga qarab (alifbo, sanasi, geografiyasi,formati, tili va hokazo.)
Alifbosi va raqamiga qarab joylashtirishdan boshqalari o‗z holicha fondlarni oqilona joylashtirish uchun yetarli bo‗lmaydi. Shuning uchun ham fond uchun ko‗proq; to‗g‗ri keladigan ikki yoki undan ortiq belgilar birligi qo‘llanadi. Masalan, sistemali joylashtirish odatda alifboga binoan joylashtirish bilan birlashadi, natijada sistemali-alifboli joylashtirish tizimi vujudga keladi. Jurnallar va gazetalarni joylashtirish uchun esa ko‗pincha sanasi bilan uygunlikda alifboga binoan joylashtirish usulidan foydalaniladi, natijada alifbo-sanasiga ko‗ra tartibga solinadi.
Yirik fondli respublika, viloyat yoki yirik tarmoq kutubxonalarida faqatgina ikkita belgi bilan chegaralanib bo‗lmaydi va ko‗proq belgilardan foydalaniladi. Masalan, juda xilma-xil tillarga oid kitoblarni oladigan kutubxonalar kitoblarning tiliga katta e‘tibor berib, sistemali-alifboli joylashtiriladi. Mana shu joylashtirishda sistemali-alifbo belgisi til belgisi bo‗lib hisoblanadi. Bundan tashqari ochiq fond sharoitida uning faol qismini, ya‘ni ko‗p o‗qiladigan yoki kitobxonlar ko‗p talab qiladigan kitoblar yaxshirok; yoki yakkol kurinadigan joylarga joylashtiriladi. Bundan maqsad, kitobxonlar talabini tez bajarish va ularning vaqtini tejashdir. Bunga asosan kitoblarni sistemali-alifboli, sanaviy belgilarni birlashtirish orqali, bolalar kutubxonalarida esa kichik yoshdagilar uchun tematik-rasmli kitoblarni
165
yoyma usulda joylashtirish orqali erishiladi. Kamroq so‗raladigan kitoblarni esa kitob fondining ichkarirog‗iga joylashtirish maqsadga muvofiq. Kitoblarning mazmunidan kelib chiqish sistemali va predmetiga ko‗ra joylashtirishning xarakterli belgisi bo‗lib, kutubxona kitoblarini joylashtirishning boshqa usullaridan farq qiladi va o‗zining ancha ustunliklariga ega. Bu usullarni qo‗llaganda kutubxonachi kitoblarning qaerda joylashganini yaxshi biladi, chunki u kitobni mazmuni bo‗yicha izlaydi.
Bolalar kutubxonalarida kichik yoshdagilar uchun kitoblar asosan mavzularga ajratib joylashtiriladi: "Vatanimiz tarixidan", "Hayvonot dunyosi", "Mashinalar xaqida", "Ertaklar" va hakozo Tematik joylashtirishning o‗ziga xosligi shundaki, u turli soha adabiyotlarini u yoki bu mavzu doirasida tuplash imkoniyatini beradi. Bu xilda joylashtirish sistemali joylashtirishdan farqlanadi va aniqlangan mavzu doirasida fondning bo‗limchalari, xatto bo‗limlariga tegishli kitoblarni alohida mavzuga birlashtirish imkoniyatini vujudga keltiradi. Tematik usul sistemali joylashtirish bilan to‗ldirilgan holda bir-biri bilan birlashadi va kitobxonga kitob tanlashda ancha qulayliklar yaratadi. Masalan, "O‗zbekistonning mashxur san‘atkorlari" mavzusi alohida ajratilma, unda mamlakatimizning taniqli va mashxur aktyorlari, musikachilari, xofiz va ashulachilari, kino ustalari, tsirk artistlari, raqqosalari haqida kitoblar o‗z aksini topadi. Natijada san‘atni sevuvchi, u xakdagi kitoblarni uquvchi
kitobxonlar o‗z talablarini to‗liqrok qondirish imkoniyatiga ega bo‗ladi. Bundan tashqari kutubxonachi shu sohadagi kitoblarni to‗liqrok targibot k;ilish maqsadida javon ichida kichik ko‗rgazma tashkil qiladi va kitoblarni kitobxon ko‗ziga yaqqolrok; ko‗rsatish vositasidan foydalanadi. Tematik joylashtirish abonement kutubxonachi uchun juda qulay va kitob targibotida katta ahamiyatga ega.
Sistemali usulda kitoblar sohasi bo‗yicha joylashtiriladi, har bir bo‗lim va bo‗limcha ichida kitoblar ko‗pincha mualliflari yoki sarlavhalar alifbosi bo‗yicha, ya‘ni sistemali-alifboli usulda guruhlanadi. Kitoblarni sistemali joylashtirishga mazkur kutubxonada qo‘llanadigan klassifikatsiya jadvali yordam beradi.
166
Kitoblar sistemalashtirilganda, uning katalog indeksi, katalog
kartochkasining pastki chap burchagida, javon indeksi esa yuqori chap burchagida ko‗rsatiladi va katalog indeksidan yirikroq bo‗ladi. Kitoblar asosan mana shu javon indeksiga qarab joylashtiriladi. Masalan, meditsina kutubxonasida kardiologlarning simpoziumi oldidan shu sohaga oid kitoblardan tashkil topgan ko‗rgazma tashkil qilinib, axborot byulleteni nashr etilishi mumkin. Bunday