Файл: Ozbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 23.11.2023
Просмотров: 483
Скачиваний: 8
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
guruhlarga ajratilar, kataloglar esa, kitoblarning tokchalardagi o‗rni ko‗rsatnlgan javon ro‗yxatlaridangina iborat bo‗lar edi.
O‗sha davrdagi kutubxona klassifikatsiyasi sxemalariga o‗rta asrlarda rasm bo‗lib, maktab ta‘limiga asos qilib olingan «etti erkin san‘atª sistemasi bir qadar ta‘sir ko‗rsatgan edi. Bu sistema fanlarning ikki kompleksini: «triviumª (uch fandan iborat kompleks) va «kvadriviumª (to‗rt fandan iborat kompleks) ni o‗z ichiga oladi. Birinchi kompleksga grammatika, dialektika va ritorika, ikkinchi kompleksga — arifmetika, geometriya, muzika va astronomiya kirar edi. Bu fanlarning mazmunini o‗sha davrdagi o‗qimishli kishi uchun zarur deb hisoblanadigan oddiy amaliy bilimlar tashkil qilardi. Masalan, gramatika, asosan katoliklar cherkovining rasmiy tili bo‗lgan lotin tilini o‗rgatish bilan tugar, dialektika deganda ilohiyot mavzularida uzoq sxolastik bahs olib borish mahorati tushunilar edi.
Sharqda klassifikatsiyani paydo bo‗lishi va shakllanishi.
45
Markaziy Osiyolik jahonga mashhur olimlarimiz tomonidan ilmlar tasnifi (ya‘ni klassifikatsiyasi) ishlab chiqilishi
Markaziy Osiyolik jahonga mashhur olimlarimiz tomonidan ilmlar tasnifi (ya‘ni klassifikatsiyasi) ishlab chiqilgan. Muhammad Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Abdullax al-Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sinolar yaqin va o‗rta sharqda tanilgan faylasuflar o‗z asarlarida fanlar klassifikatsiyasi to‗g‗risida yozib qoldirganlar.
Abu Nasr Farobiy
Abu Nasr Farobiy (873-950 yillar) o‗rta asr sharoitida barcha ma‘lum bo‗lgan fanlarning birinchi va eng mukammal tasnifini yaratdi. Uning lotin tiliga tarjima etilgan ―Ilmlarni kelib chiqishi va tasnifi‖ (arabcha ―Ixso al-ulum‖) risolasida ― Ilmlar bir-biri bilan uzviy bog‗liq holda va o‗zaro yaqin munosabatdadir‖ degan fikrni bildiradi.
Mazkur kitobda Farobiy barcha fanlarni besh yirik guruhga ajratadi.
1.Til haqidagi ilm . Bu ilm yetti bo‗limdan iborat .
2. Mantiq ilmi.
3. Matematika. Bu ilm yetti bo‗limdan iborat: arifmetika, geometriya, optika, yulduzlar haqidagi ilm , musiqa ilmi ,vazn haqidagi ilm, mexanika.
4. Tabiiy va ilohiy bilimlar.
5. Shaharni boshqarish haqidagi ilm, huquqshunoslik. Farobiy bilimlarni
amaliy: (kasb,xunar) va nazariy: (fan) qismiga bo‗ladi. U arifmetika,
geometriya, astronomiya va musiqani tarbiyaviy fan deb ko‗rsatadi. Farobiy til, grammatika va mantiqni birinchi fanlar qatoriga qo‗yadi. Chunki insonni o‗z fikrini boshqalarga bildirishida va boshqalar fikrini aniq tushunib olishda bularga e‘tibor berish zarur deb hisoblaydi.
Abu Abdullax al-Xorazmiy
Abu Abdullax al-Xorazmiy (vafoti 997) o‗sha davrda yuqori darajada rivojlangan fanlarni ma‘lum
46
tartibga tushurish va tasnif qilishni o‗z oldiga vazifa qilib qo‗yadi.
Uning bizga yetib kelgan ―Mafotih al - ulum‖ ўziga xos qomusiy asar bo‗lib, o‗sha davrdagi dеyarli hamma fan sohalarini o‗z ichiga qamrab olgan. Muallif O‗rta asarlardagi har bir ilm mazmunini sharhlash yo‗li orqali tushuntirib bеradi.
Olim ilmlarni ikkiga bo‗lib, ularga ―arab - sha'riy‖ va ―arab bo‗lmagan‖larga ajratdi. ―Mafotih al - ulum‖ (―Ilmlar kaliti‖) asarida fanlarni ikki qismdan iborat qilib tuliib, birinchi qism shariat va u bilan bog‗liq arab ilmlariga, ikinchi qism esa arab bo‗lmagan, ya‘ni yunonlar va boshqa xalqlar ilmlariga bag‗ishlanadi.
Abu Abdullax al-Xorazmiy, Arastu va Abu Nosir Farobiylar kabi fanlarni ikkiga, ya‘ni nazariy va amaliy qismlarga bo‗ladi. Nazariy qism esa o‗z navbatida uchga: fizika, matematika va metafizikaga bo‗linadi. Bu bo‗linish modda va shaklning o‗zaro munosabatiga asoslanadi. Shuning uchun fizika Xorazmiy ta‘kidlashicha ―element va moddaga ega bo‗lgan narsalarni o‗rgatuvchi‖ fandir. Fizikaga olim fikricha tibbiyot, meterologiya, kimyo, mexanika kiradi.
Faylasuf Abu Abdullax ilmlar tasnifini umumiy holda quyidagicha bo‗ladi:
I. Arab bo‗lmagan ilmlar (yunon va boshqa xalqlar):
1. Nazariy falsafa.
a) Tibbiy ilmlar - tibbiyot (tib, samoviy hodisalar - ob-havoni aniqlash, mineralogiya, alkimyo, mexanika) -quyi;
b) Riyoziyot ilmlari (arifmetika, handasa, ilm an-nujum, musiqa) -
o‗rtanchi
c) Ilohiy, ya‘ni metafizika - oliy ilm;
d) Mantiq
2. Amaliy falsafa.
a) Ahloq - etika (odamni boshqarish)
b) Uyshunoslik (uyni boshqarish)
c) Siyosat (shaharni, mamlakatni boshqarish)
Olim tarafidan ilmlarni alohida-alohida o‗rganish esa ularni diniy ilmga bog‗liqlikdan ozod qiladi. Abu Abdullax al-Xorazmiy o‗z tasnifida o‗sha davr an‘anasi, ya‘ni ilmlarni ikiga bo‗lishni qo;llab-quvvatlab, sh‘ariy va falsafiy ilmlarga ajratadi.
Birinchi guruhga Xorazmiy quyidagi fanlarni kiritadi:
1. Fiqh, musulmon qonunshunosligi.
2.Kamol , ya‘ni islom ilohiyotchilik ilmi.
47
3.Sarfu nahv - gramatika.
4. Mahkamada ish yuritish ilmi .
5. Sheriyat va mezon ilmi (metrika).
6.Tarix, ya‘ni xronologiya ilmi.
Abu Ali Ibn Sino
O‗rta asr boshlarida ilg‗or mutufakkirlar singari Abu Ali Ibn Sino (980-1037) ham fanlar klassifikatsiyasi haqida fikr yuritadi. U birinchi o‗ringa tibbiyot fanlarini qo‗yadi va fanlarni nazariy va amaliy qismga
bo‗ladi. Masalan, falsafa fanining nazariyasini kishining o‗zidan tashqi borliq to‗g‗risidagi bilimlarni egallashdan iborat deb biladi. Amaliyotda kishi ishining faoliyati deb hisoblaydi.
Abu Ali ibn Sino fanlar tasnifiga ―Aqsom ul-ulum ul-aqliya‖ (Aqliy bilimlar tasnifi‖ nomli risola bag‗ishlagan. Barcha falsafiy fanlarni Ibn Sino ikki
qimga bo‗ladi : nazariy va amaliy falsafa fanlari. Birinchisi uch qismga bo‗linadi:
1. Quyi darajadagi ilm, tabiatshunoslik.
2. Oraliq ilm - matematika
3. Oliy darajadagi ilm - metafizika
Ibn Sinoning fikricha, tabiatshunoslikning tarmoqlari quyidagilarga bo‗linadi:
1. Tibbiyot.
2. Astrologiya.
3. Fiziognomika.
4. Tush ta‘biri ilmi.
5. Tilsimot ilmi.
6. Ilmi nayrang.
7. Ilm al-kimyo.
Ibn Sino tasnifi bo‗yicha matematika fanining asosiy qismlari to‗rtta:
1. Sonlar haqidagi ilm - ilm ul-adad.
2. Geometriya ilm - xandasa.
3. Astronomiya ilm -ul -xay‘a.
4. Ilm ul-musiqa.
48
Amaliy qismni ham uchga ajratadi:
1. Shaxs haqidagi ilm
2. O‗rganish, ahloq odob, muomala, o‗zaro munosabatlar haqidagi ilm.
3. Davlatni, mamlakatni boshqarish haqidagi ilm.
Ibn Sino tibbiyot fanlarini guyidagicha bo‗ladi:
1. Butun tibbiyotga xos bo‗lgan umumiy masalalar (o‗sish, rang, ko‗payish).
2. Dunyo asosini tashkil etuvchi jismlar (osmon, yer, tog‗, suv)
3. Paydo bo‗lish, yo‗qolib borish (chirish, yo‗q bo‗lish, o‗lim)
4. Bulut, yomg‗ir, shamol-meteorologiya
5. Organik dunyoni o‗rganish
6. Hayvonot dunyosini o‗rganish
7. Kishi ruhini o‗rganish
Xulosa qilib aytganda, fanlarni klassifikatsiya qilish bilan birga fanlar sohasida yetuk va chuqur bilimga ega bo‗lgan mutafakkirlar shug‗ullanganlar. Bulardan dunyoda birinchi bo‗lib fanlarni klassifikatsiya qilgan qadimgi dunyo Gretsiya faylasufi Arestoteldir (Arastu). Sharqda bu masalani Farobiy bilan Ibn Sino o‗rta asrda original haqiqatga yaqinroq hal etishdi.
Uyg‗onish davrida esa faylasuf Bekon fan klassifikatsiya Yangi davrda esa Sen-Simon va Gegellar o‗z davrlariga nisbatan katta ahamiyatga va haqiqatga ega bo‗lgan fanlar klassifikatsiyasini yaratdilar.
Nazorat savollari:
1. Matbuot asarlarini klassifikatsiyalash tarixi haqida nimalar bilasiz?
2. Qadimgi dunyo va ilk o‗rta asrlarda fanlar klassifikatsiyasining rivojlanishi qanday bo‘lgan?
3. Sharqda fanlar klassifikatsiyasi qanday paydo bo‗lgan va shakllangan?
4. Markaziy Osiyolik jahonga mashhur olimlarimiz tomonidan ilmlar tasnifi (ya‘ni klassifikatsiyasi) ishlab chiqilishi haqida nimalar bilasiz?
5. Ibn Sino falsafiy fanlarni necha qismga bo‗ladi?
49
XII—XIII asrlarda G‗arbiy Yevropada kutubxona klassifikatsiyalarining vujudga kelishi
XII—XIII asrlarda G‗arbiy Yevropada dastlabki universitetlar vujudga kelib, ularda kutubxonalar tashkil etiladi. Universitetlar uzoq vaqt cherkov bilan mustahkam bog‗langan bo‗lib, cherkovda o‗qitiladigan fanlar doirasini va ularni o‗qitish xarakterini nazorat qilib turar edi; ilohiyot fakul‘teti asosiy fakul‘tet edi. Biroq iqtisodiy shart-sharoitlarning o‗zgarishi, savdo aloqalarining va ishlab chiqarishning rivojlanishi fanning dindan ajrala borishiga zamin hozirladi. Universitetlardagi kutubxonalarning fondlari sekin-asta xilma-xil tematikadagi kitoblar bilan to‗la boshlaydi. XIII—XIV asrlarda, bosma dastgoh kashf qilinmasidan oldinoq, qo‗lyozma kitoblarni xattotlar tomonidan ko‗paytirish birmuncha ortadi.
XV asrda bosma kitoblarning vujudga kelishi universitet kutubxonalarining kengaynshiga imkon beradi. Kutubxonalardan foydalanuvchi kishilar doirasi ham kengaydi. Ana shunday sharoitda fondlarning mazmunini ochib beruvchi kataloglarga bo‗lgan ehtiyoj ortdi. Xuddi shu davrda bilimlarni sistemalashtirishga urinib ko‗rilgan entsiklopedik xarakterdagi bosma asarlar yaratiladi. Bu entsiklopedik asarlar universitet kutubxonalari kataloglaridagi kitoblarning sistemalashtirilishiga ta‘sir etmay qololmasdi. XV asr oxirlaridan
boshlab universitet kutubxonalarida kitoblarni universitetlarda o‗rganiladigan o‗quv fanlariga muvofiq tarzda sistemalashtirish qaror topdi. Kutubxona klassifikatsiyasining XVI—XVII asrlarda keng yoyilgan «fakul‘tet sistemalariª ham xuddi shu davrga taalluqlidir. Bunday sistemalar uchun fondlarni o‗sha vaqtdagi ko‗pchilik universitetlarda mavjud bo‗lgan to‗rtta, ya‘ni falsafa, meditsina, yuridik va ilohiyot fakul‘tetlariga muvofiq ravishda to‗rt qismga bo‗lish xarakterlidir. Kitoblar bu bo‗limlar ichida alfavit tartibida yoki hech bir detallashtirilmasdan shartli nomerlar bo‗yicha joylashtirilgan.
50
O‗sha davrdagi kutubxona klassifikatsiyasi sxemalariga o‗rta asrlarda rasm bo‗lib, maktab ta‘limiga asos qilib olingan «etti erkin san‘atª sistemasi bir qadar ta‘sir ko‗rsatgan edi. Bu sistema fanlarning ikki kompleksini: «triviumª (uch fandan iborat kompleks) va «kvadriviumª (to‗rt fandan iborat kompleks) ni o‗z ichiga oladi. Birinchi kompleksga grammatika, dialektika va ritorika, ikkinchi kompleksga — arifmetika, geometriya, muzika va astronomiya kirar edi. Bu fanlarning mazmunini o‗sha davrdagi o‗qimishli kishi uchun zarur deb hisoblanadigan oddiy amaliy bilimlar tashkil qilardi. Masalan, gramatika, asosan katoliklar cherkovining rasmiy tili bo‗lgan lotin tilini o‗rgatish bilan tugar, dialektika deganda ilohiyot mavzularida uzoq sxolastik bahs olib borish mahorati tushunilar edi.
Sharqda klassifikatsiyani paydo bo‗lishi va shakllanishi.
45
Markaziy Osiyolik jahonga mashhur olimlarimiz tomonidan ilmlar tasnifi (ya‘ni klassifikatsiyasi) ishlab chiqilishi
Markaziy Osiyolik jahonga mashhur olimlarimiz tomonidan ilmlar tasnifi (ya‘ni klassifikatsiyasi) ishlab chiqilgan. Muhammad Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Abdullax al-Xorazmiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sinolar yaqin va o‗rta sharqda tanilgan faylasuflar o‗z asarlarida fanlar klassifikatsiyasi to‗g‗risida yozib qoldirganlar.
Abu Nasr Farobiy
Abu Nasr Farobiy (873-950 yillar) o‗rta asr sharoitida barcha ma‘lum bo‗lgan fanlarning birinchi va eng mukammal tasnifini yaratdi. Uning lotin tiliga tarjima etilgan ―Ilmlarni kelib chiqishi va tasnifi‖ (arabcha ―Ixso al-ulum‖) risolasida ― Ilmlar bir-biri bilan uzviy bog‗liq holda va o‗zaro yaqin munosabatdadir‖ degan fikrni bildiradi.
Mazkur kitobda Farobiy barcha fanlarni besh yirik guruhga ajratadi.
1.Til haqidagi ilm . Bu ilm yetti bo‗limdan iborat .
2. Mantiq ilmi.
3. Matematika. Bu ilm yetti bo‗limdan iborat: arifmetika, geometriya, optika, yulduzlar haqidagi ilm , musiqa ilmi ,vazn haqidagi ilm, mexanika.
4. Tabiiy va ilohiy bilimlar.
5. Shaharni boshqarish haqidagi ilm, huquqshunoslik. Farobiy bilimlarni
amaliy: (kasb,xunar) va nazariy: (fan) qismiga bo‗ladi. U arifmetika,
geometriya, astronomiya va musiqani tarbiyaviy fan deb ko‗rsatadi. Farobiy til, grammatika va mantiqni birinchi fanlar qatoriga qo‗yadi. Chunki insonni o‗z fikrini boshqalarga bildirishida va boshqalar fikrini aniq tushunib olishda bularga e‘tibor berish zarur deb hisoblaydi.
Abu Abdullax al-Xorazmiy
Abu Abdullax al-Xorazmiy (vafoti 997) o‗sha davrda yuqori darajada rivojlangan fanlarni ma‘lum
46
tartibga tushurish va tasnif qilishni o‗z oldiga vazifa qilib qo‗yadi.
Uning bizga yetib kelgan ―Mafotih al - ulum‖ ўziga xos qomusiy asar bo‗lib, o‗sha davrdagi dеyarli hamma fan sohalarini o‗z ichiga qamrab olgan. Muallif O‗rta asarlardagi har bir ilm mazmunini sharhlash yo‗li orqali tushuntirib bеradi.
Olim ilmlarni ikkiga bo‗lib, ularga ―arab - sha'riy‖ va ―arab bo‗lmagan‖larga ajratdi. ―Mafotih al - ulum‖ (―Ilmlar kaliti‖) asarida fanlarni ikki qismdan iborat qilib tuliib, birinchi qism shariat va u bilan bog‗liq arab ilmlariga, ikinchi qism esa arab bo‗lmagan, ya‘ni yunonlar va boshqa xalqlar ilmlariga bag‗ishlanadi.
Abu Abdullax al-Xorazmiy, Arastu va Abu Nosir Farobiylar kabi fanlarni ikkiga, ya‘ni nazariy va amaliy qismlarga bo‗ladi. Nazariy qism esa o‗z navbatida uchga: fizika, matematika va metafizikaga bo‗linadi. Bu bo‗linish modda va shaklning o‗zaro munosabatiga asoslanadi. Shuning uchun fizika Xorazmiy ta‘kidlashicha ―element va moddaga ega bo‗lgan narsalarni o‗rgatuvchi‖ fandir. Fizikaga olim fikricha tibbiyot, meterologiya, kimyo, mexanika kiradi.
Faylasuf Abu Abdullax ilmlar tasnifini umumiy holda quyidagicha bo‗ladi:
I. Arab bo‗lmagan ilmlar (yunon va boshqa xalqlar):
1. Nazariy falsafa.
a) Tibbiy ilmlar - tibbiyot (tib, samoviy hodisalar - ob-havoni aniqlash, mineralogiya, alkimyo, mexanika) -quyi;
b) Riyoziyot ilmlari (arifmetika, handasa, ilm an-nujum, musiqa) -
o‗rtanchi
c) Ilohiy, ya‘ni metafizika - oliy ilm;
d) Mantiq
2. Amaliy falsafa.
a) Ahloq - etika (odamni boshqarish)
b) Uyshunoslik (uyni boshqarish)
c) Siyosat (shaharni, mamlakatni boshqarish)
Olim tarafidan ilmlarni alohida-alohida o‗rganish esa ularni diniy ilmga bog‗liqlikdan ozod qiladi. Abu Abdullax al-Xorazmiy o‗z tasnifida o‗sha davr an‘anasi, ya‘ni ilmlarni ikiga bo‗lishni qo;llab-quvvatlab, sh‘ariy va falsafiy ilmlarga ajratadi.
Birinchi guruhga Xorazmiy quyidagi fanlarni kiritadi:
1. Fiqh, musulmon qonunshunosligi.
2.Kamol , ya‘ni islom ilohiyotchilik ilmi.
47
3.Sarfu nahv - gramatika.
4. Mahkamada ish yuritish ilmi .
5. Sheriyat va mezon ilmi (metrika).
6.Tarix, ya‘ni xronologiya ilmi.
Abu Ali Ibn Sino
O‗rta asr boshlarida ilg‗or mutufakkirlar singari Abu Ali Ibn Sino (980-1037) ham fanlar klassifikatsiyasi haqida fikr yuritadi. U birinchi o‗ringa tibbiyot fanlarini qo‗yadi va fanlarni nazariy va amaliy qismga
bo‗ladi. Masalan, falsafa fanining nazariyasini kishining o‗zidan tashqi borliq to‗g‗risidagi bilimlarni egallashdan iborat deb biladi. Amaliyotda kishi ishining faoliyati deb hisoblaydi.
Abu Ali ibn Sino fanlar tasnifiga ―Aqsom ul-ulum ul-aqliya‖ (Aqliy bilimlar tasnifi‖ nomli risola bag‗ishlagan. Barcha falsafiy fanlarni Ibn Sino ikki
qimga bo‗ladi : nazariy va amaliy falsafa fanlari. Birinchisi uch qismga bo‗linadi:
1. Quyi darajadagi ilm, tabiatshunoslik.
2. Oraliq ilm - matematika
3. Oliy darajadagi ilm - metafizika
Ibn Sinoning fikricha, tabiatshunoslikning tarmoqlari quyidagilarga bo‗linadi:
1. Tibbiyot.
2. Astrologiya.
3. Fiziognomika.
4. Tush ta‘biri ilmi.
5. Tilsimot ilmi.
6. Ilmi nayrang.
7. Ilm al-kimyo.
Ibn Sino tasnifi bo‗yicha matematika fanining asosiy qismlari to‗rtta:
1. Sonlar haqidagi ilm - ilm ul-adad.
2. Geometriya ilm - xandasa.
3. Astronomiya ilm -ul -xay‘a.
4. Ilm ul-musiqa.
48
Amaliy qismni ham uchga ajratadi:
1. Shaxs haqidagi ilm
2. O‗rganish, ahloq odob, muomala, o‗zaro munosabatlar haqidagi ilm.
3. Davlatni, mamlakatni boshqarish haqidagi ilm.
Ibn Sino tibbiyot fanlarini guyidagicha bo‗ladi:
1. Butun tibbiyotga xos bo‗lgan umumiy masalalar (o‗sish, rang, ko‗payish).
2. Dunyo asosini tashkil etuvchi jismlar (osmon, yer, tog‗, suv)
3. Paydo bo‗lish, yo‗qolib borish (chirish, yo‗q bo‗lish, o‗lim)
4. Bulut, yomg‗ir, shamol-meteorologiya
5. Organik dunyoni o‗rganish
6. Hayvonot dunyosini o‗rganish
7. Kishi ruhini o‗rganish
Xulosa qilib aytganda, fanlarni klassifikatsiya qilish bilan birga fanlar sohasida yetuk va chuqur bilimga ega bo‗lgan mutafakkirlar shug‗ullanganlar. Bulardan dunyoda birinchi bo‗lib fanlarni klassifikatsiya qilgan qadimgi dunyo Gretsiya faylasufi Arestoteldir (Arastu). Sharqda bu masalani Farobiy bilan Ibn Sino o‗rta asrda original haqiqatga yaqinroq hal etishdi.
Uyg‗onish davrida esa faylasuf Bekon fan klassifikatsiya Yangi davrda esa Sen-Simon va Gegellar o‗z davrlariga nisbatan katta ahamiyatga va haqiqatga ega bo‗lgan fanlar klassifikatsiyasini yaratdilar.
Nazorat savollari:
1. Matbuot asarlarini klassifikatsiyalash tarixi haqida nimalar bilasiz?
2. Qadimgi dunyo va ilk o‗rta asrlarda fanlar klassifikatsiyasining rivojlanishi qanday bo‘lgan?
3. Sharqda fanlar klassifikatsiyasi qanday paydo bo‗lgan va shakllangan?
4. Markaziy Osiyolik jahonga mashhur olimlarimiz tomonidan ilmlar tasnifi (ya‘ni klassifikatsiyasi) ishlab chiqilishi haqida nimalar bilasiz?
5. Ibn Sino falsafiy fanlarni necha qismga bo‗ladi?
49
XII—XIII asrlarda G‗arbiy Yevropada kutubxona klassifikatsiyalarining vujudga kelishi
XII—XIII asrlarda G‗arbiy Yevropada dastlabki universitetlar vujudga kelib, ularda kutubxonalar tashkil etiladi. Universitetlar uzoq vaqt cherkov bilan mustahkam bog‗langan bo‗lib, cherkovda o‗qitiladigan fanlar doirasini va ularni o‗qitish xarakterini nazorat qilib turar edi; ilohiyot fakul‘teti asosiy fakul‘tet edi. Biroq iqtisodiy shart-sharoitlarning o‗zgarishi, savdo aloqalarining va ishlab chiqarishning rivojlanishi fanning dindan ajrala borishiga zamin hozirladi. Universitetlardagi kutubxonalarning fondlari sekin-asta xilma-xil tematikadagi kitoblar bilan to‗la boshlaydi. XIII—XIV asrlarda, bosma dastgoh kashf qilinmasidan oldinoq, qo‗lyozma kitoblarni xattotlar tomonidan ko‗paytirish birmuncha ortadi.
XV asrda bosma kitoblarning vujudga kelishi universitet kutubxonalarining kengaynshiga imkon beradi. Kutubxonalardan foydalanuvchi kishilar doirasi ham kengaydi. Ana shunday sharoitda fondlarning mazmunini ochib beruvchi kataloglarga bo‗lgan ehtiyoj ortdi. Xuddi shu davrda bilimlarni sistemalashtirishga urinib ko‗rilgan entsiklopedik xarakterdagi bosma asarlar yaratiladi. Bu entsiklopedik asarlar universitet kutubxonalari kataloglaridagi kitoblarning sistemalashtirilishiga ta‘sir etmay qololmasdi. XV asr oxirlaridan
boshlab universitet kutubxonalarida kitoblarni universitetlarda o‗rganiladigan o‗quv fanlariga muvofiq tarzda sistemalashtirish qaror topdi. Kutubxona klassifikatsiyasining XVI—XVII asrlarda keng yoyilgan «fakul‘tet sistemalariª ham xuddi shu davrga taalluqlidir. Bunday sistemalar uchun fondlarni o‗sha vaqtdagi ko‗pchilik universitetlarda mavjud bo‗lgan to‗rtta, ya‘ni falsafa, meditsina, yuridik va ilohiyot fakul‘tetlariga muvofiq ravishda to‗rt qismga bo‗lish xarakterlidir. Kitoblar bu bo‗limlar ichida alfavit tartibida yoki hech bir detallashtirilmasdan shartli nomerlar bo‗yicha joylashtirilgan.
50